ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (4772 λέξεις)

ΔΡΑΜΑ - ΟΡΟΣ ΦΑΛΑΚΡΟ ΚΑΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: '); document.write(addy79340); document.write('<\/a>'); //-->\n Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. "> Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2001 

Η εθνική οδός Θεσσαλονίκης – Καβάλας παραμένει μια από τις απολαυστικότερες διαδρομές της χώρας. Έχει καλή άσφαλτο, ιδανική για γρήγορη οδήγηση στα κομμάτια των λιμνών Κορώνεια και Βόλβη, και μετά την Ασπροβάλτα, έτσι ώστε γρήγορα να καταπιείτε τα 106 χλμ της διαδρομής Θεσσαλονίκη – Αμφίπολη.

Εκεί στην διασταύρωση με την υπερυψωμένη γέφυρα εκβάλει ο Στρυμόνας ενισχυμένος από τα νερά του Αγγίτη που πηγάζει από την Δράμα. Το 1913 – 14 στην δυτική όχθη του ποταμού κοντά στην παλιά γέφυρα, δίπλα από τον δρόμο προς Νιγρίτα, βρέθηκαν τα θραύσματα ενός αξιόλογου επιτάφιου μνημείου με μορφή υπερφυσικού μαρμάρινου λιονταριού, του τελευταίου τετάρτου του 4^ου Αι. ύψους 5,37 μ. Η έρευνα που συνεχίστηκε το 1922 αποκάλυψε τα θεμέλια μήκους 10,20 πάνω στα οποία στήθηκε το επιβλητικό ταφικό μνημείο το 1936. Για να δείτε τον περίφημο πέτρινο Λέοντα της Αμφιπόλεως δεν έχετε παρά να ακολουθήσετε τις πινακίδες και μετά να συνεχίσετε τον δρόμο προς τις πλαγιές των λόφων, απέναντι από το λιοντάρι, ‘’στην περίβλεπτη θέση από στεριά και θάλασσα’’ (θουκ. 4,102) προς τα ερείπια της αρχαίας πόλης.

Στην νέα πόλη λειτουργεί το αξιόλογο μουσείο της που παρέχει πληροφορίες και για την ευρύτερη περιοχή. Η Αρχαία Αμφίπολη υπήρξε βάση των επιχειρήσεων του βασιλέως της Μακεδονίας Φιλίππου του Β’,  για την κατάκτηση της Θράκης, Ναυτική βάση του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά την εξόρμηση του στην Ασία, Φρούριο και νομισματοκοπείο του Μακεδονικού κράτους, και πρωτεύουσα και νομισματοκοπείο της γνωστής από τα νομίσματα των μακεδόνων Πρώτης. Η πόλη αναδείχθηκε σε λαμπρό πολιτικό, στρατιωτικό, οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο. Το πέρασμα από την Αμφίπολη της Εγνατίας οδού, της μεγάλης οδικής ρωμαϊκής αρτηρίας, που ένωσε την Ανατολή με την Δύση, ήταν ένας σημαντικός λόγος που διατήρησε την σημασία της στους ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους. Δέχθηκε την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου όταν κατευθυνόταν από τους Φιλίππους προς την Θεσσαλονίκη (Πράξεις 17.1) ενώ εικάζεται ότι η πόλη καταστράφηκε από τις επιδρομές των Σλάβων τον 8^ο ή 9^ο αι μ.Χ.

Στην Νέα Αμφίπολη ακολουθήστε τις πινακίδες προς Δράμα  - περίπου 45 χλμ - από τον καινούργιο φαρδύ δρόμο, οδηγώντας γρήγορα – ή και πολύ γρήγορα - περνώντας από ανοιχτούς ορίζοντες και κάμπο αριστερά, ενώ δεξιά το περήφανο Παγγαίο ρίχνει την σκιά του. Το ενδιαφέρον σε αυτή τη διαδρομή είναι το ιστορικό μοναστήρι της Εικοσιφοίνισσας (δες Παγγαίο και διαδρομές) γνωστής και ως Αχειροποίητου Θεοτόκου ή Κοσινίτσας (9^ος – 10^ος Αι.) που βρίσκεται σε μια απότομη χαράδρα του βουνού πνιγμένη στο πράσινο. Πολύ ωραία παράκαμψη από το χωριό Νέα Μπάφρα που υπάρχουν πινακίδες κατεύθυνσης των επισκεπτών προς Ηλιοκώμη, Κορμίστα. 

Αν είχαμε την δυνατότητα να δούμε από ψηλά τον νομό Δράμας θα διαπιστώναμε ότι περικλείεται από τους εντυπωσιακούς ορεινούς όγκους του Μενοίκιου, της Βροντούς, του Όρβηλου, του Φαλακρού, της Δυτικής Ροδόπης και της Λεκάνης. Αυτά τα πανέμορφα ορεινά συγκροτήματα με την πλούσια φύση αγκαλιάζουν και κλείνουν την μικρή πεδιάδα της Δράμας που δεν αποτελεί παρά το 1/10^ο της συνολικής έκτασης του νομού. Η περιήγηση σε αυτές τις περιοχές είναι πραγματικά απολαυστική για αυτούς που αγαπούν τα βουνά και τον δροσερό αέρα, τις ορεινές διαδρομές μέσα από ένα καθαρά αλπικό ασφάλτινο οδικό δίκτυο, αλλά και σε κακοτράχαλους χωματόδρομους μέσα σε παρθένα δάση και σπάνια τοπία. Αυτή είναι η Δράμα και η περιοχή της. Απόμακρη από τα μεγάλα αστικά κέντρα, αμόλυντη από τις ‘’μούσες’’ του επιτηδευμένου τουρισμού, προσφέροντας στον επισκέπτη ανείπωτα θέλγητρα ώστε να καταφέρνει πάντα να τον παρασύρει  στον δικό της χορό. Χορό της φύσης γύρω από τον άνθρωπο.

Τα σωζόμενα τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου τα γνωστά Βυζαντινά τείχη (10^ος αι.) επιτρέπουν και σήμερα ακόμη να ‘’δείτε’’ το σχήμα μια βυζαντινής πόλης κτισμένης κοντά σε πλούσιες πηγές νερών (Αγία Βαρβάρα). Η Δράμα ήταν γνωστή στους μεσοβυζαντινούς χρόνους σαν διοικητικό κέντρο της περιοχής, πράγμα που επιβεβαιώνει το επιστήλιο από πύλη του κάστρου που αναφέρει ‘’Ανεκαινίσθη επί Μιχαήλ του Φιλοχρίστου ημών Βασιλέως και επί … μητροπολίτου Φιλίππων του Καρτζιμοπώλου …’’ (9^ος ή 11^ος αι.). 

Στην ίδια περίοδο χρονολογείται το καθολικό μονής, η σημερινή Αγία Σοφία (10^ος αι.), ναός με τρούλο, μνημείο μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής. Τα μαρμάρινα μέλη και οι επιγραφές που υπήρχαν στην αυλή του Ι. Ναού μέχρι πρότινος, μεταφέρθηκαν στο νεότευκτο Αρχαιολογικό μουσείο Δράμας που εγκαινιάστηκε τον Δεκέμβριο του 1999. Στην κεντρική οδό Βενιζέλου που αποτελεί κύριο οδικό άξονα διασχίζοντας την πόλη, εκεί προς στο τέλος της ανηφόρας αριστερά, υπάρχει το ναΐδριο των Ταξιαρχών (14^ος Αι.) με εντοιχισμένα αρχαιότερα μάρμαρα και επιγραφές. Στο εσωτερικό του σώζει  λίγες τοιχογραφίες των μέσων του 14^ου Αι., ενώ διατηρεί στην θέση του το αναστηλωμένο βυζαντινό μαρμάρινο τέμπλο. 

Όλα αυτά τα μνημεία σε συνδυασμό με τους αγέραστους και πάντοτε ακμαίους υπαίθριους φωτογράφους, στο μοναδικό φυσικό περιβάλλοντου δημοτικού κήπου, με τα τεράστια πλατάνια, τα ξύλινα γεφυράκια και τις λιμνούλες, τα σοκάκια της συνοικίας Αγίας Βαρβάρας και της λίμνης που σχηματίζουν οι ομώνυμες πηγές της, (εκατό κατά τον ενθουσιασμένο από την επίσκεψή στην πόλη το 1669, Evlja Celembi), οι Καπναποθήκες, το μνημείο του ολοκαυτώματος των δραμινών Εβραίων και ο νερόμυλος, τα θαυμάσια αρχοντικά (1920 – 1930) διάσπαρτα στις συνοικίες, τα Εκπαιδευτήρια της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας (1908) και το Γυμνάσιο, όλα σε μια αρμονική συνύπαρξη προδιαθέτουν θετικά τον επισκέπτη της πόλης για μια παραπέρα γνωριμία. 

Και αυτή μπορεί να γίνει στο Αρχαιολογικό μουσείο έκτασης 852 τ.μ. που προκαταλαμβάνει θετικά με το  πανέμορφο και περιεκτικό σε γλυπτά στεγασμένο αίθριο του. Ποιος δεν θα ήθελε να δει σε μια αίθουσα, ένα σπίτι νεολιθικών χρόνων με τον φούρνο του, τον αργαλειό και τα αγγεία του, και μάλιστα σε φυσικό μέγεθος; Η όμορφη αυτή αναπαράσταση βασίστηκε σε αρχαία πήλινη μινιατούρα που βρέθηκε σε ανασκαφές της περιοχής. Τα περισσότερα εκθέματα του μουσείου αφηγούνται την πολιτιστική ιστορία της Δράμας και της ευρύτερης περιοχής αρχίζοντας από τους νομάδες κυνηγούς της μέσης Παλαιολιθικής εποχής (50.000 π.Χ.), τους πρώτους Γεωργούς και κτηνοτρόφους των Νεολιθικών κοινοτήτων (5.500 – 3.000 π.Χ.), έως τα ισχυρά γένη της Πρώιμης εποχή του Σιδήρου (1.050 – 700 π.Χ.).

Όλη η πόλη έχει να δώσει στον επισκέπτη και να τον ανταμείψει για την περιήγησή του με περίσσιες χάρες, αρκεί να την περπατήσει λίγο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν αρχίσετε τις κοντινές αλλά και μακρινές εκδρομές σε έναν τόπο που σφύζει από ζωή και μνημεία. Μνημεία όχι μόνο πολιτισμού αλλά και φύσης. Όλη η περιοχή του νομού Δράμας χαρακτηρίζεται από βουνά με έντονο και πυκνά δασωμένο ανάγλυφο, μικρές κοιλάδες και μοναδικά δάση,  ανάμεσα στα υψώματα της ορεινής ζώνης μεταξύ των 1200 – 1600 μ .Υ, που αντιπροσωπεύουν το 34% της συνολικής επιφάνειας του νομού, ποσοστό που δεν συναντάμε σε κανέναν άλλο. Όλες οι διαδρομές κατευθύνονται προς το Φαλακρό αυτή τη φορά εκεί ακριβώς που υπάρχει κάτι ενδιαφέρον για τον ταξιδιώτη. 

Η Πετρούσα (παλιά Πλεύνα), σε 270 μ. Υ, ένα από τα πιο όμορφα χωριά της διαδρομής, περιλαμβάνεται στο Καταφύγιο θηραμάτων Ξηροποτάμου. Εδώ καταλήγει το εκπληκτικό φαράγγι των Πύργων. Στην βόρεια έξοδο της Πετρούσας έχετε την ευχέρεια να το δείτε σε όλο του το άγριο μεγαλείο. Μαζί με το φαράγγι ένας μοναδικός πολυχώρος που θα ‘’ζήλευαν’’ πολλά χωριά, με ξύλινο πάλκο για συναυλίες, μικρό χώρο για θεατρικές παραστάσεις, και ένα θαυμάσιο καινούργιο πέτρινο γεφύρι. 

Δίπλα η εκκλησία της Αγίας Τριάδας μέσα σε μια βαθιά σπηλιά και ένα μικρό δροσερό αλσύλλιο με βρύση που πραγματικά τις καυτές μέρες του καλοκαιριού είναι βάλσαμο για τον ταξιδευτή. Το χωριό έχει πολύ ωραία σπίτια στα σοκάκια του, το παλιό σχολείο στον κεντρικό δρόμο, ένα – δύο μπαράκια, αλλά και κλασικά καφενεία. Γενικά ένα περιβάλλον για ξεκούραση και μια εκπληκτική ορεινή διαδρομή προς τους Πύργους, μόλις επτά χλμ έξω από την Πετρούσα. 

Φεύγοντας από το χωριό με κατεύθυνση τους Πύργους, περνάτε την Γέφυρα από κάτω της οποίας είναι το πέτρινο γεφύρι της Πετρούσας που γεφυρώνει ακόμα και σήμερα με τα γερά του θεμέλια το ρέμα που κατεβαίνει από το Φαλακρό. Οι κάτοικοι δεν γνωρίζουν πότε κατασκευάστηκε, η διοίκηση όμως θα πρέπει να απαγορεύσει να πετάνε σκουπίδια και να φτιάξει κάποια κατασκευή ώστε να υπάρχει πρόσβαση στην πολιτιστική κληρονομιά του τόπου που αντικατοπτρίζεται και από το γεφύρι. Φαντάζει αστείο στον νέο πανέμορφο πολυχώρο να έχει κατασκευαστεί απομίμηση πέτρινου γεφυριού, ενώ το παλιό αυθεντικό όχι μόνο να μην έχει πρόσβαση, αλλά να είναι ακαθάριστο από τις πρασινάδες και βρώμικο απ’ τα σκουπίδια γύρω του.

Οι ορεινές διαδρομές που περιγράφονται αποδίδουν απόλυτα την πραγματικότητα. Αν όμως εσείς δεν επισκεφθείτε για να αντικρίσετε από κοντά αυτά τα μέρη και βλέπετε το βουνό από κάποιο χωριό, σας είναι αδύνατον να υποψιαστείτε τι κρύβεται εκεί πάνω, αφού το Φαλακρό συνεχώς αποκαλύπτει νέες οπτικές γωνίες που ο ταξιδιώτης δεν μπορεί να διακρίνει από τον δρόμο ή από σημείο. Ακόμα και αν αυτό το χωριό είναι οι πανέμορφοι Πύργοι (παλιό ‘’Μπουμπλίτσι’’ ή ‘’Βουβλίτσι’’ ), σε 630 μ. Υ, με τα όμορφα πετρόχτιστα σπίτια τις αυλές, και την όμορφη σκιερή πλατεία με την κρήνη και τα δροσερά νερά, Αναζητώντας όμως την εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, και βγαίνοντας από το χωριό, στον χωματόδρομο, γρήγορα προσεγγίζετε μέσα από πυκνή βλάστηση την χαράδρα. 

Αμέσως μετά το μονοπάτι ανηφορίζει μπαίνοντας για τα καλά στο βουνό. Πυκνές φουρκέτες σας ανεβάζουν στην ‘’Σουσίτσα’’ και το ρέμα του ‘’Πρόδρομου’’ απ’ όπου πρέπει να προμηθευτείτε νερό αν έχετε σκοπό να κατασκηνώσετε. Η θέες από δω δεν συγκρίνονται με ότι έχετε δει ως τώρα ανεξάρτητα των βουνών που έχετε ανέβει. Ο δασικός δρόμος σε δεκατρία χλμ. καταλήγει στο θαυμάσιο Οροπέδιο της Σίτνας στα 1400 μ Υ ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και όμορφα μέρη του Φαλακρού. Στις διπλανές δασωμένες κορυφές ‘’Άνω Οξυά’’και ‘’Νακσβίτσα’’ οδηγούν γιδόστρατες που σιγά – σιγά χάνονται στις πλαγιές χωρίς να δημιουργούν όμως πρόβλημα προσανατολισμού αφού οι κορυφές φαίνονται πεντακάθαρα.

Υπάρχει το ξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων για ελεύθερη κατασκήνωση αλλά αν είναι καλοκαίρι (προφανώς) προσέξτε τα τσοπανόσκυλα αν, και μαζί τους πάντοτε είναι οι βοσκοί. Μόλις τετρακόσια μέτρα απέχει το εκκλησάκι από την κορυφή ‘’Κάτω Βάρδενα’’ και το θέαμα είναι περισσότερο συγκλονιστικό. Εδώ πάνω οι βραδιές πρέπει να αποκτούν άλλες, εξωπραγματικά όμορφες διαστάσεις. Μακάρι να ζήσετε και εσείς μια από αυτές.

Βγαίνοντας και πάλι στον κεντρικό δρόμο που οδηγεί, δεξιά στο Φαλακρό και ευθεία στην Προσοτσάνη τα Κοκκινόγεια και τον Αγγίτη, διαλέξτε να πάτε ευθεία προς τους πρόποδες του όρους Μενοικίου. Το μοναδικό δείγμα κτίσματος ιστορικών χρόνων στον νομό αποκαλύφθηκε λίγο πιο κάτω, στην θέση ‘’Μικρή Τούμπα’’ (Κονάκι του Βάκχου για τους ντόπιους) δυόμισι χλμ μετά την Καλή Βρύση Δράμας (παλιά ‘’Γκόρνιτσα’’) σε 270 μ. Υ, ενός όμορφου παραδοσιακού χωριού.  Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτίριο με διαστάσεις 34 * 16 μ. που σώζεται σε καλή κατάσταση ενώ εσωτερικά χωρίζεται σε τρεις περιοχές. Από το κτίριο ξεχωρίζει ο καλύτερα διατηρημένος νότιος τοίχος ενώ βρέθηκαν στον ίδιο χώρο σπασμένα κεραμικά και νομίσματα, μαζί με τελετουργικά αγγεία και μικροευρήματα που σχετίζονται με την Διονυσιακή λατρεία. 

Η λατρεία του Διονύσου ήταν ευρύτατα διαδεδομένη στην Δράμα στο τελευταίο τέταρτο του 4^ου με αρχές 3^ου Αι. και είναι γνωστή στην ευρύτερη περιοχή, όπως φαίνεται από δείγματα γλυπτών και επιγραφών. Στον απόηχο της Διονυσιακής λατρείας συναντάμε σήμερα το παραδοσιακό καρναβάλι της Καλής Βρύσης στις εορτές του δωδεκαημέρου, που όπως στην Πετρούσα, τον Ξηροπόταμο και το Μοναστηράκι, αποτελούν μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εθιμικές εκδηλώσεις γνωστές περισσότερο σαν δρώμενα Θεοφανείων ή ‘’Μπαμπούγεροι’’, ‘’Αράπηδες’’ ή ‘’Μωμόγεροι’’ εκεί που υπάρχουν Πόντιοι πρόσφυγες. Αξίζει να επισκεφθείτε την Καλή βρύση τόσο για το μεγάλο και επιβλητικό κτίριο όσο και για τις τελετουργικές γιορτές των Θεοφανείων. 

Πλησιάζοντας τα Κοκκινόγεια (παλιά ‘’Κουμπάλιστα’’) σε 140 μ. Υ, ξαναβλέπετε τις πινακίδες που σας συνοδεύουν από την έξοδο της Δράμας και οδηγούν στο Σπήλαιο του Μααρά. Ακολουθήστε τις, περάστε μέσα από το χωριό, και σύντομα θα βρεθείτε σε ένα μαγικό μέρος, που σας υποδέχεται το ομώνυμο του χωριού τετράτοξο πέτρινο παραδοσιακό γεφύρι Αγγίτη που παλιότερα συνέδεε τους μικρούς οικισμούς οι οποίοι αργότερα συμπτύχθηκαν στον οικισμό του Αγγίτη (παλιό ‘’Νέο Καλαπότι’’) σε 130 μ. Υ. Κατευθύνεστε στο μεγαλύτερο γνωστό σπήλαιο της Ελλάδας το λιμναίο Σπήλαιο του Μααρά, και στον υπόγειο ομώνυμο ποταμό οι πηγές του οποίου βρίσκονται στους νότιους πρόποδες του Φαλακρού.Τα νερά που αποστραγγίζονται στο οροπέδιο του Κάτω Νευροκοπίου στην βόρεια πλευρά του βουνού, διασχίζουν υπογείως και σε όλο το μήκος των εντεκάμισι χλμ. του σπηλαίου, σχηματίζοντας στο εσωτερικό μικρές λιμνούλες, εξαιρετικό διάκοσμο, ενώ βγαίνοντας μπροστά περίπου στην είσοδο του, συνεχίζουν την αέναη πορεία τους προς την πεδιάδα της Δράμας, όπου μετά απο δυτική πορεία συναντά ένα ωραιότατο φαράγγι (πιό;) και ενώνεται με τον Στρυμόνα. 

Στο σπήλαιο έχουν διαμορφωθεί για επίσκεψη τα πρώτα επτακόσια μέτρα ενώ το συνολικό μήκος που έχει ερευνηθεί είναι τα πρώτα τεσσεράμισι χλμ, από τα οποία χαρτογραφήθηκαν τα δυόμισι. Το ενδιαφέρον του ανθρώπου για το σπήλαιο υπήρξε σταθερό τόσο στους προϊστορικούς χρόνους, όσο και στους ιστορικούς. Δεξιά της σημερινής εισόδου του, και σε βάθος 10 μ από την επιφάνεια ή ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε οστά μεγάλων θηλαστικών που χρονολογούνται πριν από 30.000 χιλιάδες χρόνια. Βρέθηκαν οστά άγριων αλόγων, μεγάκερου (γιγαντόσωμο ελάφι), μαλλιαρού ρινόκερου, αλόγου, μαμούθ, και αρκούδας των σπηλαίων – που αποτελούν ενδεικτικά στοιχεία του ψυχρού κλίματος της περιοχής. 

Η έκπληξη έρχεται αργότερα, μέσα στο σπήλαιο, στην ‘’αίθουσα του μύλου’’ με ένα τεράστιο άνοιγμα στην βόρεια πλευρά της, που βλέπει τον ουρανό. Το εκπληκτικό είναι ότι το πρώτο μισό του 20^ου Αι. ο ξύλινος (σιδερένιος σήμερα) τεράστιος ‘’μύλος’’ - υδροτροχός διαμέτρου οκτώ μέτρων, βρισκόταν σε διαρκή κίνηση υδρεύοντας και αργότερα αρδεύοντας την κοινότητα Κοκκινογείων αλλά και τον Δήμο Προσοτσάνης. Αυτό γινόταν από τα νερά των Πηγών του Αγγίτη (οι σημερινές μετρήσεις αναφέρουν μέση ετήσια παροχή τρία κυβικά m/sec) που μεταφερόντουσαν (τότε) μέσα σε κλειστό αγωγό συνολικού μήκους 6,5 χλμ! ως τα Κοκκινόγεια. Παράξενα όμορφο θέαμα στ’ αλήθεια. 

Το καταπράσινο κατάφυτο περιβάλλον σας καλεί για μια ολιγόωρη στάση στο αναψυκτήριο – εστιατόριο και βόλτα με τα πόδια στο όμορφο παρόχθιο άλσος και τα ποταμάκια που σχηματίζουν τα νερά που βγαίνουν από το σπήλαιο. Οι διαδρομές συνεχίζονται στο βόρειο – βορειοδυτικό τμήμα της επαρχίας Νευροκοπίου αποκαλύπτοντας έναν θαυμάσιο κόσμο με προσεκτικές παρεμβάσεις για την αναβάθμιση της περιοχής, χωρίς κραυγαλέα έργα ‘’υποδομής’’ μακριά από κάθε είδους καταστροφικές ‘’αναπτυξιακές’’ προσπάθειες που κατά κόρον έχουν πληγώσει την χώρα μας, σε πολλά απαξιωμένα πλέον μέρη. 

Οι ψηλές κορυφές του Φαλακρού δεν έγιναν γνωστές από ….. τα δάση τους, όμως δεν είναι ακριβώς ‘’Φαλακρές’’ μια που σκεπάζονται από αλπικά λιβάδια που μένουν καταπράσινα ακόμη και το κατακαλόκαιρο. Η σημασία της χλωρίδας και τις πανίδας του τόπου επέβαλαν την ένταξη και προστασία που προσφέρει το δίκτυο Natura 2000 με το όνομα ‘’Κορυφές όρους Φαλακρού’’. Το άφθονο χιόνι του βουνού, οι βατές πίστες με τα λίφτ είναι ιδανικά για τους λάτρεις του σκι, και κάθε χρόνο όλο και περισσότεροι επισκέπτες ανεβαίνουν από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο στο χιονοδρομικό κέντρο πάνω από το χωριό Βώλακα, η περιοχή του οποίου περιλαμβάνεται στο Καταφύγιο θηραμάτων Κάτω Νευροκοπίου. 

Το χωριό είναι γνωστό σε όλον τον κόσμο από την εξαιρετική ποιότητα μαρμάρου που βγάζει. Από μάρμαρα Βώλακα έχουν κατασκευαστεί οι επενδύσεις στο μετρό της Αθήνας. Οι φιλόξενοι κάτοικοί του ασχολούνται με την εξόρυξή του και την υλοτομία. Στον οικογενειακό ξενώνα ‘’Μονοπάτι Ε – 6’’ αναζητήστε τον Ορέστη Μπόσκο για λεπτομερείς προτάσεις διαδρομών στην περιοχή. 

Στο βουνό, κάτω από την κορυφή Προφήτης Ηλίας ή ‘’Ανώνυμη’’(2232 μ. Υ) είναι ένας πολύ ενδιαφέρων γεωλογικός σχηματισμός. Η διάσημη πια Χιονότρυπα με άνοιγμα στομίου πενήντα μέτρα! στο τέλος της οποίας υπάρχει σταλακτιτική αίθουσα. Το Φαλακρό  παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τους αναρριχητές μια που διαθέτει από τα καλύτερα αναρριχητικά πεδία στην Ελλάδα. Info: Ορειβατικός Προσοτσάνης.

Από Άνοιξη και μετά, το βουνό είναι ιδανικό για πεζοπορικές διαδρομές, ελεύθερη κατασκήνωση, και μια θέα εκπληκτική. Το εστιατόριο και ο ξενώνας δεν λειτουργούν όπως τον χειμώνα, όμως υπάρχει ο φύλακας Δημήτρης Γκαϊτατζής, που θα πρέπει να τον συμβουλευτείτε ώστε να σας βοηθήσει με την πείρα του στις διαδρομές που επιθυμείτε να κάνετε αλλά και για τυχόν διανυκτέρευση. 

Στον Βώλακα υπάρχουν εστιατόρια, καφενεδάκια για ουζάκι, ξενώνες, super market και φούρνος για προμήθειες αν προτίθεστε να ‘’στήσετε’’ στο βουνό, στα καταφύγια ή στο εκκλησάκι του Αγίου Πνεύματος στο χιονοδρομικό. Στην κεντρική πλατεία του χωριού είναι ο Ι. Ναός του Προφήτη Ηλία (1841) με το ψηλό πετρόχτιστο καμπαναριό. Και από τον Βώλακα υπάρχει δυνατότητα να οδηγήσετε σε μια σπάνια ορεινή διαδρομή  35 χλμ, από αυτές που παραμένουν άγνωστες λόγω δυσκολιών στην πρόσβαση. Είναι τμήμα του μονοπατιού Ε – 6 και ξεκινάει από την πλατεία του Προφήτη Ηλία με προορισμό το Λιβαδερό. Για την ‘’ανάποδη‘’ διαδρομή (Λιβαδερό – Βώλακας) και την ακριβή χιλιομέτρηση (δες Δάσος Ελατιάς – Φρακτού).

Ο παραδοσιακόςοικισμός του Γρανίτη (παλιό Γκιούρετζικ) στα 720 μ. Υ είναι πολύ κοντά και ενδείκνυται για διανυκτέρευση ανάμεσα στο καταπράσινο περιβάλλον του. Υπάρχουν τρία ταβερνάκια τα δύο πάνω στον δρόμο αριστερά όπως μπαίνετε, όλα με καλούς μεζέδες στα κάρβουνα, ενώ δεξιά είναι το σχολείο με την ωραία αυλή για ακόμα καλύτερο ύπνο σε αντίσκηνα. Υπάρχει και το παλιό Σανατόριο χρήσιμο και αυτό για διανυκτέρευση. Στην κεντρική πλατεία του όμορφου χωριού είναι η εκκλησία των Ταξιαρχών και το κλασικό ηρώο πεσόντων, αλλά τα πιο ωραία σημεία είναι αριστερά από τον κεντρικό δρόμο, περνώντας μπροστά από την ταβέρνα το ‘’Χάνι’’ του Θοδωρή, προς τους παλιούς μαχαλάδες και το Σανατόριο. Εκεί υπάρχουν τα παλιά σπίτια με τα χαγιάτια και τις μεγάλες αυλές με τους κήπους και τα πηγάδια. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική που σώζεται πλέον μόνο σε αυτά τα απομονωμένα χωριουδάκια, και στα παλιά αγροτόσπιτα ή καπνόσπιτα της επαρχίας Νευροκοπίου, βοηθάει στο να κατανοήσουμε τις παλιότερες κοινωνίες του τόπου, τον τρόπο ζωής τους και τις καθημερινές συνήθειες.

Πιο κάτω η πανέμορφη εκκλησία του Μιχαήλ Αρχάγγελου και στο λοφάκι με τον ανηφορικό χωματόδρομο - μονοπάτι το ξωκλήσι της Παναγίας πνιγμένο στην κυριολεξία μέσα στο τεράστιο δάσος Οξυάς. Εδώ τα καλοκαίρια γίνεται το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου για τους κατοίκους του χωριού, αλλά και για τους μετανάστες που πάντα θυμούνται τον τόπο τους. Το γλέντι που ακολουθεί πρέπει να παρευρίσκεστε για να το πιστέψετε. Στον παλιό οικισμό δείτε το σπίτι της Βάσως Σταματίου, την όμορφη κρήνη, και το παλιό πέτρινο παραδοσιακό γεφύρι. Λίγο έξω από το θαυμάσιο χωριό βρίσκονται οι παιδικές κατασκηνώσεις και από εδώ ξεκινάει ο χωματόδρομος που διασχίζει ένα μαγευτικό δάσος Οξυάς φτάνοντας στην κορυφή Άγιος Παύλος στα 1768 μ. Υ, σε τέσσερις ώρες. Μαγευτικός ο τόπος γιαυτό φροντίστε να υπάρχει λίγος χρόνος παραπάνω ώστε να ρουφήξετε κάθε τι εντυπωσιακό. Και είναι πολλά αυτά ειδικά από το μικρό χωριό Οχυρό και πέρα. 

Στο Οχυρό (παλιό Λίσε) στα 550 μ. Υ) λίγο πριν το χωριό ανεβείτε στον λόφο και δείτε από κοντά το ιστορικό οχυρό Λίσε  - και αν είστε τυχεροί το μουσείο - που μαζί με το οχυρό Περιθωρίου διαδραμάτισαν σοβαρότατο ρόλο στην σύγχρονη ιστορία του τόπου. Κάτω στο χωριό υπάρχουν οι περίφημες ‘’καταβόθρες’’ που ‘’μαζεύεται’’ το νερό από το οροπέδιο του Νευροκοπίου και διοχετεύεται υπογείως στο σπήλαιο του Μααρά. Πολύ καλή ευκαιρία για σας που φτάσατε ως εδώ, είναι να επισκεφθείτε το δάσος Κύκλας 20.000 στρ. μεταξύ του χωριού Βαθύτοπος και Βροντούς στον Όρβηλο όπου μπορείτε να διανυκτερεύσετε στις εγκαταστάσεις του Δασαρχείου.

Για να το κάνετε όμως με ασφάλεια, απαιτείται προσυνεννόηση με το Δασικό εργοτάξιο γιαυτό τηλεφωνήστε νωρίτερα (πριν ξεκινήσετε) για να μην υπάρχει πρόβλημα. Μόλις φτάσετε στο Κ. Νευροκόπι (παλιό Ζύρνοβο) σε 560 μ. Υ, αναζητήστε απέναντι από το κέντρο Υγείας την δασική υπηρεσία, το δασαρχείο. Εκεί μιλήστε με τον Δασολόγο κ. Τσιτλακίδη Αναστάσιο για να σας καθοδηγήσει. Θα δώσετε τα στοιχεία σας και φυσικά θα παραδώσετε τον χώρο όπως τον βρήκατε.

Ο Γρανίτης, το Οχυρό και όλα τα γύρω χωριά περιλαμβάνονται στην θαυμάσια και ακριτική Επαρχία Κ. Νευροκοπίου, από τις πιο γνωστές στο πανελλήνιο για τις χαμηλές θερμοκρασίες και την χειμωνιάτικη απομόνωση. Άγνωστα στον πολύ κόσμο όμως παραμένουν τα φημισμένα αγροτικά προϊόντα – φασόλια, πατάτες - που παράγονται στο οροπέδιο στηρίζοντας την αγροτική οικονομία κρατώντας στην ακριτική περιοχή τον πληθυσμό. Το Νευροκόπι όμως δεν είναι μόνο αυτά. Με τις παρεμβάσεις που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, το χιονοδρομικό κέντρο Φαλακρού, η κατασκευή ξενώνων, σε συνδυασμό με τα πανέμορφα και αμόλυντα δάση, τις λίμνες, τις βυζαντινές εκκλησίες προσελκύουν όλο και περισσότερους επισκέπτες ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο το εισόδημα των κατοίκων αυτής της μέχρι πρότινος απομονωμένης περιοχής. 

Αυτή η φύση τελικά, με την πλούσια βλάστηση αποζημιώνει τους ανθρώπους των μεγαλουπόλεων που ταξίδεψαν ως εδώ, με πανέμορφα και ίσως ξεχασμένα από καιρό συναισθήματα. Το εξαίσιο φυσικό περιβάλλον συμπληρώνει ο υδροβιότοπος και το παραλίμνιο δάσος της λίμνης των Λευκογείων πάνω στην διαδρομή προς Ποταμούς, Μικρομηλιά, και τα δασικά χωριά Παναγίας και Ελατιάς. Με αυτήν τη κατεύθυνση θα συνεχίσετε ώστε να μπείτε από άλλη είσοδο στο δάσος Ελατιάς. Δεν υπάρχει βενζινάδικο, γιαυτό φροντίστε να γεμίσετε στο Νευροκόπι και να έχετε μαζί σας γεμάτο, ένα μπιτόνι τουλάχιστον 4^ων λίτρων. Οι διαδρομές μέσα στο δάσος είναι και προκλητικές και ασύγκριτης ομορφιάς άρα ….. θα παρασυρθείτε. 

Η όμορφη λίμνη στα Λευκόγια  - θεσπέσιος τόπος για κατασκήνωση - μένει πίσω οδηγώντας προς τους Ποταμούς. Η καλή άσφαλτος είναι πρόκληση για γρήγορη οδήγηση αλλά η οικονομία στην βενζίνη καλό είναι να αρχίσει από τώρα, αφού γνωρίζετε ότι το επόμενο βενζινάδικο είναι 150 – 180 χλμ….πιο κάτω. Σε λίγα χλμ δεξιά σας είναι ο λαμπρός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου με το περίτεχνο πετρόχτιστο τριών ‘’ορόφων’’ καμπαναριό. Αν πλησιάσετε θα δείτε τα ερείπια του εγκατελειμένου χωριού Λιβαδάκι (παλιό Λειβάδιστα) σε 720 μ. Υ. Την τελευταία φορά που αναφέρεται είναι το 1961 με πληθυσμό τριάντα δύο άτομα. Υπάρχει πηγή. 

Στο επόμενο χωριό την Αχλαδιά υπάρχει η καλή ταβέρνα ‘’οι κυνηγοί’’ του Θεολόγου Λαμπριανίδη με ωραία ψητά και τσιπουράκι ντόπιο, ενώ ο παραδοσιακός οικισμός του Παγονερίου (παλιό Τσερέσοβο) στα 670 μ. Υ, λίγο πιο κάτω έχει από τα ωραιότερα πετρόχτιστα σπίτια της περιοχής, και την εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου με καμπαναριό ίδιας τέχνης με αυτό στο Λιβαδάκι. Ολόκληρος ο οικισμός πυρπολήθηκε τον Μάιο του 1944 ενώ οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν με την βία στην Βουλγαρία όμηροι, σαν αντίποινα για την συντριπτική νίκη των Ελλήνων ανταρτών και την πανωλεθρία που υπέστη ο βουλγαρικός στρατός στην ιστορική μάχη των Παππάδων. 

Ελάχιστα χλμ πιο κάτω αρχίζει ο τόπος να αλλάζει και να σχηματίζεται η λίμνη του Νέστου που δημιουργήθηκε από το φράγμα του Θησαυρού. Σε μικρή απόσταση από τους Ποταμούς, κοντά στον παραπόταμο του Νέστου Βεσπάτι, υπάρχει όμορφο σπήλαιο. Σε ανασκαφές που έγιναν ήρθαν στο φως ευρήματα που τοποθετούνται στην πρώιμη αλλά και στην ύστερη εποχή του Χαλκού, που εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο της Δράμας. Πραγματικός παράδεισος για τους φυσιολάτρες όλος ο τόπος με δυνατότητες για ποδηλασία, ψάρεμα στην λίμνη, ελεύθερη κατασκήνωση στην ακτή, σε μια πραγματικά ονειρώδη περιοχή που δεσπόζει η παρουσία του χωριού Ποταμοί (παλιό Μπόροβο) σε 390 μ. Υ, της λίμνης, και της ομώνυμης του χωριού ψηλής γέφυρας. Θα βρείτε ταβέρνες και ωραία καφενεία με σπέσιαλ τσίπουρα, στην μεγάλη καταπράσινη πλατεία. 

Οδηγώντας προς την Μικρομηλιά στα 660 μ. Υ, το τελευταίο και πιο απομακρυσμένο χωριουδάκι της επαρχίας Νευροκοπίου προσέξτε μην προσπεράσετε την διασταύρωση και τον χωματόδρομο που φεύγει αριστερά σας, προς το δάσος της Ελατιάς. Στο χωριό είναι η ευκαιρία (τελευταία ως το Παρανέστι ή το Λιβαδερό) για έναν δροσερό καφέ ή ξεκούραση και απολογισμό, στον ολοκαίνουργιο ξενώνα ‘’το στέκι των κυνηγών’’. Ο χωματόδρομος συνεχίζει φτάνοντας στους Παππάδες (παλιό Παπάζκιοϊ) στα 590 μ. Υ, και την ομώνυμη γέφυρα του Νέστου απ’ όπου μπορείτε να γυρίσετε στην Δράμα έχοντας κάνει μια ολοκληρωμένη κυκλική διαδρομή στον μισό νομό.

Μπαίνοντας στο δάσος αλλάζουν τα πάντα, ενώ όσο ανεβαίνετε στις ράχες της Δυτικής Ροδόπης εισχωρώντας στα σωθικά της, ακουμπάτε όλο και περισσότερο στην φύση. Όλα και ότι έχετε δει ως τώρα αντικαθίστανται σταδιακά με μια κατάφυτη, ατέλειωτη έκταση μέχρι εκεί που φτάνει η ματιά σας. Αραιά και πού δασεργάτες, Unimog και πρόχειρα παραπήγματα ή τροχόσπιτα. Έχετε μπει στο μεγαλύτερο και μοναδικό στην Ελλάδα, μεσογειακό δάσος το οποίο αποτελεί το νοτιότερο άκρο εξάπλωσης της μεσευρωπαϊκής χλωρίδας. Είστε μέσα στο  συμπαγές δάσος Σημύδας, με έκταση 10.000 στρ ενώ άλλα 15.000 στρ είναι σύμπλεγμα με δενδροκάλυψη Σημύδας, Οξυάς, Δρυός και Πεύκης. Η ηρεμία, το αχανές του δάσους, τα δέντρα, τα φυτά, αλλά και τα θεραπευτικά - φαρμακευτικά βότανα που ίσως για πρώτη φορά αντικρίζει ο περιηγητής επιβεβαιώνει αυτό που λένε οι Δασολόγοι, ότι διασχίζοντας το Δάσος Ελατιάς συναντάει τόσα φυτικά είδη όσα από την Ελλάδα…. στο Βόρειο Πόλο. 

Με στάσεις για φωτογραφίες και νερό από τις δροσερές πηγές του Βαθυρέματος, περνούν τα είκοσι χλμ και χωρίς να το καταλάβετε έχετε φτάσει στο πρώτο Δασικό εργοτάξιο. Η Μεγάλη Παναγιά με τα ξύλινα σπιτάκια και τους πρόσχαρους δασεργάτες και δασεργάτριες, θα σας υποδεχθούν και θα σας ‘’υποχρεώσουν’’ σε στάση για καφέ και κουβέντα με φόντο … τι άλλο από την ζωή στο δάσος, τα προβλήματα, και τις χλμ αποστάσεις μέσα σ’ αυτό. 

Στην πρώτη διασταύρωση αριστερά μετά την Μ. Παναγιά θα δείτε την κίτρινη πινακίδα προς Τσάκαλο, που βγαίνει στα 1800μ. Υ, στο ομώνυμο Συνοριακό επανδρωμένο φυλάκιο. Ο χωματόδρομος είναι φαρδύς και βατός ως το φυλάκιο. Να πάτε, και να έχετε κάτι για κέρασμα. Αν δεν οδηγήσετε ως εκεί συνεχίστε ευθεία και μόνο. Προσέξτε, γιατί λίγο μετά την πρώτη διασταύρωση προς το φυλάκιο, υπάρχει δεξιά δεύτερη, που ξεγελά λόγω του πλάτους της και του στρωμένου δρόμου ώστε παίρνετε την κατηφόρα και σταματάτε ….στο Καλλίκαρπο. Συνεχίζοντας ευθεία θα βγείτε στο τεράστιο Δασικό χωριό Ελατιάς (δες Δάσος Ελατιάς – Φρακτού), που αν προηγουμένως έχετε ειδοποιήσει μπορείτε να μείνετε. Κ. Νευροκόπι – Μ. Παναγιά – Δασικό Χωριό 112 χλμ σύνολο. 

Αυτή η περιοχή της Ελλάδας που περιλαμβάνει με τον πιο εμφανή τρόπο, ένα εκτεταμένο οικοσύστημα, από τα μεσογειακά ως τα εντελώς κεντροευρωπαϊκού και ακόμα βόρειου χαρακτήρα, θα την επισκεφθείτε αρκετές φορές ώστε να μάθετε όσα μυστικά μπορείτε. 

Η σημασία και η μοναδικότητα των οικοσυστημάτων της Δράμας και γενικότερα της Μακεδονίας είναι πολλαπλή και αφορά την υψηλή οικολογική αξία του περιβάλλοντος χώρου, των δασών αλλά και του ανθρώπινου παράγοντα που τελικά καθορίζει την όποια εξέλιξη, συνθέτοντας ένα απρόσμενο καμβά για τον ανυποψίαστο επισκέπτη που μπορεί να χαράζει διαδρομές πολιτισμού για όποιο αντικείμενο κεντρίζει την φαντασία του όσες φορές και αν προσεγγίσει τον τόπο, παντρεύοντας την Δράμα με την Μακεδονική Ιστορία.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Επαρχία Κάτω Νευροκοπίου (0523)

ΔΙΑΜΟΝΗ: Κάτω Νευροκόπι (0523) ‘’Ακρίτας’’ 22319,  ‘’Όρβηλος’’ 22515, Βώλακας ‘’Μονοπάτι Ε - 6’’ Οικογένεια Μπόσκου 23916, 23816, Μικρομηλιά ‘’το Στέκι’’ Τουργαΐδου Ανατολή 23435, Στο 72 ατόμων ξενώνα του χιονοδρομικού κέντρου ‘’Άγιο Πνεύμα’’ στο Φαλακρό 81000, Βαθύτοπος: στις εγκαταστάσεις του Δασικού εργοταξίου στην Κύκλα 22489, 22239.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Γρανίτης: στο προαύλιο του σχολείου ή στο παλιό Σανατόριο Info: Θοδωρής Παπαδόπουλος 23226, 09455527052, στην λίμνη Λευκογείων βρείτε τον φύλακα Σωτηριάδη Αδάμο 71320 και ρωτήστε που και πως.

ΦΑΓΗΤΟ: Γρανίτης ‘’το Χάνι’’ Παπαδόπουλος Θεόδωρος 23226, 09455527052, ‘’η Δροσιά’’ Αμπατζόγλου Μιχάλης 22011, Βώλακας ‘’Ερατώ’’ Μποσκουψιού Ερατώ 23988, Αχλαδιά ‘’οι κυνηγοί’’ Λαμπριανίδης Θεολόγος 23632, Μικρομηλιά ‘’το Στέκι’’ Τουργαΐδου Ανατολή 23435.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δράμα (0521) : Δήμος: 25555, Α΄ Βοήθειες: 23351, Αστυνομία: 33333, τροχαία 23333, Κ. Νευροκόπι (0523) Επαρχείο: 23333, Δήμος: 22210 - 510, Α΄ Βοήθειες: 22220 - 2, Αστυνομία: 22100, Αστυνομία Προσοτσάνης 0522 22100, Αστυνομία Βώλακα 0523 23841. Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Κ. Νευροκόπι Τσεπνίδης Γιάννης 0523 22995.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Αρχαιολογικό μουσείο Δράμας 0521 31365, ανοιχτό καθημερινά εκτός δευτέρας (08.00 – 15.00) είσοδος 500 δρχ.

Καταφύγια Φαλακρό ‘Α ‘’Μπαρτισέβα’’ (1140 μ. Υ), 16 κρεβάτια, Φαλακρό ‘Β ‘’Κιουρί’’ (1400 μ. Υ) 16 κρεβάτια Φαλακρό ‘Γ ‘’Χορός’’ (1700 μ. Υ), 20 κρεβάτια. Info: Ε.Ο.Σ. Δράμας 0521 33054, 33049, Ε.Ο.Σ. Προσοτσάνης Τάσος Ζαχαρόπουλος 0522 22713, 0521 81146, Ε.Ο.Σ. Κ. Νευροκοπίου 0523 22254, 22558. Χιονοδρομικό κέντρο Φαλακρού 81000, 21893, Σπήλαιο Μααρά 0522 60092 – 75, Οικολογική Κίνηση Δράμας 0521 31160, 46423, Αν μπείτε στο δάσος Κύκλας από το Νευροκόπι ή Ελατιάς από τα δυτικά, θα χρειαστείτε προμήθειες (σούπερ Μάρκετ - φούρνος) και βενζίνες που υπάρχουν στο Κ. Νευροκόπι.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Δράμα όλες οι εταιρείες, στην Προσοτσάνη στα Κοκκινόγεια και το τελευταίο στο Νευροκόπι. Μετά υπάρχει μόνο στο Παρανέστι (150 – 180 χλμ ανάλογα την διαδρομή). Φροντίστε να έχετε μπιτονάκι τουλάχιστον 4^ων λίτρων.

ΧΑΡΤΕΣ: Πλαστικοποιημένοι χάρτες ανά νομό που χωρούν στο tang Bag. Αγοράστε τον χάρτη Νο 9 ‘’Δράμα’’, εκδόσεις  ‘’Ελλάδα’’ Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 01 3222573, 3225241, Βενιζέλου 3 Θεσσαλονίκη 031 223063. Στην Νομαρχία Δράμας θα βρείτε πολύ καλό χάρτη όλου του νομού.

ΒΙΒΛΙΑ: Νομός Δράμας, Έκδοση της Νομαρχιακής αυτοδιοίκησης Δράμας / Δράμα 2000. Για Φαλακρό το τεύχος 15 του περιοδικού Ελληνικό Πανόραμα.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ:Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 0434 71826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία  Αρθρογραφία: 

• Νομός Δράμας, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δράμας, Δράμα 2000
• Πρακτικά Β’ Επιστημονικής συνάντησης, Ιστορικό Αρχείο, Δράμα 1998
• Πρακτικά 7^ου Πανελλήνιου Συνεδρίου 1995, Αξιοποίηση Δασικών Πόρων Ιωάννη Μελιάδη, Νικολάου Μέντη, Κωνσταντίνου Κοβλακά, Ελληνική Δασολογική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη 1996
• Μακεδονία, Ε.Ο.Τ., Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα Ε.Τ.Β.Α., Αθήνα 1997
• Το χρυσοφόρο Παγγαίο, ένθετο 7 ημέρες, Εφημ. Καθημερινή 7/5/2000
• Πόλεις της Μακεδονίας, Τόμ Γ’, 7 ημέρες, Καθημερινή 3/12/1995
• Οι θησαυροί της Ελληνικής Φύσης, ‘’το μαγικό δάσος’’, ThomasSchulze – Westrum, ΕΤ 1
• Μακεδονία – Θράκη Αρχαιολογικά Ευρήματα, ένθετο 7 ημέρες, Εφημ. Καθημερινή 23/7/1995
• Στις πηγές του Αγγίτη, Υπουργείο Πολιτισμού, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας 1999

ΑΞΙΟΠΙΣΤΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ για την Ανατολική Μακεδονία

‘’Ανεβαίνοντας’’ Τεύχος 8: Φαλακρό και πεζοπορικές Διαδρομές,
‘’Ελληνικό Πανόραμα’’ (συλλεκτικά): Τεύχος Νο 3 Δάσος Ελατιάς, Τεύχος Νο 4 Παρθένο Δάσος, Τεύχος Νο 6 Ορεινές Πέστροφες Δράμας, Τεύχος Νο 15 Φαλακρό Όρος, Χιονότρυπα, ‘’Κορφές’’ / Τεύχος Νο 131: Πεζοπορική διαδρομή Αχλαδόρεμα – Φαρασινό ρέμα,
‘’ΚΛΙΦ’’ / Τεύχος Νο 2: Δράμα – Παρανέστι με ποδήλατο,
‘’Οξυγόνο 2’’ / Τεύχος 2: Παρθένο Δάσος Φρακτού.