ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (2167 λέξεις)

ΟΡΟΣ ΠΙΕΡΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2001 

Χώρα των βουνών θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η Ελλάδα αφού τα 4/5 της επιφανείας της είναι ορεινά. Πανέμορφα δασικά κομμάτια, enduroδιαδρομές περιπέτειας περιμένουν όλους όσους τολμήσουν την γνωριμία μαζί της. Ορειβάτες, περιηγητές, ταξιδιώτες, άνθρωποι που κάνουν πράξη το διαφορετικό, ανακαλύπτουν την αμόλυντη Ελλάδα των μονοπατιών, την άλλη Ελλάδα των πέτρινων γεφυριών, που βρίσκεται πέρα και έξω από κάθε ιδέα ‘’τουριστικής’’ εκμετάλλευσης, αλλά είναι προσαρμοσμένη στο ανεπιτήδευτο ανθρώπινο πρόσωπο. 

Οι διαδρομές σε αυτό το ταξίδι αρχίζουν από την Κοζάνη, προς τα Πιέρια, με κατάληξη Βέροια, Κατερίνη ή Λιτόχωρο αλλά είναι τόσοι οι χωματόδρομοι που μπορούν το ίδιο καλά να ξεκινήσουν από Βέροια ή Κατερίνη καταλήγοντας στην Κοζάνη, πρωτεύουσα Δυτικής Μακεδονίας, που δεσπόζει στην περιοχή. Εμφανίστηκε ως οικισμός στις αρχές του 17^ου Αι, ενώ τον 18^ο Αι. γνώρισε σημαντική οικονομική και πνευματική άνθηση αποκτώντας ταυτόχρονα αστικό χαρακτήρα. Το 1745 μεταφέρθηκε εδώ η έδρα της επισκοπής Σερβίων ενώ τον αμέσως επόμενο χρόνο επαναλειτούργησε η Σχολή της, η περίφημη Στοά με πρώτο σχολάρχη τον Ευγένιο Βούλγαρη. 

Πολύτιμα στολίδια για την πόλη αποτελούν τα Μουσεία της, Ιστορικό Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας στην οδό Ίωνος Δραγούμη, το Αρχαιολογικό την οδό Δημοκρατίας 8, και η σπουδαία Δημοτική Βιβλιοθήκη στην Πλατεία 28^ης Οκτωβρίου 7. Βρίσκεται ανάμεσα σ’ ένα εντυπωσιακό σύμπλεγμα βουνών, υψιπέδων, κοιλάδων και μεγάλων παραποτάμιων και παραλίμνιων εκτάσεων με κύριο συστατικό της ομορφιάς της την τεχνητή λίμνη του Πολυφύτου ή Αλιάκμονα. 

Στο 20^ο χλμ της Ε.Ο. Κοζάνης - Λάρισας συναντάτε την επιβλητική υψηλή γέφυρα του Αλιάκμονα που μαζί με την γέφυρα του Ρυμνίου συνδέουν οδικώς την Κοζάνη με την Θεσσαλία. Η γέφυρα περνάει πάνω από την λίμνη σε ύψος 55 μ, μήκος 1372 μ και πλάτος 13,5 μ. Λίγο πριν υπάρχει διασταύρωση αριστερά σας που σας ανεβάζει στον λόφο της Νεράιδας, σε ένα ιδανικό σημείο με θαυμάσια πανοραμική θέα όλου του τοπίου της λίμνης, της γέφυρας, ακόμη και των Σερβίων που φαίνονται απέναντι. Στο χωριό υπάρχουν δεκάδες ταβερνάκια με νόστιμους μεζέδες, και ψαρικά από την λίμνη. Τα Σαββατοκύριακα έρχεται πολύς κόσμος συνήθως ντόπιοι από τις γύρω κωμοπόλεις αλλά και από την Κοζάνη.

 Στην λίμνη Πολυφύτου σήμερα δραστηριοποιείται ο Ναυταθλητικός όμιλος Κοζάνης ενώ οι κάτοικοι εκτός τις κατ’ εξοχήν αγροτικές εργασίες έχουν εξελιχθεί σε άριστους ψαράδες με δίχτυα. Φεύγοντας από την Νεράιδα υπάρχουν δύο επιλογές. Η πρώτη περνά κάτω από την γέφυρα με κατεύθυνση Ίμερα 11χλμ και Φράγμα Πολυφύτου άλλα 9 χλμ και η δεύτερη Γέφυρα - Σέρβια 3 χλμ + Κύκλος λίμνης. Η κατάληξη και για τις δύο, είναι το Καταφύγι μέσω Βελβεντού για την πρώτη (δες διαδρομή Βελβενδός - Καταφύγι) και μέσω Σερβίων - Παλαιογράτσανου η δεύτερη.

Πριν δημιουργηθεί η λίμνη βρέθηκαν σε χώρους που τώρα καλύπτονται απ’ αυτή, στοιχεία που πιστοποιούν εκτεταμένη κατοίκηση με είκοσι τουλάχιστον οικισμούς από τα προϊστορικά και ιστορικά χρόνια, τότε που η γόνιμη κοιλάδα του Αλιάκμονα ήταν καλλιεργημένη έκταση. Σε περιόδους ξηρασίας στο χωριό Γούλες αποκαλύπτεται ο προϊστορικός οικισμός όμως η στάθμη που συνεχώς μεταβάλλεται, εμποδίζει την παραπέρα έρευνα. Η πρώτη διαδρομή όταν ολοκληρωθεί ο κύκλος της λίμνης έχει συνολικό μήκος 109 χλμ. 

Τα Σέρβια υπήρξαν ένα από τα σημαντικότερα κάστρα της μεσοβυζαντινής και υστεροβυζαντινής εποχής στην δυτική Μακεδονία, ενώ στα τέλη του 9^ου αρχές 10 ^ου Αι. εμφανίζεται ως έδρα επισκοπής. Από τις ιστορικές προσωπικότητες των Σερβίων είναι η Αγία Θεοδώρα Άρτας. Την ιστορία της Άνω και Κάτω πόλης μπορούμε να την παρακολουθήσουμε ως τις αρχές του 19^ου Αι. που άρχισε να σβήνει. Τα επισκέψιμα οχυρωματικά τείχη της Άνω πόλης με την ακρόπολη έχουν πολυγωνικό σχήμα, και καταλαμβάνουν 225 στρ. Από την οχύρωση της Κάτω πόλης, αν και κάλυπτε τριπλάσια έκταση από την ακρόπολη, απέμειναν ελάχιστα στοιχεία – μνημεία. Ο επισκοπικός, άστεγος στα χρόνια μας, ναός του Αγίου Δημητρίου(11^ου Αι.), οι Σαράντα Πόρτες των ντόπιων, διατηρεί ελάχιστα δείγματα τοιχογραφικού διάκοσμου, η εκκλησία του Προδρόμου (14^ος Αι.), και το ναΐδριο των Αγίων Θεοδώρων (11^ου Αι.) που διατηρεί τοιχογραφίες του 1512, ενώ κοντά στα Σέρβια είναι το ομώνυμο του ναού σπήλαιο. Για την επίσκεψή σας αναζητήστε τον ιερέα των Σερβίων που έχει τα κλειδιά.

Ένα ωραίο μονοπάτι διασχίζει το παράξενο φαράγγι των Σερβίων του οποίου, τα απότομα βράχια και οι κόψεις των κορυφών σχηματίζουν πανέμορφα σχήματα που ξεχωριστά το κάθε ένα, για τους λαϊκούς μύθους, έχει το δικό του όνομα. Ο ‘’δεσπότης’’, ο ‘’βασιλιάς’’, οι ‘’άρχοντες’’ ακόμα και τα ‘’ζώα’’ που ‘’μαρμάρωσαν’’ όταν το κάστρο έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1393. Σήμερα η πόλη προσφέρει τα πάντα στον επισκέπτη, έχει καλή υποδομή και ενδείκνυται για διανυκτέρευση μια που τα γύρω μνημεία μαζί με την λίμνη θέλουν τον χρόνο τους. Μέσα στην κωμόπολη υπάρχει σε καλή κατάσταση ένα όμορφο μονότοξο πέτρινο παραδοσιακό γεφύρι στον δρόμο που οδηγεί στο κάστρο. 

Μέσα από τα Σέρβια φεύγει ο ασφαλτόδρομος και μέσω Πλατανορρεύματος περνάει μέσα από το Παλαιογράτσανο (11 χλμ από την πόλη) που έχουν εντοπιστεί ερείπια αρχαίου οικισμού, και χωματόδρομος στενός πια, ενώνεται με τον όμοιο κεντρικό, που πάει στο Καταφύγι. Από αυτή την διαδρομή και όσο ανεβαίνετε προς τα πρώτα δάση των Πιερίων η θέα της λίμνης και του Βελβεντού είναι φανταστική. 

Περνώντας το Καταφύγι, στα δεξιά σας είναι η κορυφή των Πιερίων στα 2190 μ, το περίφημο Φλάμπουρο που πηγαίνει ‘’δρόμος’’, επιβεβαιώνοντας ότι τα Πιέρια Όρη αποτελούν έναν ανεξάντλητο παράδεισο από μονοπάτια και δρόμους που οδηγούν παντού, αλλά και ένα τόπο με πλούσια, ποικιλόμορφη βλάστηση, έντονο ανάγλυφο, δεκάδες πηγές, και όμορφους χώρους για κατασκήνωση κοντά στην φύση. Σε λίγα χλμ από το τελευταίο χωριό που περάσατε είναι η διασταύρωση για Κατερίνη μέσω Φωτεινών – υπάρχει πινακίδα. Η Ημαθία που κατευθυνόσαστε είναι το κέντρο του αρχαίου Μακεδονικού πολιτισμού, με ιστορία που χάνεται στους αιώνες. Κατοικήθηκε από τις αρχές της εμφάνισης του προϊστορικού ανθρώπου και γνώρισε την αίγλη του πολιτισμού την εποχή των Μακεδόνων. Τα Πιέρια, μέσα από τους μύθους που τα συνοδεύουν αποτελούν το κέντρο του ιστορικού πολιτιστικού τριγώνου της Μακεδονίας, με κορυφαίες πόλεις το Δίον, τις Αιγές (Βεργίνα) και την Αιανή. Διάσπαρτες στο βουνό βρίσκονται ακόμη και σήμερα οχυρώσεις κάστρων, πολύτιμα ευρήματα των αρχαίων οικισμών, νεκροπόλεις. Τα ορεινά ψηλά περάσματα των Πιερίων φυλάνε ακόμα μυστικά για την ιστορία της Μακεδονίας.

Το πρώτο χωριουδάκι που συναντάτε βγαίνοντας από το δάσος είναι το Δάσκιο. Όμορφο χωριό πνιγμένο στο πράσινο, ιδανικός τόπος για σκηνές και ήρεμες βόλτες. Υπάρχουν καφενεία που θα χαρούν να σας εξυπηρετήσουν αφού και αυτό το χωριό δεν ‘’ευτύχησε’’  να έχει τουριστική ‘’ανάπτυξη’’. Στο Δάσκιο έρχεται και δρόμος από το Πολύφυτο (δίνετε η διαφορά χλμ στο τέλος) έτσι αν επιθυμείτε, μπορείτε να γυρίσετε προς Κοζάνη από αυτή τη διαδρομή. Θα είναι σαν να κάνατε έναν μεγάλο κύκλο. Καλύτερα όμως είναι να  κατευθυνθείτε προς Ριζώματα για βενζίνες και να συνεχίσετε ή δεξιά στην πρώτη διασταύρωση για Ελατοχώρι και Ρητίνη ή αριστερά προς Πολυδένδρι σε μια διαδρομή με υπέροχη θέα στην λίμνη Σφηκιά ομώνυμη του παρακείμενου χωριού. 

Και αυτή η λίμνη γεμίζει από τα νερά του εντυπωσιακού Αλιάκμονα που αστείρευτα πηγάζει από τον Γράμμο, διασχίζει τους νομούς Καστοριάς Κοζάνης, Γρεβενών, και μέσα από αυτό το στενό πέρασμα (φράγμα Πολυφύτου – Λίμνη Σφηκιά) των Πιερίων, μπαίνει στην Ημαθία για να εκβάλει τελικά στον Θερμαϊκό κόλπο, συνολικό μήκος 320 χλμ, όλα σε ελληνικό έδαφος. Στον έφορο κάμπο που σε λίγο αντικρίζετε με τα λειβάδια και τα άφθονα νερά υπήρχε από τα αρχαία χρόνια οικιστική δραστηριότητα. Ακόμα και εδώ, σε αυτό το οροπέδιο των Πιερίων κοντά στο χωριό Σφηκιά, μυκηναϊκά ευρήματα πιστοποιούν την στενή σύνδεση της περιοχής με την νότια Ελλάδα ενώ στην Νέα Νικομήδεια πολύ κοντά στην Βέροια έχει ανασκαφεί ο παλιότερος νεολιθικός οικισμός γεωργών στην Ευρώπη. Πολύ σύντομα φτάνετε πάλι στον πολιτισμό και στην μεγάλη γέφυρα στην Αγία Βαρβάρα περνώντας πάνω από τον ποταμό. Εστιατόρια, πέστροφες, πολυκοσμία και δίπλα πια, η Βυζαντινή Βέροια, και ο αρχαιολογικός χώρος της Βεργίνας. Info: Η Βέροια απέχει από το Δάσκιο 36 χλμ. και Βέροια - φράγμα Πολυφύτου 42 χλμ. 

Αν από την διασταύρωση στα Ριζώματα κατευθυνθείτε δεξιά θα βρεθείτε πάλι σε ένα παραμυθένιο περιβάλλον με πιο φαρδύ χωματόδρομο, και αφού περάσετε 3 διασταυρώσεις – υπάρχουν πινακίδες Κατερίνη – Ρητίνη - θα βρεθείτε στο Ελατοχώρι, ένα πανέμορφο ορεινό θέρετρο. Είστε στην καρδιά του δάσους, μέσα στην μαγεία της φύσης, τριγυρισμένοι από ένα τόξο παραδοσιακών οικισμών με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, το ίδιο το μυθικό βουνό. Τα Πιέρια, που η μαγεία της φύσης εντυπωσίασε τόσο πολύ τους αρχαίους μας προγόνους, που σε αυτόν τον τόπο, διάλεξαν να τοποθετήσουν τις εκφράσεις της τέχνης που προστάτευαν οι εννέα κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, οι μυθικές Πιερίδες Μούσες.

Οι διάσπαρτοι αυτοί οικισμοί παραμένουν αυτούσιοι μάρτυρες μιας άλλης εποχής, με έντονα τα στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Από το Ελατοχώρι υπάρχει δρόμος για το μικρό χιονοδρομικό. Αξίζει για τη θέα και μόνο να οδηγήσετε ως εκεί, ειδικά αν είναι καλοκαίρι. Σε 6 χλμ πιο κάτω συναντάτε την Ρητίνη,ένα μεγαλύτερο χωριό με καφενεδάκι και ταβέρνες για ανασυγκρότηση, και αγορά απαραίτητων προμηθειών αν ανεβείτε στο καταφύγιο του Σ. Ε. Ο. Κατερίνης ‘’Σαρακατσάνα’’. Αν όχι η Κατερίνη είναι μόνο 22 χλμ. Info: Η Κατερίνη απέχει από το Δάσκιο 45 χλμ. και Κατερίνη - φράγμα Πολυφύτου 51 χλμ.

Στα Πιέρια υπάρχουν τέσσερα καταφύγια για διαμονή με παρέα ή χωρίς. Μπορεί ακόμα να κανονιστεί και εκδρομή λέσχης. ‘’Οπλιστείτε’’ με σύνεση και η μαγεία της φύσης σας περιμένει. Το σούρουπο επιστρέφοντας στην βάση, το αναμμένο τζάκι θα περιμένει να σας ζεστάνει. Όμως προσοχή ….τα περισσότερα καταφύγια έχουν μεν οργανωμένη κουζίνα αλλά συνήθως …. λίγες προμήθειες.

Ανάλογα την παρέα, εξασφαλίστε από πριν το γεύμα που μπορεί εύκολα να εξελιχθεί σε πραγματικό τσιμπούσι. Λουκάνικα, κάστανα, ακόμη και ψητές πατάτες στην χόβολη (με βουτυράκι) μπορείτε εύκολα να ψήσετε. Όσο ετοιμάζονται, ανταλλάξτε πληροφορίες με τους φίλους σας ή σχεδιάστε την διαδρομή της επόμενης μέρας, με συντροφιά τα τριξίματα των ξύλων στο τζάκι. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

ΔΙΑΜΟΝΗ: Κοζάνη (0461) ‘’Ξενία’’ 30484, ‘’Άνεσις’’ 22505, 6, Σέρβια (0464) ‘’Πανελλήνιον’’ 21551, Βελβεντό ο ομώνυμος παραδοσιακός ξενώνας 31911, 31408, στο Καταφύγι ‘’οι Μούσες’’ 24506.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στο Καταφύγι κοντά στον Άγιο Δημήτριο. Στο Δάσκιο. Έξω από όλα τα καταφύγια και στο βουνό που υπάρχουν πολλοί χώροι για ελεύθερη κατασκήνωση. Στα ερημοκλήσια (Αγ. Τριάδα) στο προαύλιο. Μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Στο Βελβεντό, τα Σέρβια, το Καταφύγι, Αγ. Βαρβάρα κοντά στην Βέροια και Ρητίνη κοντά στην Κατερίνη θα βρείτε ταβερνάκια – εστιατόρια – Ψησταριές. Πέστροφα στην Νεράιδα, και την Αγ. Βαρβάρα.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Κοζάνης (0461): 36042, Α΄ Βοήθειες: 33711, 5, Αστυνομία: 23142, Βελβεντού (0464): 31327, Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Κοζάνη (0461) Μαντζιάρης Ευάγγελος, Βερμίου 3, 23249, Τζέλλος Ζήσης & Σια Ο.Ε. / Πτωχοκομείου 14, 36664. Βέροια (0331): Ζεϊμπέκης Αλέξανδρος, Πιερίων 42, 67992, Θεοδωρίδης Σπύρος, Σταδίου 65, 20270, Κούτοβας Στέλιος  Θεσσαλονίκης 43, 63136. Κατερίνη (0351) Πασχαλίδης Παναγιώτης, Κασσάνδρου 8, 29800, Πετρόπουλος Αλκιβιάδης, Νοταρά 32, 33250, Σιδηρόπουλος Χαράλαμπος, Ιασωνίδου 127, 37248.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Μουσεία Κοζάνης (0461): Ιστορικό Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας 33978, 30997, Αρχαιολογικό 26210, 35887, Δημοτική Βιβλιοθήκη 22245. Καταφύγια: Πιέρια Α’, Κατερίνη ‘’Άνω Μηλιά’’ (1050 μ. Υ), 62 κρεβάτια Ε.Ο.Σ. Κατερίνης 0351 23102, 81211, Β’, Κοζάνη, ‘’Μπάρα Αβδέλα’’ (1945 μ. Υ), 100 κρεβάτια, Σ.Ε.Ο. Κοζάνης 0461 25909, Γ’, Κοζάνη, ‘’Λαγομάνα’’ (1450 μ. Υ), 40 κρεβάτια, Ε.Ο.Σ. Κοζάνης 0461 25600, Δ’, Κατερίνη, ‘’Σαρακατσάνα’’ (1680 μ. Υ), 80 κρεβάτια, Σ.Ε.Ο. Κατερίνης 0351 81211, 31311, 29712, Ε’, Κοζάνη, ‘’Γιούρτια’’ (1435 μ. Υ), 40 κρεβάτια, Ε. Ο. Σ. Βελβενδού 32230, 41934.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Όλες οι εταιρείες στην Κοζάνη, Νεράιδα BP, Βελβεντός Shell, προς Βέροια στα Ριζώματα.

ΧΑΡΤΕΣ: Πλαστικοποιημένοι χάρτες ανά νομό που χωρούν στο tang Bag. Αγοράστε τον χάρτη Νο 27 ‘’Κοζάνη’’ και 16 ‘’Ημαθία’’ εκδόσεις  ‘’Ελλάδα’’ Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 01 3222573, 3225241, Βενιζέλου 3 Θεσσαλονίκη 031 223063. Τουριστικός χάρτης ‘’Πιερία’’ σε κλίμακα 1:100.000 από τις εκδόσεις Ρέκος, 01 3251564 και 031 271063, 031 696587.

ΒΙΒΛΙΑ: Μακεδονία, Ιστορία Μνημεία Μουσεία του Εφόρου Αρχαιοτήτων Ιωάννη Τουρατσόγλου. Ένα πανέμορφο οδοιπορικό στην Μακεδονική γη με την ποιότητα της Εκδοτικής Αθηνών, και Δυτική Μακεδονία Α’ & Β’ ομότιτλη έκδοση της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας. Δύο αξιόλογες προσπάθειες έκδοσης πλήρους τουριστικού οδηγού.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Ο.Δ.Ι.ΚΟ. (Όμιλος Δικυκλιστών Κοζάνης) Νίκου Χαλκιά 1, Τηλ 0461 33590 Fax 23249. ΛΕ.ΜΟ.Β. (Λέσχη Μοτοσυκλετιστών Βέροιας) Καπετάν Άγρα 5, 0331 70814. ΛΕ. ΜΟ. Κ. (Λέσχη Μοτοσυκλετιστών Κατερίνης) Περδίκα 1, ΛΕ.ΜΟ.ΝΑ (Λέσχη Μοτοσυκλετιστών Νάουσας) Βύρωνος 46, 0332 22030.  Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 0434 71826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

• Καστοριά, ΕΤ 2, 1989
• Οι πόλεις των Συνόρων, ΕΤ 2, 1998
• Travels in Northern Greece, William Leake
• Δισπηλιό, Χαρά Κιοσσέ, Εφημ. ‘’Το Βήμα’’ 1/8/99
• Νυμφαίο, ‘’σημειωματάριο’’, Εφημ. Καθημερινή 3/9/2000
• Μακεδονία, ένθετο 7 ημέρες, Εφημ. Καθημερινή 2/7/2000
• Δυτική Μακεδονία Α’ έκδοση, Περιφ. Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη 1994
• Δυτική Μακεδονία Β’ έκδοση, Περιφ. Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη 2000
• Μέγα ονομαστικόν ή τα ονόματα των Ελλήνων, Μάριου Βερέτα / Αθήνα 1997
• Καστοριά η Βυζαντινή Αίγλη, ένθετο 7 ημέρες, Εφημ. Καθημερινή 3/12/1995
• Δισπηλιό, Ρεπορτάζ από τον Θανάση Τσιγγανά, Εφημ. ‘’Καθημερινή’’ 27/10/99
• Δισπηλιό, Ρεπορτάζ από τον Απόστολο Διαμαντή, Εφημ. ‘’Ελευθεροτυπία’’ 31/8/97
• Απογραφή των Ελληνικών Υγροτόπων ως Φυσικών Πόρων, Μουσείο Γουλανδρή – ΕΚΒΥ
• Γ. Χ. Χουρμουζιάδη, Το προϊστορικό Δισπηλιό,ένθετο 7 ημέρες, Εφημ. Καθημερινή 23/7/1995
• Κωνσταντίνου Σιαμπανόπουλου, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, ένθετο 7 ημέρες, Εφημ. Καθημερινή 1/10/1995
• Ευάγγελος & Δημήτριος Βελιτζέλος, Παλαιοντολογικά ευρήματα Δ. Μακεδονίας, Περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα Τ 15, Θεσσαλονίκη 1999