ΦΘΙΩΤΙΔΑ (2236 λέξεις)

ΛΑΜΙΑ – ΟΡΟΣ ΟΙΤΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Σεπτέμβριος 2002

Υπάρχουν περιοχές και πόλεις στην χώρα μας που για κάποιους λόγους δεν τις επιλέγουμε για τις διακοπές μας και ας είναι μικρότερες σε μέγεθος από τις πόλεις που ζούμε. Ίσως επειδή δεν διαθέτουν κοντά τους δάση, επώνυμες παραλίες, δεν ‘’αναβαθμίστηκαν’’ σε ‘’τουριστικά θέρετρα’’ και παρέμειναν πόλεις – περάσματα.

Μια από αυτές είναι η κοντινή (για τους Αθηναίους) Λαμία (παλιό Ζητούνιον – Ζητούνι στα 100 μ. Υ). Η πόλη που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο δασόφυτους λόφους του Κάστρου και του Αγ. Λουκά, με το Φράγκικο & Καταλάνικο κάστρο του 14^ου Αι. χτισμένο στην θέση της αρχαίας ακρόπολης δεν ‘’ευτύχησε’’ να δέχεται ορδές τουριστών παραμένοντας μια τυπική επαρχιακή πόλη – πέρασμα. 

Παρ’ όλα αυτά η ιστορία της χάνεται στους αιώνες ενώ το κάστρο της προσφέρει υπέροχη θέα της πόλης, της κοιλάδας του Σπερχειού, την Οίτη καθώς και της γύρω περιοχής. Εκεί βρίσκεται το υπερσύγχρονο αρχαιολογικό μουσείο, η Εφορεία Αρχαιοτήτων της περιοχής και ο ‘’Οθωνικός Στρατώνας’’ ενώ το τουριστικό περίπτερο είναι η καλύτερη επιλογή για ντόπιους και ξένους αφού η θέα προς την θάλασσα και την απέναντι Εύβοια είναι εκπληκτική. Επίσης ο χώρος αναψυχής – καντίνα – γήπεδο μπάσκετ – ταβερνάκι – και το θεατράκι στο ‘’Ισιαδάκι’’. 

Η Λαμία και η περιοχή της φαίνεται πως ανήκαν στην Αρχαία Φθιώτιδα και από το τέλος του 5^ου Αι. στους Μαλιείς. Φυσικά σε σχέση με τους Αρχαίους χρόνους το τοπίο έχει αλλάξει εντελώς, καθώς οι προσχώσεις του ποταμού Σπερχειού πλάτυναν τα στενά και έκαναν την θάλασσα να υποχωρήσει κατά πέντε χλμ. περίπου. Πρώτη φορά την αναφέρει ο Στράβων με τον σεισμό του 426 π.Χ. ενώ έγινε ευρύτερα γνωστή στην ιστορία από τα επεισόδια του Λαμιακού πολέμου (323 – 322 π.Χ). Τον 4^ο – 5^ο Αι. υφίσταται και αυτή τις βαρβαρικές επιδρομές, το 896 συναντάται με την ονομασία Ζητούνιον που θα την διατηρήσει ως το 1832. Με την Φράγκικη κατάκτηση γίνεται βαρονία, γνωρίζει πολλούς ηγεμόνες και το 1397 την παίρνουν οι Τούρκοι. Τον 18^ο Αι είναι μεγάλο εμπορικό και διαμετακομιστικό κέντρο. Στις 8 Απριλίου του 1821 ξεκινά η επανάσταση και η απελευθέρωση από τον Ζυγό έρχεται το 1832. Το τέλος του Αι. την βρίσκει επαναστατικό κέντρο Ανατολικής Στερεάς και το 1897 υπογράφεται η ανακωχή έξω από την πόλη. 

Κατά μήκος της κοιλάδας του Σπερχειού ποταμού αναβλύζουν οι σπουδαιότερες λουτροπηγές στην χώρα μας αυτές του Πλατύστομου, Θερμοπυλών, Καλλιδρόμου, Υπάτης. Η προσέγγιση στον Εθνικό δρυμό Οίτης περνάει από τα λουτρά Υπάτης με κατεύθυνση την Ιερά Μονή Αγάθωνος για να ‘’μπείτε’’ στην Οίτη από Καστανιά. Υπάτη – Ι. Μονή Αγάθωνος 7 χλμ - Ι. Μονή – Λύχνος – Καστανιά6 χλμ. Info: Ανάμεσα στα χωριά Λύχνο και Υπάτη υπάρχει το θαυμάσιο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, που μπορεί να δει ο επισκέπτης της περιοχής βαλσαμωμένα όλα τα είδη της πανίδας του Δρυμού.

Η πιο όμορφη διαδρομή όμως σας οδηγεί μέσω Μακρακώμης στην Σπερχειάδα (παλιό Αγά στα 240 μ. Υ) που λειτουργεί ένα καινούργιο Ιστορικό – Αρχαιολογικό – Λαογραφικό Μουσείο και την εκπληκτική Άνω Καλλιθέα Φθιώτιδας (εκεί που έγινε η 7^η και η 10^η συνάντηση Enduro. Σπερχειάδα - Άνω Καλλιθέα 7,5 χλμ.

Ξεκινώντας την περιήγησή μας από την Λαμία οδηγούμε κατά μήκος της κοιλάδας του Σπερχειού και σχετικά γρήγορα (31 χλμ) φτάνετε στην Μακρακώμη (παλιά Βαρυμπόπη στα 150 μ. Υ) που μπορείτε να επισκεφθείτε στην τοποθεσία ‘’Καστρί’’ που υπάρχουν τα αρχαία λείψανα του οχυρού Μακρά Κώμη που αναφέρει ο Τίτος Λίβιος.

Το τοπίο αλλάζει όσο πλησιάζετε στην Άνω Καλλιθέα (παλιά Καλλιθέα Σπερχειάδος στα 840 μ. Υ) αρχίζοντας να αποκαλύπτει την ασύλληπτη ομορφιά περιφερειακά της Οίτης. Στην Πλατεία του χωριού στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου υπάρχουν ταβερνάκια για καλό τσιμπούσι και ξεκούραση στα ολόδροσα πλατάνια. Από αυτό το σημείο ουσιαστικά, εισέρχεστε στο ορεινό συγκρότημα τον έκτο Εθνικό Δρυμό της Ελλάδος που ιδρύθηκε το 1966 (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως 12/3/1966 Αρ. Φύλλου 56, Τεύχος 1^ο – Β.Δ. 218) με πυρήνα 30.000 στρ και Περιφερειακή Ζώνη  42.000 στρ. 

Η Οίτη είναι ένα εκτεταμένο βουνό μεγάλης οικολογικής αξίας με την κορφή της (Πύργος) να αγγίζει τα 2.152 μέτρα. Πέρα από τα άπειρα νερά, αυτό που χαρακτηρίζει τον Δρυμό και τον κάνει μοναδικό στην Νότια Ελλάδα, είναι το καταπράσινο οροπέδιο στις Λιβαδιές και οι δύο αλπικές λίμνες που καθρεφτίζουν τη δεύτερη σε ύψος κορφή Γρεβενό 2114 μ. 

Οι δραστηριότητες που επιτρέπονται στον Εθνικό Δρυμό Οίτης και γενικά στα προστατευόμενα οικοσυστήματα είναι η κίνηση με τα πόδια (Πεζοπορία, Παρατήρηση άγριας πανίδας, Μελέτη χλωρίδας), η φωτογράφηση, η επιστημονική έρευνα (με άδεια του Υπ. Γεωργίας), και η διανυκτέρευση στους ειδικά διαμορφωμένους χώρους για μία νύχτα. Οι δραστηριότητες που απαγορεύονται αφορούν κυρίως κοπτικά εργαλεία, άναμμα φωτιάς για οποιοδήποτε λόγο, η συλλογή φυτών ή λουλουδιών, η διανυκτέρευση στον πυρήνα και φυσικά το κυνήγι ζώων – πτηνών – ψαριών (βέβαια η απαγόρευση του κυνηγιού δεν εμποδίζει – εφ’ όσον δεν υπάρχει έλεγχος – τους κάθε είδους αφύσικους θηρευτές να εξακολουθούν να μεταβάλουν και να ρημάζουν την οικολογική ισορροπία - λαθραία πλέον). www.e-ecology.gr 

Αν και στις μέρες μας γίνονται κάποιες προσπάθειες – με σχέδιο νόμου – για τον ακριβή καθορισμό ή την αλλαγή των ορίων του δρυμού, ο παλιός κανονισμός που διέπει την λειτουργία του εξακολουθεί να ισχύει. Δημοσιεύεται αναλυτικά στην Εφημερίδα της κυβερνήσεως 23/7/85 Αρ. Φύλλου 458, Τεύχος 2^ο. 

Η ασφάλτινη διαδρομή τελειώνει στην Άνω Καλλιθέα και από εκεί συνεχίζει χωματόδρομος με κατεύθυνση τα Μάρμαρα (παλιά Σέλιανη στα 850 μ. Υ) περνώντας ή από το Δίλοφο στα 760 μ. Υ ή από την παράκαμψη 1 χλμ μετά την Άνω Καλλιθέα προς Πρφ. Ηλία. Το ποτάμι κάτω από τα Μάρμαρα δημιουργεί μικρές δροσερές ‘’γούρνες’’ ότι πρέπει για δροσερό μπάνιο το καλοκαίρι. Μετά τα Μάρμαρα ο ανηφορικός δρόμος προσπερνά τον οικισμό Ανατολή (παλιά Πέρα Χωμείριανη ή Χωμίριανη) στα 1300 μ. Υ) και φτάνει στην Δάφνη (παλιά Δώθε Χωμείριανη ή Χωμίριανη στα 1160 μ. Υ) που υπάρχει καφενεδάκι για ξεκούραση και φαγητό. Δυτικά του χωριού απλώνεται ένα μαγευτικό υψίπεδο, το περίφημο Μακρυπλάγι, στρωμένο με φτέρες και αραιά έλατα. Οι κάτοικοι ισχυρίζονται πως εάν οι αρχαίοι ιερείς και σοφοί γνώριζαν το όνειρο των κατοίκων της Δάφνης, στις κορυφές των Βαρδουσίων θα τοποθετούσαν τον θρόνο των αρχαίων θεών και στο Μακρυπλάγι τον …..κήπο τους! 

Επόμενη στάση στην Καστριώτισσα στα 1160 μ. Υ (απ’ όπου συνεχίζει άσφαλτος) με την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου με λαμπρές εξωτερικές τοιχογραφίες και όμορφο τέμπλο. Στο χωριό υπάρχει Λαογραφικό μουσείο και ερείπια Αρχαίου Κάστρου στην πρώτη στροφή προς Μαυρολιθάρι. Στο Μαυρολιθάρι στα 1140 μ. Υ υπάρχει ξενώνας και καφενείο για φαγητό ή προμήθειες αν πρόκειται να κατασκηνώσετε. Σχεδόν μέσα από το χωριό ξεκινά ο εκπληκτικός χωματόδρομος για τον πυρήνα του Εθνικού Δρυμού Οίτης και το πανέμορφο οροπέδιο στις Λιβαδιές στα 1830 μ. Υ. Info: Συνεχίζοντας τον ασφαλτόδρομο φτάνετε στην Πυρά. Έξω από το χωριό σε κοντινή απόσταση υπάρχει χωματόδρομος αριστερά (το ασφάλτινο δίκτυο συνεχίζει ως την Παύλιανη) που οδηγεί στην Πυρά Ηρακλέους και από εκεί στην Παύλιανη.

Τα ελατοδάση του βουνού παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Θα δείτε από όρθια νεκρά Έλατα και σάπιους κορμούς σε διαδικασία αποδόμησης, αραιές γέρικες συστάδες και πυκνές λόχμες αναγέννησης. Όλα αυτά δημιουργούν βιότοπους κατάλληλους για τα είδη του ορεινού δάσους. Σε αυτά τα συστήματα υπάρχουν οκτώ από τα δέκα ευρωπαϊκά είδη δρυοκολάπτη, διπλοσάϊνα, ακόμα και φιδαετοί που φωλιάζουν στις ορθοπλαγιές του βουνού κυνηγώντας στα Λιβάδια. Από τα μεγάλα θηλαστικά υπάρχουν (αλλά με τον θόρυβο των Enduro εξαφανίζονται) τα τρία πλατιά εξαπλωμένα είδη δηλαδή τον λύκο, το αγριογούρουνο και το ζαρκάδι. Περίπου στο 15 χλμ αρχίζουν τα σπανά μέρη χωρίς βλάστηση και κατηφορίζοντας άλλα 12 χλμ φτάνετε στο εντυπωσιακό οροπέδιο Λιβαδιές. 

Αμέσως η ματιά σας ξεχωρίζει την λιμνούλα το εκκλησάκι και την πηγή. Στην λιμνούλα - και στις λούτσες - του βουνού εκτός τις σαλαμάνδρες ζουν μεγάλοι πληθυσμοί ενός ασυνήθιστου αμφίβιου, του αλπικού τρίτωνα. Στο μικρό εκκλησάκι εντυπωσιάζει η εικόνα του Αγίου Μάμμα προστάτη των Ζώων. Επίσης απεικονίζονται η Παναγία και ο Άγιος Ευστάθιος. Συνεχίζοντας την διαδρομή αφήνετε στα δεξιά σας το καταφύγιο στην θέση ‘’Τράπεζα’’ και φτάνετε στην άσφαλτο που σύντομα θα σας φέρει στην Καστανιά στα 1050 μ. Υ. Λιβαδιές – Καστανιά 13 χλμ. Info: Από το οροπέδιο μπορείτε να αλλάξετε κατεύθυνση ακολουθώντας τις πινακίδες Παύλιανη και να βγείτε ή στην Παύλιανη στα 1030 μ. Υ περνώντας από την Πυρά Ηρακλέους με τα λιγοστά λείψανα του Δωρικού ναού (σε μικρό ύψωμα κοντά στο οροπέδιο Καταβόθρες) – Βαλορρέματος – Παναγίας – Κουμαρίτσι ή στο Νεοχώρι μέσω Αγ. Αποστόλων. Αν πάτε προς Νεοχώρι βγαίνετε πρώτα στους ομώνυμους βοσκότοπους και μετά στο χωριό.

Μετά από αρκετές φουρκέτες, περνώντας από την τοποθεσία ‘’Κορακόλιθος’’ που φαίνεται ολόκληρο το μοναστηριακό συγκρότημα, φτάνετε στο στολίδι της Φθιώτιδας την πανέμορφη Ιερά Μονή Αγάθωνος (Κοιμήσεως Θεοτόκου). Το ανδρικό μοναστήρι που είναι πλέον Διατηρητέο Ιστορικό Μνημείο ιδρύθηκε από τον μοναχό Αγάθωνα στις αρχές του 15^ου Αι. Στον αγώνα του 1821 ήταν επαναστατικό κέντρο και για αυτή του την δραστηριότητα πυρπολήθηκε από τους Τούρκους. Ανακαινίστηκε πολλές φορές από το 1840 (μετά την απελευθέρωση). Μέσα στην Μονή υπάρχει νέος ναός του Αγ. Χριστόφορου και ο παλιότερος των Αγ. Αναργύρων υπόγειος. Περικαλλής η είσοδος στους Αγ. Αναργύρους προκαλεί τους προσκυνητές να κατέβουν τα δώδεκα σκαλιά για να βρεθούν σε ένα παράξενο μακρόστενο ναΐσκο πλάτους 2,30 μ, και μήκους 20 μ περίπου με ανοίγματα στο ταβάνι για να τρυπώνει λιγοστό φως, με μια θαυμάσια παλιά κρήνη που θαρρείς βγάζει Άγιο Μύρο. 

Επιβλητικός ο Ι. Ναός Αγ. Χαραλάμπους με τα δύο παρεκκλήσια και τις τοιχογραφίες από τον 16^ου Αι, του Τιμίου Προδρόμου και του Οσίου Αγάθωνος. Άξιο προσοχής το μουσείο Φυσικής Ιστορίας Οίτης, που λειτουργεί μέσα στον περίβολο της Ι. Μονής 0231095218. Info: Ανάμεσα από την Υπάτη και την Σπερχειάδα όπως έρχεστε από την Μονή Αγάθωνος σε μια διαδρομή γεμάτη πλατάνια υπάρχει ακόμη η παλιά πεντάτοξη Γέφυρα της Βιστρίτσας (ομώνυμη του ποταμού) και λίγο πιο κάτω ο Αγ. Σώστης στα 175 μ. Υ με πολύ όμορφες πέτρινες και πλίνθινες αγροικίες.

Η Οίτη είναι ένα παράξενο βουνό, βλοσυρό, θαρρείς απροσπέλαστο στο περίγραμμά του, ομαλό και φιλικό στον πυρήνα του. Ένα βουνό που παρακολούθησε από κοντά της ζωή της Φθιώτιδας και συμμετείχε σε όλα τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας και του μύθου της. Στην αρχαιότητα φιλοξένησε τα οχυρά της Υπάτης, της Τραχίνας και της Ακύφας, αλλά και το μυθικό τέλος του ημίθεου Ηρακλή, που αποχωρίστηκε την ανθρώπινη υπόστασή του στις κορυφές της. Η Οίτη είναι το ‘’κλειδί’’ του ορεογραφικού τόξου της Ρούμελης μεσολαβώντας ανάμεσα στα Βαρδούσια και την Γκιώνα (δες σε αυτόν τον τόμο την Διαδρομή Βαρδούσια & Διαδρομές).

Και αυτός ο Εθνικός Δρυμός αποκαλύπτει εντελώς φυσικά, την ηθική υποχρέωση απέναντι στις γενιές που έρχονται, να κάνουμε ότι περνά από τα χέρια μας, για να εξασφαλίσουμε την ύπαρξή του. Ο κάθε Δρυμός, το κάθε ξεχωριστής οικολογικής αξίας πεδίο στη χώρα μας, είχε και έχει στις μέρες μας τον δικό του σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των περιοχών γύρω από αυτόν. Οι νεώτεροι πρέπει να μην στερηθούν τα θαυμάσια αυτά οικοσυστήματα, για χάρη πλουτισμού λίγων που είτε δεν νοιάζονται, είτε αδιαφορούν.

Οφείλουμε και εμείς όχι μόνο να σεβαστούμε αυτό που βρήκαμε από την περασμένη γενιά, αλλά με τόλμη, να απαιτήσουμε να κληροδοτηθεί στην επερχόμενη. Να συμβάλουμε στην ευαισθητοποίηση και γιατί όχι στην ενεργοποίηση όλων μας, σαν πολιτών ώστε να γίνουν ακόμα περισσότερα βήματα στην γνώση και την αγάπη προς τους Εθνικούς Δρυμούς ανεξάρτητα αν αυτοί καλύπτονται ή όχι από διεθνείς συμβάσεις προστασίας.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

ΔΙΑΜΟΝΗ: www.e-lamia.gr Λαμία – Μακρακώμη – Υπάτη υπάρχουν ξενοδοχεία & Ενοικιαζόμενα δωμάτια. Στο Μαυρολιθάρι ο ομώνυμος Ξενώνας, Γερεντές Ευστάθιος 0265062410, 0105754556, Στην Δάφνη φιλοξενία σε σπίτια.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Η προστασία των εθνικών δρυμών είναι ευθύνη του Υπουργείου Γεωργίας και σε τοπικό επίπεδο των δασικών υπηρεσιών. Αυτές ελέγχουν την δραστηριότητα στους πυρήνες και τις περιφερειακές ζώνες, αυτές είναι πιθανόν (απίθανο) να σας ‘’ελέγξουν’’ κατά την παραμονή σας με σκηνές στον Δρυμό. Επικοινωνήστε μαζί τους, να σας υποδείξουν το καλύτερο και μετά να ‘’μπείτε’’. ΟΙΤΗ: Διεύθυνση Δασών Φθιώτιδας 0231022410, Δασαρχείο Λαμίας 0231022319.

ΚΑΤΑΦΥΓΙΑ: Οίτη ‘Α / Φθιώτιδα Τράπεζα (1850) 24 κλίνες Ε.Ο.Σ. Λαμίας Παλαιολόγου 5 Λαμία, 0231026786, 25663, 29961 ή  Χ.Ο.Σ. Λαμίας Υψηλάντου 37 Λαμία, 0231023696. Οίτη ‘Β / Φθιώτιδα Παύλιανη (1030) 36 κλίνες, Φ.Ο.Α. Φοίβος

ΦΑΓΗΤΟ: Λαμία – Μακρακώμη – Σπερχειάδα υπάρχουν τα πάντα. Στο βουνό όμως ξεχωρίζουν γιαΚαφέ – Φαγητό Άνω Καλλιθέα Γιάννης Πολυζωγόπουλος 0236023959, Καφέ – Φαγητό Μαυρολιθάρι Φαράντζος Ανάργυρος 0265062278, Καφέ μεζεδοπωλεία στα Μάρμαρα – Δάφνη – Καστριώτισσα. Ψητά όλων των ειδών έξω από την Ι. Μ. Αγάθωνος ‘’Η Θράκα’’, Παναγιώτης Σκάνδαλος 0231095258, 95100.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Α’ Βοήθειες: Υπάτη 0231098321  Μακρακώμη: 0236023111,23146, Αστυνομία Υπάτης 023198411, Μακρακώμης 0236022222, 22552.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Στην είσοδο της Μακρακώμης Συνεργείο – Βουλκανιζατέρ Auto – Γιάννης Καλοπίτας 0236022965, 22221, Συνεργείο – Βουλκανιζατέρ Moto Χατζής 0236022984, Σπερχειάδα Avin & Βουλκανιζατέρ, Θεοδώρα Καλλιώρα 0236043286,  Ιστορικό – Λαογραφικό μουσείο Σπερχειάδος 0236044960.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Μακρακώμη Ε.Π., Mobil, Rod Oil, Σπερχειάδα Avin, Συκιά Shell.

ΧΑΡΤΕΣ: Πρότυπη - Μοναδική εργασία για όλη την Στερεά Ελλάδα κομμάτι - κομμάτι. Χάρτης και Οδηγός Νο 10:  ΟΙΤΗ από την ΑΝΑΒΑΣΗ Tηλ - Fax:  0107293541, Στέλνεται αντικαταβολή απο το ‘’λίκνο’’ της Ελάτης Τρικάλων Τηλ – Fax: 0434071826.

ΒΙΒΛΙΑ:  Ματσούκα Π. / Τρ. Αδαμακόπουλος 1999. Οίτη Οδηγός στον Ορεινό Χώρο και Πολιτισμό. Δαβανέλος Ν. 1994 Λαμία, το χρονικό μιας πόλης. Τσίπηρας Κ. / Στα Ελληνικά Βουνά Α’ & Β’ / Νέα Σύνορα 1992 / 93’, Παπαναγιώτου Τρ. 1971 Ιστορία και μνημεία της Φθιώτιδας. Έκδοση Δήμου Λαμιέων, Αθήνα.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.ΔΙ.ΛΑ (Λέσχη Δικυκλιστών Λαμίας) Κύπρου 15 & Αθηνών 0231045697 Fax: 0231029523, 45697. Για πληροφορίες όλο τον χρόνο ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών Ελάτη Τρικάλων Τηλ - Fax: 0434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΦΘΙΩΤΙΔΑ - ΟΙΤΗ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Τσίπηρας Κ. / Στα Ελληνικά Βουνά Α’ & Β’ / Νέα Σύνορα 1992 / 93’
• Ματσούκα Π. / Τρ. Αδαμακόπουλος ΑΝΑΒΑΣΗ 1999.
• Οίτη /  Χάρτης & Οδηγός στον Ορεινό Χώρο και Πολιτισμό.
• Δαβανέλος Ν. 1994 Λαμία, το χρονικό μιας πόλης.
• Παπαναγιώτου Τρ. 1971 Ιστορία και μνημεία της Φθιώτιδας. Έκδοση Δήμου Λαμιέων, Αθήνα.