ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (4468 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΚΑΡΠΑΘΟΣ

αρχ. Σκάρπαθο και Κράπαθο (ομηρική), Ηνεμόεσσα (κατά τον Ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα)

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Ιανουάριος 2001 

Τα νησάκια Στρογγυλή, και Σελλί της Κάσου, αχνοφαίνονται όσο το καράβι πλησιάζει την Κάρπαθο, το δεύτερο σε μέγεθος νησί των Δωδεκανήσων, ώσπου χάνονται μετά το ακρωτήρι του Καστέλλου. Το σκουριασμένο κουφάρι ενός πλοίου που εξόκειλε στο ακρωτήρι Λίκι, το καταπράσινο τοπίο κοντά στις ακτές της Καρπάθου, και τέλος η Αγία Κυριακή στην κορυφή του λόφου προϊδεάζει την άφιξη στο λιμάνι της.

Τα Πηγάδια, το Ποτίδαιον ή Ποσίδαιοντων αρχαίων, φανερώνεται στα μάτια του επισκέπτη σχεδόν ξαφνικά όταν κατεβαίνει ο καταπέλτης του καραβιού. Καταπέλτης στα μάτια μου η εικόνα της ‘’ανάπτυξης’’ που έχει το πρώτο και μεγαλύτερο λιμάνι της Καρπάθου. Τόσο μεγάλη ανάπτυξη, που στην σκέψη αμέσως σχηματίζεται η ιδέα της φυγής από τόσο ανοίκειο θέαμα.

Τα Πηγάδια είναι ένα σημαντικό μυκηναϊκό κέντρο, με ακρόπολη πιθανώς το ίδιο ύψωμα που χρησίμευε ως ακρόπολη στους ιστορικούς χρόνους, και που έως σήμερα δεσπόζει στην πόλη, πάνω από το λιμάνι. Εύκολη η πρόσβαση αφού υπάρχουν πινακίδες της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Από εκεί έχετε θέα όλης της νέας πρωτεύουσας και με λίγο περπάτημα θα βρείτε ίχνη από την νεώτερη οχύρωση, και λείψανα τοίχων. Η χωμάτινη διαδρομή συνεχίζει με ωραία θέα στο πέλαγος και κατεύθυνση την Αμμωπή. Μπαίνοντας στο δάσος περνάμε την Παναγία Λαρνιώτισσα και στην πρώτη διασταύρωση στρίβουμε δεξιά, προς το εκκλησάκι της Αγίας Κυριακής που βρίσκεται στο πιο ψηλό σημείο της περιοχής που φαίνεται και από το πλοίο, λίγο πριν προσεγγίσει στο λιμάνι.

Από τον τσιμεντόδρομο, κατηφορίζουμε και απομακρυνόμαστε από το δάσος. Λίγο πριν τον κεντρικό δρόμο στρίβετε αριστερά στον χωματόδρομο και σε λίγο η πανέμορφη παραλία Πέραμα είναι μπροστά σας. Στην Αμμωπή υπάρχουν καινούργια ενοικιαζόμενα δωμάτια, εγκαταστάσεις, μπαράκια, καταστήματα, και γενικά μια υποδομή που τα επόμενα χρόνια θα παίξει σοβαρό ρόλο στην ‘’ανάπτυξη’’ και αυτής της περιοχής. Σε οκτώ χιλιόμετρα περίπου, ο δρόμος βγάζει στο αεροδρόμιο και στον κολπίσκο απ΄ όπου φαίνεται πολύ κοντά το ναυάγιο. Λίγο πριν είναι ο μικρός οικισμός Αφιάρτης και η τεράστια παραλία του Μακρύγιαλου, ιδανική για σερφάρισμα. Υπάρχουν ταβερνάκια και εγκαταστάσεις που φιλοξενούν σερφίστες όλο το καλοκαίρι.

Η παραγωγή ενέργειας παραμένει ζητούμενο για τα ακριτικά νησιά, και ένας τρόπος να την παράγουν ώστε να καλύπτουν μέρος των αναγκών τους, είναι τα αιολικά πάρκα που σε ορισμένα νησιά έχουν ήδη εγκατασταθεί. Το αιολικό πάρκο Καρπάθου με μέση ταχύτητα ανέμου 9,6 m/s, σύμφωνα με το μέγεθός του είναι το πιο παραγωγικό (250 Kwa) των νησιών μας, από την στιγμή μάλιστα, που εκμεταλλεύσιμα στην Ευρώπη αιολικά πάρκα θεωρούνται αυτά που η ταχύτητα του ανέμου φτάνει τα 5 m/s. Στο επιβλητικό αιολικό πάρκο Καρπάθου, βγαίνετε από τον χωματόδρομο που περνά από τον μικρό αγροτικό οικισμό των Κήπων (στο πέτρινο γεφύρι πριν τον Αφιάρτη δεξιά) όπου ακόμη υπάρχουν αλώνια και μικρά πετρόχτιστα αγροτόσπιτα, ‘’παράσπιτα’’, και στάβλοι, χτισμένοι από τους γνωστούς στην Κάρπαθο, Κρήτη και τα μικρασιατικά παράλια Καρπάθιους πετράδες, που με πρώτη ύλη την άφθονη πέτρα έκτισαν για αυτούς, και τις οικογένειές τους πραγματικά αριστουργήματα.

Ο χωματόδρομος βγαίνει στον κεντρικό δρόμο, και αριστερά, οδηγεί στην Αρκάσα, είναι όμορφο ανεπτυγμένο παραλιακό χωριό, που ταυτίζεται από τα τοπωνύμια και τις επιγραφές που βρέθηκαν εδώ με την αρχαία Αρκέσεια ή Αρκάσεια. Στον κόλπο της βρίσκεται το εκκλησάκι της Αγίας Σοφίας, (υπάρχει πινακίδα της Αρχαιολογικής υπηρεσίας). Το 1923 η αρχαιολογική σκαπάνη ανακάλυψε στον περίγυρό του λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5^ου Αι. Ο χώρος ακόμη και σήμερα είναι κατάσπαρτος από ψηφιδωτά δάπεδα και αρχαίες κολώνες. Πλούσια τα κατάλοιπα των μνημείων αποδεικνύουν ότι ο χριστιανισμός έφτασε νωρίς στο νησί. Στην κορυφή του ακρωτηρίου Παλαιόκαστρο υπάρχει η αρχαία ακρόπολη με λείψανα τείχους που φαίνεται σχεδόν από παντού. Υπάρχει πρόσβαση, αφού η χερσόνησος συνδέεται με την υπόλοιπη ξηρά με έναν ισθμό, και φυσικά εκπληκτική θέα προς το Φοινίκι αλλά και την Κάσο. Στην Αρκάσα λειτουργεί, Ιστορικό και Λαογραφικό μουσείο από μια αξιέπαινη ιδιωτική προσπάθεια του Γεωργίου Κωνσταντινίδη, ενώ υπάρχουν δύο όμορφα πέτρινα γεφύρια, ένα δίτοξο και ένα τρίτοξο που χρησιμοποιούνται ως τις μέρες μας. Ωραία η παραλία του Αγίου Νικολάου.

Μόλις δύο χιλιόμετρα από την ανεπτυγμένη Αρκάσα είναι το ήσυχο Φοινίκι, ένα μικρό λιμανάκι με ψαρόβαρκες, εστιατόρια με τοπική κουζίνα, την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, με την ομώνυμη όμορφη παραλία, ένα πραγματικό μικρό ησυχαστήριο. Από εδώ, ξεκίνησε το βαρκάκι με τους Καρπάθιους του ασαφούς Αυτοδύναμου Επαναστατικού Κινήματος για να μεταφέρει στην Ελληνική κυβέρνηση στην Αλεξάνδρεια, αλλά και στα γύρω νησιά, το μήνυμα της αντίστασης κατά της γερμανικής κατοχής. Η ιστορία κατέγραψε πολλά γεγονότα στην Κάρπαθο όπως και σε όλα τα Δωδεκάνησα. Πολύ συνοπτικά αναφέρω ότι η Ιταλία κατέλαβε τα Δωδεκάνησα την άνοιξη του 1912, μετά από τουρκική κυριαρχία τεσσάρων αιώνων και, υποκριτικά υποσχέθηκε στον τοπικό πληθυσμό αυτονομία. Σύντομα φάνηκαν οι αληθινές βλέψεις της, με την καταδυνάστευση των κατοίκων που έφτασε μέχρι την κατάργηση των ελληνικών σχολείων με στόχο τον εξιταλισμό. Οι Καρπάθιοι, όπως και όλοι οι Δωδεκανήσιοι αντιστάθηκαν με κάθε μέσο.

Με την κήρυξη του πολέμου το 1940 οι Δωδεκανήσιοι σχημάτισαν με μεγάλη συμμετοχή το ‘’Σύνταγμα των Εθελοντών Δωδεκανησίων’’ με επικεφαλής Σύμιο, για να πολεμήσουν και αυτοί τους εισβολείς, στα βουνά της Πίνδου. Επίσης η συγκρότηση, του τρίτου στην ιστορία του έθνους μας Ιερού Λόχου στην Παλαιστίνη, τον Σεπτέμβριο του 1942 από εθελοντές, συνέβαλε τα μέγιστα με την δράση του, από το 1943 έως και το 1945, στην απελευθέρωση, με την βοήθεια βρετανικών καταδρομικών δυνάμεων. Στην περιοχή του Αιγαίου και της Δωδεκανήσου ειδικότερα, ο Ιερός Λόχος εκτέλεσε πάνω από 33 επιχειρήσεις και 207 περιπολίες υπό την διοίκηση του συνταγματάρχη Χριστόδουλου Τσιγάντε. Η Κάρπαθος ελευθερώθηκε πρώτη από όλα τα Δωδεκάνησα.

Μόλις τρία χιλιόμετρα από το Φοινίκι η διασταύρωση στην Άδια, σας οδηγεί στο μικρό καταπράσινο χωριό Πυλές.Τα σπίτια έχουν κήπους – περιβόλια, ενώ όπου και να κοιτάξεις βλέπεις λουλούδια και καρπερά οπωροφόρα. Μέχρι πριν δώδεκα χρόνια οι Πυλές ήταν ένα χωριό όπως όλα στην Κάρπαθο. Σήμερα έχει εξελιχθεί σε ένα ολοζώντανο κύτταρο χρήσιμο σε όλο το νησί. Αυτό οφείλεται στο πρωτοποριακό πνεύμα  του δασκάλου και αρχιμανδρίτη, πατέρα Καλλίνικου Μαυρολέοντα, ο οποίος με τις άοκνες προσπάθειές του κατόρθωσε πράγματα που σε πολλά μέρη της Ελλάδος ακούγονται ουτοπικά. Η πρωτοφανής εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα που αναπτύσσει μαζί με τους μαθητές και τις μαθήτριες του μονοθέσιου δημοτικού, έχουν αποδώσει δυσθεώρητα κέρδη γνώσης για όλους. Ίδρυση και οργάνωση Μαθητικού Συνεταιρισμού, Βιβλιοθήκη με 3500 τόμους, Μορφωτική αρχειοθήκη με χιλιάδες διαφάνειες, Βιντεοθήκη με πάνω από 300 εκπαιδευτικά θέματα, μαθήματα πληροφορικής, εργαστήρι ψηφιδωτού, αγιογραφίας, αναπαλαίωσης, συμμετοχή στο πρόγραμμα του εθνικού δικτύου περιβαλλοντικών σταθμών – Globe - και οικολογική λέσχη. Σαν παιχνίδι τα παιδιά παίρνουν τα όργανα μέτρησης της υγρασίας, και των βροχοπτώσεων, μελετούν σε υπαίθριους χώρους, σε παλιούς νερόμυλους μαθαίνοντας ταυτόχρονα να ‘’μπαίνουν’’ στο Internet. Μια αληθινή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που θα πρέπει να παραδειγματίσει όλους του δασκάλους ‘’απομακρυσμένων’’ χωριών.

Μέσα από τις Πυλές φεύγει χωματόδρομος που βγάζει πάλι στον κεντρικό δρόμο προς τον Λευκό. Αν όμως θέλετε να κλείσετε έναν μικρό κύκλο γνωριμίας με το νησί, κατευθυνθείτε προς τον Όθο,με το όμορφοκοινοτικό λαογραφικό μουσείο, το ξωκλήσι της Γυνατούς (Γεννητούς) και την Βωλάδα σε υψόμετρο 440 μ. με την εκκλησία της Παναγίας στην Πλαγιά, στην πλαγιά του βουνού. Ωραία θέα προς όλες τις κατευθύνσεις, ενώ βγαίνοντας από το χωριό υπάρχει πέτρινο γεφύρι δυστυχώς, καλυμμένο με τσιμέντο. Αν συνεχίσετε την διαδρομή για τον μεγάλο κύκλο θα βρεθείτε σύντομα από τις Πυλές στον κεντρικό δρόμο. Όσο απομακρυνόσαστε, προς τον Λευκό, τόσο αναδεικνύονται τα ορεινά σημεία της Καρπάθου, και πρασινίζει ο τόπος. Φαίνονται ήδη στα δεξιά σας τα μεγάλα πευκοδάση και οι κορυφές Βούναρος στα 1177 μ και η ψηλότερη στο νησί, Καλή Λίμνη στα 1213 μ.

Σε δώδεκα χιλιόμετρα ο Λευκός με ωραιότατη θάλασσα, και από ψηλά, εκπληκτική πανοραμική θέα, έχει τις καλύτερες ίσως παραλίες στο νησί. Ποτάλι, Γιαλού χωράφι, Φραγκολιμιώνας με θέα την νησίδα – τώρα  χερσόνησος παλιά - Σώκαστρο που πολλοί επισκέπτες αποφασίζουν να πάνε κολυμπώντας αφού απέχει περίπου 100 μ. Το καλοκαίρι πάντως, πηγαίνει καίκι μια και στο νησάκι υπάρχουν ερείπια σημαντικής ιστορικής αξίας. Η ευρύτερη περιοχή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, με έντονα ίχνη προϊστορικής και μυκηναϊκής περιόδου. Στην θέση Ριά Μεσοχωρίου υπάρχει αρχαιολογικός χώρος με σήμανση, που οδηγεί σε μια υπόγεια, μνημειώδη ορθογώνια δεξαμενοειδή, κατασκευή. Στον οικισμό έχουν επισημανθεί από την αρχαιολογική υπηρεσία και δύο επισκέψιμα παλαιοχριστιανικά μνημεία. Παναγία η Γιαλοχωραφίτισσα, βασιλική τέλος 5^ου - αρχές 6^ου Αι, και κοντά στο λιμάνι, βασιλική του 6^ου Αι. Βγαίνοντας από τον Λευκό ο αξιόλογος ναός του Αγίου Γεωργίου 13^ος Αι. με λίγες ξεθωριασμένες τοιχογραφίες.

Ο κύκλος κλείνει στο Μεσοχώρι που θα πρέπει να διαλέξετε αν συνεχίσετε ως την Όλυμπο ή Έλυμπο ή θα κλείσετε την κυκλική ολοκληρωμένη διαδρομή με επιστροφή στα Πηγάδια. Στο χωριό δεν μπαίνει αυτοκίνητο ή μοτοσυκλέτα, και θα πρέπει να περπατήσετε λίγο στα μικρά σοκάκια, μέχρι να βρείτε τα καφενεδάκια για πληροφορίες και εξαιρετική ρακί με τοπικούς μεζέδες. Στο χωριό είναι η ξακουστή Παναγία Βρυσιανή. Η επιβλητική εκκλησία είναι κτισμένη κάτω από τον γκρεμό, δίπλα σε τρεις μεγάλες πηγές - βρύσες - απ’ όπου   πήρε το όνομά της. Στο υπερυψωμένο ‘’αίθριο’’ η θέα είναι μεγαλειώδης προς το ακρωτήριο Πριόνα, και τις παραλίες Καφκαλού και Μακρύς Γιαλός. Πίσω από το ακρωτήριο Πριόνα είναι το εκκλησάκι της Αγίας Ειρήνης που το μεγαλύτερο μέρος του – εκτός το ιερό - είναι θαμμένο στην άμμο. Μοναδική θέα, κατά την πρόσβαση, που γίνεται μόνο με καΐκι.

Από εκεί που αφήσατε την Μοτοσυκλέτα σας, σε πεντέμισι χιλιόμετρα είναι διασταύρωση προς Σπόα και Όλυμπο αριστερά, προς Πηγάδια δεξιά χωματόδρομος. Ακριβώς εκεί υπάρχουν θαυμάσιοι πεταλόσχημοι ανεμόμυλοι και το ομώνυμο εστιατόριο – μεζεδοπωλείο ‘’ο Ανεμόμυλος’’ του Μανώλη Χαλκιά. Ωραίο σημείο για ξεκούραση και ανασύνταξη. Η οικογένεια Χαλκιά δίπλα ακριβώς από το κατάστημα έχει σε λειτουργία έναν παλιό ανεμόμυλο, που ακόμη και σήμερα αλέθει τα γεννήματα. Ακολουθώντας την δεύτερη επιλογή φτάνετε στην διασταύρωση προς την μεγάλη παραλία Απέλλα, με τα διάφανα πρασινογάλανα νερά, και το μοναδικό υπόσκαπτο ερημοκλήσι του Αγίου Λουκά 12^ος – 13^ος Αι. με τοιχογραφίες, και στο βάθος της φυσικής σπηλιάς, η μαρμάρινη Αγία Τράπεζα. Γίνονται εργασίες συντήρησης στον επιβλητικό χώρο. Θα πρέπει να έχετε φακό μαζί σας ώστε να παρατηρήσετε ότι έχει απομείνει από τις τοιχογραφίες. Λίγο πριν τον Μερτώνα,ο χωματόδρομος που φεύγει αριστερά οδηγεί στην παραλία και την ομώνυμη εκκλησία της Κυρά Παναγιάς της Μερτωνιάτισσας. Οι επωνυμίες της Παναγίας στα χωριά της Καρπάθου, σχετίζονται με τις ιδιότητές της, την θέση και την παράδοση της ίδρυσης της εκκλησίας, και με τα χαρακτηριστικά της εικόνας και του ναού.

Το Απέρι, πάνω στον δρόμο σας, προς τα Πηγάδια, είναι ένα εντυπωσιακό χωριό. Διώροφα, τριώροφα αρχοντικά, με νεοκλασικά στοιχεία και ύφος μοναδικό. Εδώ ήταν η παλιά πρωτεύουσα της Καρπάθου έως το 1892, και το ότι δεν φαίνεται από την θάλασσα, το προστάτεψε από τους πειρατές. Στο χωριό δραστηριοποιείται ο Σύλλογος Απερίου ‘’η Ομόνοια’’, με αρκετές πολιτιστικές εκδηλώσεις κάθε χρόνο. Η ακμή του αιγιακού κόσμου ως το τέλος του 7^ου Αι. φαίνεται από το πλήθος των επισκοπών που υπάρχουν στα νησιά. Η ακμή της Καρπάθου είναι τόση που παρουσιάζεται με αρχιεπισκοπή. Στο Απέρι είναι η έδρα της Μητρόπολης Κάσου – Καρπάθου – Κοίμηση της Θεοτόκου - ενώ στον ευρύτερο χώρο υπάρχει μεσαιωνικό κάστρο, και παλιότερα ακρόπολη. Ξεχωριστή σημασία έχουν οι ναοί των Αγίων Θεοδώρων 13^ος Αι, του Αγίου Γεωργίου του Αράπη 14^ος Αι, η Παναγία η Σπηλιανή, που διασώζουν τοιχογραφίες ή λείψανα τους. Επίσης στο πεντακάθαρο χωριό υπάρχουν - στην πλατεία – δύο πέτρινα γεφύρια. Μόλις τέσσερα χιλιόμετρα χωματόδρομος φτάνετε στην ωραία παραλία Αχάτα που πηγαίνει και καίκι κατ΄ ευθείαν από τα Πηγάδια. Κατηφορίζοντας από το όρος Λάστος, προς τα Πηγάδια, λίγο έξω από το Απέρι υπάρχουν άλλα δύο πέτρινα γεφύρια.

Το πρωί στα Πηγάδια, δείτε τα δύο εντυπωσιακά κτίσματα του Μεσοπολέμου (1934 – 1935) που δέσποζαν κάποτε στο λιμάνι της Καρπάθου. Ψάξτε με την ματιά σας αφού οι δεκάδες πινακίδες κάθε χρώματος και μεγέθους καλύπτουν τα πάντα. Το πρώτο και εντυπωσιακότερο είναι το παλιό Ιταλικό  διοικητήριο – Επαρχείο σήμερα – που μπροστά στον ελεύθερό του χώρο, οι Ιταλοί συγκέντρωσαν αρχαία που βρισκόντουσαν διασκορπισμένα στο νησί και έφτιαξάν ένα υποτυπώδες ‘’αρχαιολογικό πάρκο’’ που περιλαμβάνει, βωμούς, επιτύμβιες βάσεις, και μια μαρμάρινη παλαιοχριστιανική κολυμβήθρα. Ήρθε η απελευθέρωση και η ενσωμάτωση με την Ελλάδα το 1947, πέρασαν τα χρόνια, και οι Έλληνες πρόσθεσαν παγκάκια, κούνιες, τσουλήθρες, πλαστικά αλογάκια με ελατήρια, και το πάρκο εξελίχθηκε σε παιδική χαρά!! Το δεύτερο αξιόλογο κτήριο (χωρίς παιδική χαρά - εξωτερικά) είναι το σημερινό λιμεναρχείο – τελωνείο της Καρπάθου. Μία σημαντική παλαιοχριστιανική βασιλική του 5^ου – 6^ου Αι, βρίσκεται στην γνωστή παραλία Βροντί. Αφύλακτο μνημείο ουσιαστικά, αφημένο στο έλεος όποιου ήθελε να πάρει ένα αυθεντικό αναμνηστικό από το νησί, κείτεται ο ναός της Αγίας Φωτεινής ή Άφωτης όπως την λένε οι ντόπιοι.

Από τα Πηγάδια ως το αρχοντοχώρι Μενετές δεν σας χωρίζουν παρά τέσσερα χλμ. Στην διαδρομή συναντάτε το τεράστιο ηρώο με την ωραία θέα προς την πρωτεύουσα και τον ομώνυμο όρμο Πηγάδια. Μέσα στο χωριό δεσπόζει στον ‘’Ιερό Βράχο’’ το συγκρότημα των βοηθητικών κτιρίων, και η μεγάλη τρίκλιτη βυζαντινή εκκλησία Κοίμηση της Θεοτόκου που κτίσθηκε το 1845, πάνω σε τρεις παλιότερους ναούς. Στην εκκλησία φυλάσσεται η εξαιρετική εικόνα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας των Μενετών. Η παράδοση αναφέρει ότι η Παναγία προειδοποίησε το 1864 για τον επερχόμενο σεισμό, και ότι σταμάτησε την θύελλα και βοήθησε τους μαστόρους που έχτιζαν την εκκλησία της να γυρίσουν στο λιμάνι για να ολοκληρώσουν το έργο τους. Στο χωριό λειτουργεί Λαογραφικό Μουσείο.

Με μόνιμο, σχεδόν καθημερινό στέκι για πρωινό και καφέ, τους πετρόχτιστους πεταλόσχημους ανεμόμυλους και το ομώνυμο μεζεδοπωλείο ‘’ο Ανεμόμυλος’’ του Μανώλη Χαλκιά, ξεκινήστε και εσείς για την ξακουστή Όλυμπο. Στα Σπόα φτάνετε πριν καν το σκεφθείτε και από εκεί σε δυόμισι χλμ στην εκπληκτική ψαράδικη παραλία του Αγίου Νικολάου. Λίγο έξω από το χωριό πάνω στον δρόμο είναι το ξωκλήσι της Παναγίας της Λαδιώτισσας ενώ σε οκτώ χλμ η διασταύρωση αριστερά σας, βγάζει στην πιο απομονωμένη παραλία του νησιού, την παραλία Λημέρι. Σε εννέα περίπου χλμ από τα Σπόα η διασταύρωση δεξιά σας οδηγεί στην μοναχική παραλία Αγνωντιά ή στον Άγιο Μηνά με πιο πολύ κόσμο. Συνολικά τα 18 χλμ χωματόδρομος από τα Σπόα ως την Όλυμπο καλύπτονται γρήγορα με την εκπληκτική θέα προς το πέλαγος, τις δεκάδες πτυχώσεις – απολήξεις προς την θάλασσα – του ορεινού όγκου, που σε μια αχανή απόσταση παρακολουθεί η ματιά σας.

Ευτυχώς που εξακολουθούν να υπάρχουν κάποια μέρη σαν την Όλυμπο ή Έλυμπο της Καρπάθου, που διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους, τα αρχέγονα έθιμά τους στην καθημερινή ζωή, σε έναν κόσμο που σιγά αλλά σταθερά ομογενοποιείται. Εξήντα πέντε χλμ συνολικά από τα Πηγάδια, τα 32 χωμάτινα αν έρθετε από το Απέρι, τα 18 αν έρθετε από το Μεσοχώρι. Κτίστηκε το 1420, και για αιώνες ήταν αποκομμένη από την ζωή του υπόλοιπου νησιού. Τώρα ζουν εδώ τριακόσιοι σχεδόν  κάτοικοι. Το ένα τρίτο από τον πληθυσμό του 1961. Ο αρχικός πυρήνας της Ολύμπου είχε κέντρο την Κοίμηση της Θεοτόκου (15^ος Αι), ενώ σήμερα έχει απλωθεί σε όλο το πρανές του λόφου. Οι επαφές που είχαν οι Καρπάθιοι με όλον τον κόσμο αλλά κυρίως με την Μικρά Ασία διαμόρφωσαν και ενσωμάτωσαν αρμονικά στο πέρασμα του χρόνου, πλήθος προτύπων για την αρχιτεκτονική τους. Αιγαιοπελαγίτικα ισόγεια και διώροφα, Νεοκλασικά στοιχεία, ανάγλυφες διακοσμήσεις, αετώματα και φουρούσια, ξύλο, γύψος, κεραμικό. 

Καθώς βαδίζετε στα στενά σοκάκια περνάτε από την αξιόλογη Αγία Βαρβάρα, και στην συνέχεια μέσα από πληθώρα καταστημάτων, με τις γυναίκες που φορούν παραδοσιακές στολές και μπότες, να στέκουν στο κατώφλι, φτάνετε στο κέντρο και στην ιστορική Κοίμηση της Θεοτόκου, με εξαίρετο διάκοσμο, λεπτοδουλεμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο, και βημόθυρο. Άλλα μνημεία της περιοχή Ολύμπου είναι η Αγία Άννα η Καθολική 13^ου – 14^ου Αι, δίπλα ακριβώς από τους Αγίους Σαράντα 12^ου – 13^ου Αι, στον ‘’Ποταμό’’, και ο Άγιος Ονούφριος 15^ου Αι, των οποίων οι ανεικονικές διακοσμήσεις (μονόχρωμα ή δίχρωμα σχέδια) φέρονται να δημιουργήθηκαν την εικονομαχική περίοδο. Προσθήκη 12/2/08 Αυτό αποτελεί τεκμήριο για την εποίκιση της Ολύμπου κατά την περίοδο του 6^ου – 10^ου αι. δες σελ 235 σημ. 26, των πρακτικών πρακτικά για την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου Ρόδος 1997. Στο ίδιο περιέχονται πληροφορίες για τα Λιμάνια της Βρυκούντας και του Τριστόμου. Όλες οι θρησκευτικές γιορτές εδώ έχουν μιαν άλλη διάσταση. Το Πάσχα ειδικά, ενώ σε όλη την Ελλάδα αυτή η γιορτή της Ορθοδοξίας κορυφώνεται την Κυριακή, στην Όλυμπο οι εκδηλώσεις τελειώνουν την Τρίτη – ‘’την Λαμπρή Τρίτη’’ που λένε οι ντόπιοι. 

Κατηφορίζοντας προς την συνοικία Γυτσιλέα έχετε πολύ ωραία θέα στο Καρπάθιο. Ακριβώς στην ράχη της κορυφής Προφήτης Ηλίας (716 μ ) κάνουν την εμφάνιση τους, δεκάδες πεταλόσχημοι ανεμόμυλοι. Τα παλιά χρόνια οι μύλοι αποτελούσαν πολύτιμο περιουσιακό στοιχείο των πλούσιων οικογενειών. Σήμερα δυστυχώς είναι σε μεγάλο ποσοστό εγκατελειμένοι. Δεξιά σας είναι η συνοικία Γυτσιλέα που είναι οι υπόλοιποι. Στην πίσω μεριά του μοναδικού ‘’εξετροχάρη’’ ανεμόμυλου, είναι το καφενεδάκι με την γιαγιά που δουλεύει που και πού τον μύλο, αλλά σίγουρα και καθημερινά σερβίρει σχεδόν τα πάντα. Από γλυκό κουταλιού παγωτό και καφέ ή πορτοκαλάδα, μέχρι μεζεδάκια στο τηγάνι και ομελέτες για ρακί. Οι σκοποί που τυχόν ακούγονται στα σοκάκια προέρχονται πιθανώς, απέναντι από την εκκλησία της Κοίμησης, που είναι το καφενεδάκι – μεζεδοπωλείο του λυράρη Αντώνη Ζωγραφίδη.  Συνήθως είναι ζευγάρι, Λύρα  και τσαμπούνα – λιαροτσάμπουνα – στην τοπική, που παίζουν σε αυτοσχέδια μεσημεριάτικα γλέντια.  

Ένα ορεινό χωριό στο βόρειο τμήμα του νησιού λένε ή γράφουν οι περισσότεροι. Και όμως, δεν είναι τόσο απλό.      Η Κάρπαθος κρύβει στην αγκαλιά της έναν θησαυρό. Πρέπει να προσεχθεί η ‘’ανάπτυξη’’ στην Όλυμπο αφού γνωρίζουμε ήδη, ότι οι θησαυροί πολλές φορές είναι ανεκτίμητοι. Αν είναι εφικτό, προγραμματίστε να φτάσετε νωρίς στην Όλυμπο, γύρω στις δέκα, πριν φτάσει έστω και το πρώτο καραβάκι της διαδρομής Πηγάδια – Διαφάνι γιατί γεμίζουν τα σοκάκια κόσμο κάθε εθνικότητας, και αλλάζει εντελώς η προσέγγιση, η φωτογράφηση, και άλλα. Για τους πεζοπόρους υπάρχει ο παλιός δρόμος – μονοπάτι – που συνδέει την Όλυμπο με το Διαφάνι (κατά προσέγγιση 6 χλμ, 2ω – 15’). 

Από την Όλυμπο ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος οδηγεί γρήγορα στο δεύτερο λιμάνι της Καρπάθου, το Διαφάνι. Στην διασταύρωση που θα βρείτε στα αριστερά σας – υπάρχει πινακίδα – στρίψτε αριστερά και περνώντας το εκκλησάκι Κωνσταντίνου και Ελένης με τους ροζ τρούλους θα βρεθείτε σε έναν τόπο που δεν φανταζόσαστε ότι ζει, ή ότι υπάρχει καν. Η Αυλώνα είναι ένας μοναδικός οικισμός, σε έναν πετρώδη και φαινομενικά άγονο, άνυδρο τόπο, με πολλά αγροτόσπιτα, στάβλους, στέρνες για το νερό, χώρους αποθήκευσης του άχυρου, και δεκάδες αλώνια, σχεδόν ένα σε κάθε σπίτι. Η αρχαία κατοίκηση είναι γεγονός και από την ονομασία ‘’Αυλώνα’’ που σήμαινε «στενή δίοδος» που οδηγούσε από την σημερινή ίσως Αυλώνα, στην Βρυκούντα και από εκεί κατέληγε στην θάλασσα. Οι διασημότεροι φωτογράφοι του κόσμου έχουν περάσει από εδώ μου έλεγε ένας γέροντας που κέρασε καφέ. Παλιά είχε πολύ κόσμο, και στα σχεδόν τριακόσια αγροτόσπιτα ζούσαν δεκάδες οικογένειες, παιδιά, ακόμη και από την Όλυμπο είχαν εδώ χωράφια, που καλλιεργούσαν, ζώα που όργωναν, και αλώνια που αλώνιζαν.

Τώρα όλοι μαζεύτηκαν στα Πηγάδια ή φύγανε στην Ρόδο για δουλειά, είναι λίγα απ’ όσα θυμόταν ο παππούς. Οπωσδήποτε περπατήστε στα καλντερίμια, δείτε τους Αγίους Αποστόλους, τα αλωνάκια, και όσο πάει η μοτοσυκλέτα – ένα, δύο χλμ σίγουρα μετά ‘’στενεύει αρκετά’’ – οδηγήστε προς το μονοπάτι για Βρυκούντα (Βουργούντα το ακρωτήριο στην ΒΔ ακτή). Να έχετε μαζί σας σακίδιο με τα χρειαζούμενα και πολύ νερό. Το μονοπάτι είναι ασαφές αλλά αν κατευθυνθείτε βόρεια θα το συναντήσετε να κατηφορίζει προς την αρχαία Βρυκούντα κοντά στην θάλασσα. Δίπλα στο ιερό εντοπίζεταιΌσο κατεβαίνετε προς εκεί από τον σημαντικό πέτρινο δρόμο, τόσο αγριεύει το τοπίο. Πέτρα, ξερολιθιά, και ίχνη παλιού οικισμού οι σωροί από πέτρες.

Σύντομα έχετε θέα της Νήσου Σαρίας ενώ από μακριά φαίνεται το ξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας. Κρυμμένος σε μια σπηλιά ο Άγιος Ιωάννης, δεν φαίνεται από την θάλασσα ούτε και από το καλντερίμι που έρχεται από τον Αυλώνα. Ο Αϊ – Γιάννης της Βρυκούντας (για τους ντόπιους) είναι σχεδόν δίπλα στους λαξευτούς σε βράχο θαλαμωτούς αρχαίους τάφους προέκταση των τειχών της αρχαίας Βρυκούντας. Αποτελεί καταφύγιο για τους κτηνοτρόφους και γίνεται μεγάλο πανηγύρι στην μνήμη του κάθε χρόνο τον Αύγουστο. Στην Βρυκούντα έχουν επισημανθεί από την αρχαιολογική υπηρεσία τρεις παλαιοχριστιανικές βασιλικές 5^ου – 6^ου Αι. Ο χώρος σήμερα είναι ακατοίκητος όμως προϊστορικά ευρήματα μαρτυρούν την αρχαιότητά του.

Για πιο εύκολη μετάβαση στην Βρυκούντα μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το καραβάκι από το Διαφάνι. Το δεύτερο λιμάνι του νησιού μόλις 16 ν.μ. από τα Πηγάδια, με καλή υποδομή και ωραίες παραλίες. Όταν αποφασίσετε να ταξιδέψετε με το καΐκι για την Σαρία, την Βρυκούντα ή το Τρίστομο ψωνίστε νερό και κολατσιό από το μικρό παντοπωλείο της Θεοδοσίας Πρωτόπαπα στο Διαφάνι. Ήσυχο μέρος για ήρεμες διακοπές, με την βοτσαλωτή παραλία Βανάντα,είναι προτιμότερο από το χάος των Πηγαδιών, αφού και εδώ ‘’πιάνει’’ το καράβι, σε προβλήτα πλέον. Λίγα χρόνια πιο πίσω το καράβι έριχνε άγκυρα έξω από το μόλο, και οι επισκέπτες ερχόντουσαν με βάρκες στην προβλήτα.

Στο χωριό υπάρχει η βασιλική Παναγία, Ζωοδόχος Πηγή 5^ου – 6^ου Αι. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το νέο σιντριβάνι με πλακάκια - εικόνες από την ζωή του νησιού, και η γυναίκα της Καρπάθου που αγναντεύει το πέλαγος, αφιερωμένο στους δεκάδες χιλιάδες ξενιτεμένους. Ο ιδιαίτερος φυσικός και περιβαλλοντικός πλούτος της περιοχής, αποδεικνύεται από ότι έχει υποδειχθεί από την Ελλάδα, σαν οικολογικά ευαίσθητη, και περιλαμβάνεται στο κοινοτικό δίκτυο NATURA 2000 από το 1996. Επιπλέον η Mom σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών πρότεινε τον χαρακτηρισμό της περιοχής ως ‘’Περιοχή Οικοανάπτυξης Ολύμπου’’. Το νησιωτικό σύμπλεγμα Καρπάθου – Κάσου είναι από τις περιοχές που ζει και αναπαράγεται η μεσογειακή φώκια. Λειτουργεί κέντρο ενημέρωσης της Mom για την μεσογειακή φώκια.

Στις πρώτες εξεγέρσεις εναντίον των Τούρκων που προκλήθηκαν στο Αιγαίο, μετά την καταστροφή του τούρκικου στόλου στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου, συμμετείχε και η Κάρπαθος, ενώ έχει αναγνωριστεί ότι ήταν ένα από τα σημαντικότερα πειρατικά κέντρα κατά την διάρκεια της επανάστασης. Το Τρίστομο είναι φυσικό λιμάνι με τρεις εισόδους – δύο τεράστιες βραχονησίδες που σχηματίζουν τις τρεις εισόδους ‘’στόματα’’. Στο Τρίστομο αγκυροβολούσαν τον χειμώνα οι Καρπάθιοι αλλά και οι Κασιώτες, για να έχουν ασφαλισμένο τον εμπορικό τους στόλο, αλλά και για να φέρουν αστραπιαία κτυπήματα στον Τουρκοαιγυπτιακό στόλο. Στο στενό του Τριστόμου η Αρχαιολογική υπηρεσία έχει επισημάνει μια παλαιοχριστιανική βασιλική 5^ου – 6^ου Αι, δείγμα και αυτό, κατοίκησης αιώνων. Φημολογείται ότι εδώ υπήρχε ιερό του Απόλλωνα, και κατά πάσα πιθανότητα το ιερό του Ποσειδώνα Πορθμίου.

Καθώς προσεγγίζετε τον οικισμό οι δύο – τρεις κάτοικοι θα βγουν να σας προϋπαντήσουν. Μικρά βαρκάκια εμπρός από κάθε σπίτι είναι δείγμα κατοίκησης. Στα δεξιά σας υπάρχει το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου σχεδόν μέσα στο νερό με μικρή ξύλινη προβλήτα. Το καϊκάκι δένει έξω από το εκκλησάκι του Πανορμίτη,και μια πραγματικά απολαυστική στιγμή είναι οι βουτιές σε αυτά τα πεντακάθαρα πρασινογάλαζα νερά στον μώλο. Το μακρόστενο κτίριο στο βάθος θυμίζει την Ιταλική κατοχή του νησιού, αφού ήταν κάποτε στρατιωτικό φυλάκιο. Ο Πανορμίτης γιορτάζει των Ταξιαρχών - 8 Νοεμβρίου – με γλέντι, χορό, τραγούδι, και το παραδοσιακό κρέας με μακαρόνια.

Πολύ ωραία θέα έχει από την νεόκτιστη – 8 χρόνια - εκκλησία των Αγίων Αποστόλων (40’ με τα πόδια) και Άγιας Κατερίνας (30’ αντίστοιχα). Όμως, αν έχετε ειδοποιήσει προηγουμένως τον καπετάνιο του σκάφους, να έχει μαζί του βαρκάκι, μπορείτε να πάτε συντομότερα αφού θα ‘’δέσει’’ στην προβλήτα του Άγ. Νικολάου στην πρώτη περίπτωση, και στο στενό της Σαρίας στην δεύτερη. Ο χρόνος μετάβασης στα δύο σημεία με την πανέμορφη θέα εκμηδενίζεται. Οι πεζοπόροι πάντως, πρέπει να γνωρίζουν ότι από το Διαφάνι φεύγει μονοπάτι μετά την παραλία Βανάντα, που καταλήγει στο Τρίστομο (κατά προσέγγιση6 χλμ, 2ω – 15’). Επίσης από την Αυλώνα φεύγει μονοπάτι με κατάληξη το Τρίστομο περνώντας από δύο εγκαταλειμμένους οικισμούς (κατά προσέγγιση7,5 χλμ, 3ω).

Αν σε ένα ταξίδι που βγαίνει προς τα έξω, σε μορφή γραπτού κειμένου υποτεθεί ότι ο υπογράφων σκέπτεται σαν ταξιδιώτης του καιρού μας, τότε το βόρειο μέρος της Καρπάθου είναι πραγματικά αυτό που ο καθένας από εμάς ονειρεύεται κάποτε να αντικρίσει. Η παραδοσιακή Όλυμπος, το μικρό λιμάνι στο Διαφάνι, ο απέριττος οικισμός Αυλώνα, η αρχαία Βρυκούντα, το ιστορικό Τρίστομο, και η νήσος Σαρία, πρέπει να τεθούν στις προτεραιότητες, του καθενός, γιατί μην αμφιβάλετε ότι είναι θέμα χρόνου η ‘’αξιοποίηση’’ και η ‘’ανάπτυξη’’ τους. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Έκταση: 301τ. χλμ, Ακτογραμμή: 160 χλμ, Υψόμετρο: 0-1215 μ, Πληθυσμός: 5322 κατ. (απογραφή 1991) εκτός νησιού (Αθήνα – Πειραιά – Ρόδο – ΗΠΑ – Καναδάς) 40.000 Καρπάθιοι.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 0245

ΔΙΑΜΟΝΗ: Με 32 ξενοδοχεία και δεκάδες ενοικιαζόμενα δωμάτια σε όλους τους οικισμούς του νησιού, αποκλείεται να συναντήσετε πρόβλημα. Προσωπικά θα έμενα άνετα στο ‘’Ακρόπολις’’ στην Κυρά Παναγιά. Άννα Βογιατζάκη 0245 31503. Στο Διαφάνι η ‘’Χρυσή Ακτή’’ 0245 51215. Στο λιμάνι (Πηγάδια) θα σας πλησιάσουν δεκάδες για δωμάτια, με τιμές δελεαστικές. Ανοίξτε απαλά το γκάζι και ξεφύγετε.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στο Διαφάνι 3 χλμ μετά, παραλία Βανάντα. Στον Άγιο Νικόλαο στα Σπόα, Στην παραλία Απέλλα. Και στις τρεις τοποθεσίες πάει χωματόδρομος. Στα ερημοκλήσια στο προαύλιο, και σε όποια ωραία τοποθεσία επιλέξετε. Φεύγοντας όμως μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Από ολόφρεσκο ψάρι, μέχρι κεμπάπ και σουβλάκι. Και από μπακλαβαδάκια μέχρι κρέπες. Υπάρχουν τα πάντα σε μεγάλη ποικιλία. Τα ταβερνάκια σε απόμερα σημεία συμβαδίζουν με την παράδοση και την φιλοξενία. Στον ‘’Ανεμόμυλο’’ ακριβώς στην διασταύρωση του δρόμου Μεσοχώρι – Σπόα. Μανώλης Χαλκιάς 0245 71428. Στο Φοινίκι στην Μαναρούλα Μαρίνα για γόπες ψητές κ.λ.π. Στην Όλυμπο στο καφενείο του Αντώνη Ζωγραφίδη. Στο Διαφάνι απέναντι από τον Μώλο. Αν βρείτε δοκιμάστε σουσαμόμελο και μυζηθρόπιτα.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος: 22427, Α΄ Βοήθειες: 22228, Αστυνομία: 22222, 18, Συνεργείο – Βουλκανιζατέρ – Ενοικιάσεις: Θανάσης Παπαθανασίου 22382.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Από τον Ιούνιο ως το Σεπτέμβριο καραβάκι για Σαρία, Τρίστομο, Βρυκούντα, Απέλλα. Γιώργος Πρωτόπαπας ‘’Captain Manolis’’ Διαφάνι 51462, Ρόδος 0241 33114, κινητό 0944732706. Παντοπωλείο Θεοδοσία Πρωτόπαπα – Διαφάνι 51230. Στο Διαφάνι επισκεφθείτε την Mom στο κέντρο ενημέρωσης για την προστασία της Μεσογειακής Φώκιας 01 5222888.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Με πλοίο: Κεντρικό Λιμεναρχείο Πειραιά 01 4226000 – 4. Λιμεναρχείο Καρπάθου 0245 22227.  Το πρακτορείο της εταιρείας sea lines, στην ακτή Ποσειδώνος 30 Α στον Πειραιά σας πληροφορεί αξιόπιστα για τα δρομολόγια (01 4274009 – 10, 4112152, 4110231) σας προμηθεύει εισιτήρια, και ταξιδεύετε με την ΛΑΣΙΘΙΩΤΙΚΗ Α.Ν.Ε. (L.A.N.E.). Κόστος από Κάσο 1600 Δρχ (4,70 EURO) άτομο, 1300 Δρχ (3,81 EURO) Μοτο 250cc. Στην Κάρπαθο (Πηγάδια) το πρακτορείο Μαλόφτη 0245 22148, Fax 22754, και στο Διαφάνι το πρακτορείο Ορφανός 0241 51410, Fax: 51316, αναλαμβάνουν τα εισιτήρια επιστροφής. 
Με Αεροπλάνο: Κρατήσεις και κόστος εισιτηρίου στο 01 9666666, ενδεικτική τιμή μετάβασης για ένα άτομο (ΙΑΝ ’01) 27900 Δρχ (81,88 EURO).Πήγαινε – έλα, για ένα άτομο 55800 Δρχ (163,76 EURO). Ο.Α. Καρπάθου 22057. Πληροφορίες για όλα τα τηλέφωνα τοπικών αεροδρομίων, και τις ώρες πτήσης, 01 9363363. Ώρες & Δρομολόγια: ΟΤΕ 144.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στα πηγάδια υπάρχουν 4 πρατήρια ΕΚΟ.

ΧΑΡΤΕΣ: Χάρτης Καρπάθου – Κάσου σε κλίμακα 1: 120.000, με μεγαλύτερο βάρος στην Κάρπαθο από την εταιρεία TOUBIS,  Λ. Βουλιαγμένης 519, Ηλιούπολη Τηλ 01 9923874 - 6. Στην Κάρπαθο υπάρχει ο πολύ καλός Freytag & Berndt σε κλίμακα 1: 75.000 που δεν εντοπίσθηκε στην Αθήνα ή την Θεσσαλονίκη. Αντιπρόσωπος πάντως της εταιρείας παραμένει ο ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ: Ακαδημίας 84, Αθήνα Τηλ 01 3837439.

ΒΙΒΛΙΑ: Εξαντλημένο από καιρό, και δυσεύρετο το σύγγραμμα του Καθηγητή Νικόλαου Μουτσόπουλου ‘’Κάρπαθος – Σημειώσεις Ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας’’.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 0434 71826.

Περισσότερες Πληροφορίες για την ΚΑΡΠΑΘΟ KAI TH ΣΑΡΙΑ αντλήστε από την Ενδεικτική Αρθρογραφία – Βιβλιογραφία: 

• Ιερός Λόχος 1942 – 1945 / αντιστράτηγου Ι. Κ. Μανέτα
• Χριστιανικά Μνημεία Καρπάθου / Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης / Εφημ. Καθημερινή 22/6/97
• Η νήσος Κάρπαθος / Ντίνου Αντ. Μελά / ένθετο 7 ημέρες / Εφημ. Καθημερινή 22/6/97
• Μεταβατική περίοδος 1945 – 47 / Μαν. Α. Ησυχου / ένθετο 7 ημέρες / Εφημ. Καθημερινή 30/9/97.