ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (4197 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΛΕΡΟΣ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Το νησί της Παναγιάς του Κάστρου  

‘’Φέρτε θυμάρ’ απ’ την Πηγή και θρίμπ’

        [απ’ το Παρθένι

για να μοσχοβολήσουνε οι δρόμοι που

                 [διαβαίνει,

Δίστιχο της Λέρου που τραγουδάνε οι κοπέλες στη γιορτή του Κλείδωνα.

Η Λέρος είναι ένα μικρό νησί με πολλούς γραφικούς καταπράσινους λόφους, μικρές κοιλάδες και δαντελωτές ακτές. Τρεις Χερσόνησοι και έξι όμορφοι βαθείς όρμοι καθορίζουν το περίγραμμα του ζωντανού και εύφορου νησιού της Δωδεκανήσου. Από τα πιο γαλήνια του αρχιπελάγους  γοητεύει όσους επισκέπτες θέλουν να περάσουν λίγες μέρες από τις διακοπές τους μέσα σε ένα φιλόξενο περιβάλλον με πολύ πλούσιο αρχαιολογικό παρελθόν και σημαντικότατη νεότερη ιστορία. 

Η πιθανή προκατάληψη και ο συσχετισμός με τις ιστορίες που ακούσατε ή που είδατε στην τηλεόραση, εξαφανίζονται στην θέα ενός από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια της Μεσογείου. Το Λακκί με τις επιβλητικές κορφές Πατέλα (248 μ. Υ.) και Σκουμπάρδα (334 μ.Υ.) να πλαισιώνουν τον νοτιοδυτικό κόλπο, σας υποδέχονται με τους φαρδείς ασφαλτοστρωμένους δρόμους, τα δεκάδες καταστήματα, ταξιδιωτικά γραφεία και καφενεία, που τα βράδια χρωματίζουν την παραμονή σας με την ηρεμία τους. Η όψη και το άρωμα των αρχοντικών και των κτηρίων της ιταλοκρατίας είναι παρούσες, από την πρώτη στιγμή. Τα περισσότερα στέκουν θλιμμένα, αφού στο πέρασμα του χρόνου έχουν εγκαταλειφθεί να καταστρέφονται άδικα, δείχνοντας την ηλικία τους και θυμίζοντας στους περίπατους του ταξιδιώτη, ξεχασμένο σκηνικό ταινίας.

Οι συνειρμοί του πρόσφατου παρελθόντος στο Λακκί οδηγούν λίγο έξω από το χωριό, στον δρόμο προς τη Γούρνα, που βρίσκεται από τον 11^ο Αι ηαξιόλογη Ι. Μονή Αγ. Ιωάννη Θεολόγου με τα θαυμάσια ίδιας χρονολογίας ψηφιδωτά. Οδηγώντας και περνώντας από τους σχεδόν ενωμένους οικισμούς του νησιού, από το Λακκί που είναι το κύριο λιμάνι, ως τα Άλιντα που είναι η πιο όμορφη αμμουδερή παραλία για κολύμπι αλλά και διασκέδαση, κυρίαρχη είναι η εντύπωση ότι είναι θέμα ωρών να ‘’τα δεις όλα’’. Τα μόλις πενήντα τρία χλμ στεριάς και δεκαπέντε χλμ μέγιστο μήκος βοηθούν αυτή την αίσθηση που ως συνήθως….αποδεικνύεται λανθασμένη.

Πρωτεύουσα και δεύτερο λιμάνι του νησιού είναι, η κατά ένα μέρος, κτισμένη αμφιθεατρικά  Αγία Μαρίνα, 5 χλμ από το Λακκί. Από εδώ φεύγουν πλοία και δελφίνια για το κοντινό μικρονήσι Λειψοί και την Κάλυμνο. Η επέκταση του οικισμού χρόνο με το χρόνο έφερε την ένωση με την αρχαιότερη συνοικία, παλιά πρωτεύουσα Πλάτανο ο οποίος έχει και αυτός ενωθεί με το Παντέλι ένα μικρό γραφικό ψαροχώρι ανατολικά. Εκεί θα δοκιμάσετε Λεριώτικη μαγειρική στα γνωστά για την απλότητά τους νησιώτικα ταβερνάκια. Ο Ζοrbas είναι δίπλα στο ακρογιάλι και συστήνεται. 

Σ’ αυτό το σύνολο κτυπά η καρδιά της Λέρου αφού εδώ είναι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, οι περισσότερες επιχειρήσεις, αλλά και το Δημαρχείο που στεγάζεται σε δύο νεοκλασικά κτήρια, ενώ ακριβώς δίπλα η ‘’Λεριακή Λέσχη’’ συνεχίζει την παραδοσιακή προσφορά της. Δίπλα στο Παντέλι η μεγάλη αμμουδιά του Βρομόλιθου με τους ψαρομεζέδες και τις σπάνιες ‘’φουσκιές’’ περιμένουν τους καλοκαιρινούς επισκέπτες.

Χαρακτηριστικό σημείο στην Αγία Μαρίνα ο παλιός Ανεμόμυλος σχεδόν μέσα στη θάλασσα, σαν να καθορίζει τα ‘’όρια’’ μεταξύ της ομώνυμης παραλίας και αυτής του Κριθωνίου. Δίπλα, το κλασικό ταβερνάκι για ουζάκι και χταποδάκι στα κάρβουνα σε ένα συνδυασμό που δεν υπάρχει πουθενά. Στο τέλος της παραλίας της Αγίας Μαρίνας λίγο πριν αρχίσετε να ανηφορίζετε προς το Κάστρο και τα 500 σκαλοπάτια του (ξεκινούν από τον Πλάτανο), εκεί προς τη θάλασσα υπάρχει το Μπρούζι, το ρωμαϊκό φρούριο με τις καμάρες που βλέπουν στο πέλαγο. 

Περπατώντας από τον παλιό Ανεμόμυλο μέσα στη θάλασσα, μέχρι τα στενά σκαλωτά σοκάκια του οικισμού συναντάτε την πανέμορφη πέτρινη εκκλησία της Αγ. Μαρίνας, σπιτάκια με εξώστες, γνώριμες μυρωδιές, λουλούδια, ασβέστης παντού, και χρωματιστά πορτοπαράθυρα. Ο Πλάτανος, όταν πια έχεις παρασυρθεί, είναι κοντά. Εκεί εστιάζουν όλοι οι φακοί του κόσμου, παλιές δίπατες κατοικίες (κατοικιές των ντόπιων), ιταλικές βίλες, παραδοσιακά αρχοντικά, ξύλινα και πέτρινα μπαλκόνια, μέσα στην πυκνή δόμηση μέχρι πάνω στην εκκλησία του Χριστού. Ωραία, πλούσια σπίτια σε ένα νησί που διατηρεί την πολιτισμική και πνευματική του παράδοση. Και οι τρεις οικισμοί (Πλάτανος, Αγία Μαρίνα και Παντέλι) περιλαμβάνονται στον κατάλογο που δημιουργήθηκε από ομάδα ερευνητών του Πολυτεχνείου με τα 449 Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους.

Μια εξαιρετική ταυτότητα που αυτή τη φορά δεν προέρχεται από τουριστικά εισοδήματα και ‘’αναπτυξιακές’’ δοσοληψίες. Καλλιεργούν τα κτήματά τους, ασχολούνται με την αλιεία, υπάρχει το Θεραπευτήριο με πολλούς εργαζόμενους και όλα κυλούν με φυσιολογικούς ρυθμούς δίχως τις πρόσκαιρες καλοκαιρινές εξάρσεις που παρουσιάζουν τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα. Από αυτούς τους οικισμούς υπάρχει ωραία θέα ολόκληρου του ‘’βουνού’’ Απιτίκι (Πιτύκι των ντόπιων) στα 154 μ Υ, ειδικά το δειλινό, που ανάβουν τα φώτα του χωριού και οι ειδικοί προβολείς που φωτίζουν τα τείχη του Κάστρου.

Πολλή καλή εργασία έχουν κάνει οι αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες της Αρχαιολογικής υπηρεσίας Δωδεκανήσων στο Αρχαιολογικό Μουσείο, που εγκαινιάστηκε το 1998 και στεγάζεται στην ‘’Αστική Σχολή’’, νεοκλασικό κτήριο του 1882 στην Αγία Μαρίνα. Εκτίθενται αρχαιολογικά ευρήματα από ανασκαφές όλων των εποχών από τη νεολιθική ως την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή περίοδο. Το πλούσιο διάγραμμα που δίνεται κατά την είσοδο του επισκέπτη παρουσιάζει στοιχεία από τον μύθο, την ιστορία και τη γεωγραφία του νησιού που είναι πολύ παλιά και σημαντική. 

Η ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα στην Λέρο μαρτυρείται από την πανάρχαια νεολιθική περίοδο (4^η χιλιετία π.Χ.), όπως φανερώνουν τα αρχαιολογικά λείψανα που εντοπίστηκαν στον κόλπο του Παρθενίου και της Γούρνας.  Στη Λέρο, όπως και σ’ όλα τα νησιά του Αιγαίου κατοίκησαν σύμφωνα με τους μύθους οι Κάρες και οι Λέλεγες, λαοί Μικρασιατικοί ενώ κατά τους ιστορικούς χρόνους την κατοίκησαν Ίωνες που ήρθαν από την Μίλητο και μέσω αυτής, βρισκόταν κάτω από την επιρροή της περσικής ζώνης. Στα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου (τέλος 5^ου Αι π.Χ.) την αναφέρει ο Θουκυδίδης σαν θέση στην οποία έλαβαν μέρος συγκρούσεις αντιπάλων στόλων και στρατών.

Από την Αγία Μαρίνα ο δρόμος σας φέρνει γρήγορα στα Άλιντα την υπέροχη μεγάλη παραλία με τον Πύργο του Λέριου Εθνικού Ευεργέτη Παρίση Μπελλένη. Το κτίσμα του 1925 – 26, έχει χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού διατηρητέο μνημείο και σήμερα, μετά την αναστήλωση του 1988, στεγάζει το Λαογραφικό – Ιστορικό μουσείο. Είναι παράξενο στην αρχή, γιατί ο επισκέπτης δεν βλέπει πολλά λαογραφικού χαρακτήρα αντικείμενα. Οι συλλογές είναι κυρίως ιστορικές και αυτό γιατί η κοινωνία της Λέρου την περίοδο 1880 – 1920 ήταν αστική. Σε αίθουσα του μουσείου υπάρχει ένα πρόχειρο χειρουργικό κρεβάτι και κλίβανος αποστείρωσης παραπέμποντας στα δύσκολα χρόνια τότε που ο πύργος λειτούργησε σαν νοσοκομείο. 

Επίσης στα Άλιντα στο προαύλιο του σημερινού δημοτικού ξενώνα βρέθηκε ιερό παλαιοχριστιανικού ναού, της Παναγιάς Γαλατιανής με εξαιρετικά ψηφιδωτά. Νωρίς το πρωί η αμμώδης ακρογιαλιά υποδέχεται τον επισκέπτη ήσυχα για περπάτημα ή κολύμπι στην πεντακάθαρη θάλασσα. Εκεί κατά τις δέκα, τα πολλά καταστήματα, μπαράκια, ταβέρνες ανοίγουν και σιγά – σιγά μετατρέπουν την Άλιντα σε ωραίο τόπο διασκέδασης. Ο δρόμος συνεχίζεται παραλιακά γίνεται χωμάτινος και οδηγεί στην μικρούλα παραλία Κρυφό. Πρόσφατα στα Άλιντα με τη βοήθεια της πολεμικής αεροπορίας ανελκύστηκε πολεμικό αεροσκάφος ‘’Γιούνκερ 54’’. 

Στο ψηλότερο σημείο της Λέρου, το περίφημο ‘’Κλειδί’’ στα 320! μ.Υ., οδηγεί βατός χωματόδρομος και προς το τέλος άσφαλτος με θέα που κόβει την ανάσα, ειδικά όταν το επισκεφθείς την ώρα του δειλινού που το χρυσαφένιο φως του ήλιου καλύπτει τα πάντα, φτιάχνοντας ένα μοναδικά αληθινό τοπίο. Η θέα φτάνει στους Λειψούς στην Πάτμο, αλλά και στη ράχη του ορεινού όγκου της Ικαρίας. Λίγο πριν τη δστ προς το Κλειδί ο δρόμος συνεχίζει, περνά το φράγμα! οδηγώντας στο αεροδρόμιο και το Παρθένι. Το παραθαλάσσιο μικρό ψαροχώρι απλώνεται σε μια εύφορη κοιλάδα σε ένα καλά προστατευμένο όρμο. Απέναντί του, το μικρονήσι Αρχάγγελος και πολύ κοντά στο χωριό η παραλία του Αγίου Στέφανου. 

Οι Λειψοί είναι πολύ κοντά και μια ωραία εκδρομή ξεκινά με τα καΐκια που αναχωρούν από εδώ. Δυτικά από το αεροδρόμιο (υπάρχει πινακίδα) είναι ο αρχαιολογικός χώρος και τα ερείπια αρχαίου ναού. Ο κύριος αρχαίος οικισμός του νησιού τοποθετείται στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας ενώ στο Παρθένι, όπου βρέθηκαν αρχαίες επιγραφές, βρισκόταν το επίσημο ιερό της Παρθένου Ιοκαλλίδος (η λατρεία της συνδέεται με την Άρτεμη), αλλά και το διοικητικό κέντρο της. 

Στον αρχαιολογικό χώρο βρέθηκαν ερείπια προϊστορικού συνοικισμού του 3800 π.Χ. λείψανα Πύργου και Οχυρού που χρονολογούνται στο 4^ο αιώνα π.Χ. Στην ευρύτερη περιοχή σώζεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (10^ος Αι) με πολλά αρχαία μέλη. Από το τέλος του 3^ου αιώνα μ.Χ. μέχρι τις αρχές του 7^ου η Λέρος ανήκε πολιτικά στην επαρχία των Νήσων, κάτω από την διοίκηση της Ασίας, ενώ εκκλησιαστικά η Επισκοπή Λέρου, υπαγόμενη στη Μητρόπολη Ρόδου, ανήκε στην επαρχία των Νήσων Κυκλάδων. Η εποχή αυτή αντιπροσωπεύεται αρχαιολογικά από πλήθος παλαιοχριστιανικών βασιλικών (4^ος – 5^ος αι). 

Τον 11^ο αι. το νησί βρίσκεται στο Θέμα της Σάμου και στην διάρκεια της Ιπποτοκρατίας (1309 – 1522) το νησί ανήκε στη διοικητική μονάδα (preceptoria) της Κω, μαζί με τα γειτονικά νησιά Κάλυμνο και Νίσυρο. Η μάστιγα της πειρατείας (15^ος – 16^ος Αι) δεν έλειψε και από την Λέρο, αφού παράλληλα με τους Τούρκους πειρατές δρούσαν μέχρι το 1522 και χριστιανοί (δες Νήσος Αντίπαρος σχετικά). Το τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη που ήταν εγκατεστημένο στη Ρόδο και τα Δωδεκάνησα από το 1309, ασκούσε με τον στόλο του πειρατεία αλλά αυτοί έδιναν ιδεολογικό περιεχόμενο στην δράση τους, αφού στρέφονταν κατά των Τούρκων, άμεσα με συνεχείς αρπαγές πλοίων του τούρκικου και αιγυπτιακού στόλου, έμμεσα παρεμποδίζοντας τον ανεφοδιασμό της Κωνσταντινούπολης σε τρόφιμα και εμπορεύματα. Παράλληλα η Ρόδος ήταν σημαντικός σταθμός μεταπρατικού εμπορίου κυρίως δούλων, γιατί σκλάβους κυρίως άρπαζαν και τους χρησιμοποιούσαν ως κωπηλάτες ή τους μεταπουλούσαν. Οι έλληνες της Δωδεκανήσου αλλά και των βορείων Σποράδων, Σκιάθου, Σκοπέλου, Σκύρου ήταν πιστοί συνεργάτες τους κυρίως λόγω της εναντίωσής τους στους Τούρκους, αλλά και για τον πλουτισμό τους.

Από το Παρθένι η διαδρομή εύκολα οδηγεί στην Αγία Κιουρά και στον μικρό οικισμό Μπλεφούτι μια πανέμορφη ήσυχη παραλία με μικρά παραθαλάσσια ταβερνάκια. Στο άνοιγμα – έξοδο από τον όρμο φαίνεται το νησάκι Στρογγύλη. Η επίσκεψη στην εκκλησία της Αγίας Κιουράς θα σας εντυπωσιάσει αφού οι θαυμάσιες ‘’παράξενες’’ αγιογραφίες δεν είναι δημιουργίες κάποιων γνωστών επώνυμων αγιογράφων, αλλά πολιτικών κρατουμένων της χούντας στο Παρθένι. Την ιδέα τους υλοποίησαν οι Τάκης Τζανετέας, Κ. Τσακίρης και Α. Καραγιάννης. 

Στην επιστροφή από τον κεντρικό δρόμο προτείνεται η διαδρομή προς τον όρμο της Γούρνας την καλή παραλία της και τον Άγιο Ισίδωρο στην άκρη, πάνω στον βράχο, με πρόσβαση από μια στενή λωρίδα γης μέσα στην θάλασσα. Συνεχίζοντας τον στενό χωματόδρομο θα βγείτε στα παλιά πέτρινα αλώνια, στα οποία συνεχίζουν να αλωνίζουν στις μέρες μας οι ντόπιοι, και στο ξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου. Συνεχίζοντας την διαδρομή προς το Λακκί περνάτε από τον όμορφο Δρυμώνα και την κοντινή Παναγία την Γουρλομάτα (13^ος – 14^ος Αι). Ο δρόμος από τον Δρυμώνα συνεχίζει προς τον Άγιο Γεώργιο και φεύγει προς την Πατέλα το ‘’βουνό’’ της περιοχής που εξασφαλίζει μια ωραία εντουράδικη διαδρομή με κατεύθυνση και τελικό προορισμό το Λακκί. Στην Πατέλα (στο Κατσούνι), στην Σκουμπάρδα (στον Αι - Γιώργη) αλλά και σε πολλά υψώματα υπάρχουν ακόμη οι οχυρώσεις (στάνες για τα κατσίκια σήμερα) από τις Ιταλικές Πυροβολαρχίες. 

Στα 1912, τα Δωδεκάνησα, αντί με τους νικηφόρους βαλκανικούς πολέμους (1912 – 13) να ενσωματωθούν με την Ελλάδα, πέρασαν υπό  ιταλική κατοχή, στην αρχή με το πρόσχημα ότι οι Τούρκοι δεν θα μπορούσαν να μεταφέρουν στρατεύματα και πολεμοφόδια στον συνεχιζόμενο πόλεμο της Λιβύης, και θα αναγκάζονταν να αναγνωρίσουν την προσάρτηση της Τριπολίτιδας και της Κυρηναϊκής από την Ιταλία. Στην συνέχεια φάνηκε ότι η Ιταλία ήθελε και ένα σημαντικό εδαφικό ενέχυρο για να το χρησιμοποιήσει στις διαπραγματεύσεις για την ειρήνη.

Στις 12 Μαΐου 1912 κατελήφθησαν από ιταλικά πολεμικά σκάφη τα περισσότερα Δωδεκάνησα (δες και νήσο Κάρπαθο 0 – 300 τομ Γ’ 2001). Την Λέρο κατέλαβε ‘’προσωρινά’’ στην αρχή, το καταδρομικό R. N. San Marco. Η κατάληψη εμφανίστηκε σαν στρατιωτική ενέργεια αντιπερισπασμού έναντι των Τούρκων. Αυτό δικαιολογεί τον αρχικό ενθουσιασμό των Δωδεκανησίων που δέχθηκαν τους Ιταλούς σαν ελευθερωτές. Αρχικά μάλιστα (5 Μαίου με 18 Οκτωβρίου 1912), είχαμε την λεγόμενη occupatio dellica, όπως την ορίζουν τα διεθνή νόμιμα, την κατάληψη δηλαδή με προσωρινό χαρακτήρα, που δεν άλλαζε το καθεστώς των νησιών, παρέμεναν δηλαδή υπό την κυριαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Βέβαια, στην συνέχεια φάνηκαν οι πραγματικές προθέσεις των Ιταλών απογοητεύοντας οικτρά τους Δωδεκανήσιους. 

Ο Μουσολίνι άρχισε να υλοποιεί το όραμά του για την δημιουργία μιας νέας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Λέρο. Η επέμβαση στον βαλτότοπο Λακκί το 1923 είναι εντυπωσιακή για τα μέτρα και τα μέσα της εποχής. Με καινούργιο σχέδιο πόλης το Λακκί γίνεται στρατιωτικό λιμάνι που απαγορεύεται να προσεγγίζουν πλοία ξένης σημαίας. Οι Ιταλοί αρχιτέκτονες και μηχανικοί αρχίζουν να εφαρμόζουν την επιθυμία του δικτάτορα να χτιστεί η ιδανική φασιστική πόλη. Όλοι οι βάλτοι μπαζώθηκαν τα αμπέλια ξεριζώθηκαν και η επιθυμία άρχισε να υλοποιείται. Μια καινούργια ηλεκτροδοτημένη πόλη, πρωτεύουσα τότε, ξεφύτρωσε διαθέτοντας κινηματοθέατρο, ξενοδοχείο, κλειστή – με κυκλικό σχήμα - αγορά, κατοικίες, πολλά μοντέρνα κτήρια που κατασκευάζονται με ένα νέο για την εποχή υλικό, το τσιμέντο.

Στο νησί ανοίγονται δρόμοι (που δυστυχώς περίμεναν χρήματα από την Ε.Ε. για να επισκευαστούν ) ενώ δεξιά και αριστερά τους πυκνοφυτεύονται ευκάλυπτοι για να μην φαίνονται οι κινήσεις των στρατιωτικών οχημάτων. Από τις πρώτες κιόλας μέρες λειτούργησε ιδεολογικά η πλαστογράφηση του ιστορικού παρελθόντος, με έντυπη κυρίως προπαγάνδα φτάνοντας στο σημείο να υμνεί τα κατορθώματα των Ιπποτών του Τάγματος του Αγ. Ιωάννη της Ιερουσαλήμ υποστηρίζοντας ως επικείμενη την προσάρτηση των νησιών με βάση την κληρονομιά των τίτλων των Ιπποτών της Ρόδου από τον οίκο της Σαβοΐας. 

Ήταν τέτοια η επιμονή και η πειστικότητα των ‘’στοιχείων’’ που έφτασε να έχει απήχηση ακόμα και σε ελληνικούς κύκλους, ‘’ξεχνώντας’’ ή αγνοώντας ότι η καταγωγή των Ιπποτών ήταν κυρίως από την Αραγονία, Προβηγκία, Γαλλία, Αγγλία, Σκότια, Γερμανία, και ελάχιστη ποσοτικά σχέση είχε με την Ιταλία. Η συνέχεια ήταν οδυνηρή για τους Έλληνες με πνιγμό των εθνικών αισθημάτων, τη μη εφαρμογή εκ μέρους της Ιταλίας των συμφωνιών Tittoni – Βενιζέλου (1919) και Σεβρών (1920). Η Συνθήκη της Λωζάνης (1923) έφερε της επισημοποίηση της κατάληψης και κυριαρχίας στα νησιά. Στην θητεία των δύο στρατιωτικών διοικητών, του Mario Lago (1922 – 1936) και του συνιδρυτή, τετράρχη του φασιστικού κινήματος στην Ιταλία Cesare De Vecchi (1936 – 1940) ο οικοδομικός οργασμός μετέτρεψε ριζικά την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των Δωδεκανήσων ειδικά στην Ρόδο, την Κω, και τη Λέρο. Αυτή η εικοσαετία ήταν καθοριστική για το νησί που από τις αρχές της δεκαετίας του ’20 άρχισε να οχυρώνεται με μεγάλα στρατιωτικά έργα. 

Τα βουνά σκάβονται και γεμίζουν με αποθήκες υλικών, καταφύγια και εικοσιτρείς συνολικά πυροβολαρχίες¹.  Τα 105 διάσημα (από την μυθοπλασία της ταινίας που τα ‘’χάρισε’’ λόγω των γυρισμάτων που έγιναν στην Ρόδο) ‘’κανόνια του Ναβαρόνε’’ στήνονται σε όλες τις κορφές (και όχι στη φανταστική ‘’Κέρο’’) απειλώντας όποιον εχθρό προσέγγιζε το νησί. Σταδιακά η Λέρος μεταμορφώθηκε στην μεγαλύτερη στρατιωτική βάση των Ιταλών στη Μεσόγειο. Κατά τη διάρκεια του Β. Π. Π. ήταν από κάθε άποψη, απόρθητο οχυρό με οκτώ χιλιάδες άνδρες από τους οποίους οι έξι χιλιάδες ανήκαν στο Ναυτικό, αλλοιώνοντας την πληθυσμιακή εικόνα της νήσου επιφέροντας, μεγάλες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές. Από την αρχή του πολέμου μέχρι την ανακωχή, η κύρια αποστολή της υπήρξε εκείνη της βάσης υποβρυχίων που έστηναν ενέδρες στην ναυτική και αεροπορική αγγλική δραστηριότητα. 

Από την Λέρο ξεκίνησε το υποβρύχιο Delfino που τορπίλισε και βύθισε το ελληνικό εύδρομο Έλλη (15 Αυγούστου 1940), και στο Λακκί της Λέρου βυθίστηκε στις 26 Αυγούστου 1943 από γερμανικά βομβαρδιστικά Στούκας κατά τη διάρκεια της ανακωχής, το θρυλικό αντιτορπιλικό Βασίλισσα Όλγα (εκθέματα από την μάχη και από την βύθιση του αντιτορπιλικού ξαναζωντανεύουν στο μουσείο Μπελένη). Όμως από την Λέρο επίσης, ξεκίνησαν μετά την ανακωχή της 8^ης Σεπτεμβρίου 1943 λαμπρές δράσεις, αποβατικές αποστολές για την κατάληψη άλλων ελληνικών νησιών, και ειδικά για την κατάκτηση της Κρήτης. Το νησί έπαθε μεγάλες καταστροφές κατά την διάρκεια του Β. Π. Πολέμου. Οι Λέριοι όμως, με την υποστήριξη των συμπατριωτών τους που είχαν ανθηρές παροικίες στο Σουέζ, την Αλεξάνδρεια, το Κάιρο, σε άλλα κέντρα της Αιγύπτου και της Αμερικής, ξανάδωσαν δύναμη, χάρη και γοητεία στο νησί, ώστε τα χρόνια που ήρθαν, να μην δείχνουν ότι από εδώ, πέρασαν μερικές από τις πιο μαύρες σελίδες της ιστορίας της, αλλά και όλων των Δωδεκανήσων. 

Το βουνό του Κάστρου επιβάλει την παρουσία του έτσι είναι αδύνατον να μην επισκεφθείτε το Κάστρο του Παντελίου ή Παναγιάς Κυράς στο Απιτίκι (Πιτύκι των ντόπιων). Πάνω από τους τρεις ενωμένους πλέον οικισμούς δεσπόζει στον χώρο τραβώντας το βλέμμα σαν μαγνήτης. Εκεί φαίνεται πως ήταν η αρχαία Ακρόπολη και έπειτα το βυζαντινό κάστρο. Ανεβαίνοντας τον φιδίσιο δρόμο περνάτε από τους πρόσφατα ανακαινισμένους πανέμορφους ανεμόμυλους, σε ένα σημείο με πλούσια θέα προς το Παντέλι τον Πλάτανο αλλά και την Αγία Μαρίνα. Από εδώ αντιλαμβάνεται καλύτερα ο επισκέπτης την ένωση των τριών οικισμών.

Λίγο πριν το Κάστρο σε απόκρημνο σημείο ο Πρφ. Ηλίας αγναντεύει την Αγία Μαρίνα και τα Άλιντα από ένα ιδανικό μαζί με το ‘’Κλειδί’’ μέρος για να δείτε το ηλιοβασίλεμα. Το Κάστρο αποτελεί το σημαντικότερο και ……μεγαλύτερο μνημείο στο νησί με τρεις περιβόλους, εκ των οποίων οι δύο εσωτερικοί κτίστηκαν πριν το 1087. Εκείνη τη χρονιά οι δύο μεγάλες αγροτικές περιοχές του νησιού, τα ‘’Προάστια’’ Παρθένι και Τεμένια, καθώς και τμήμα του κάστρου του Παντελίου, παραχωρήθηκαν από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό στον όσιο Χριστόδουλο και στην μονή του Άγιου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Τότε ιδρύονται πολλές εκκλησίες, μερικές από τις οποίες φέρουν αξιόλογο ζωγραφικό διάκοσμο. Τον τρίτο περίβολο για γενικότερη ενίσχυση των οχυρώσεων τον πρόσθεσαν οι Ιωαννίτες ιππότες της Ρόδου κατά τη διάρκεια της Ιπποτοκρατίας (1309 – 1522).

Όποια αιγαιοπελαγίτισα Παναγιά επισκεφθείτε την ίδια συγκίνηση αισθάνεστε. Λίγο ή πολύ οι περισσότεροι έχουν προσκυνήσει ή τουλάχιστον γνωρίζουν την Παναγία της Τήνου, την Καταπολιανή στην Πάρο ή την Θεομήτορα στην Αγιάσο. Στην Λέρο στα τέλη του 17^ου Αι στην γωνιά του δεύτερου περιβόλου θεμελιώθηκε ο Ι. Ναός της Παναγίας του Κάστρου – Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στην θέση παλιότερου βυζαντινού ναού του 9^ου αι. 

Απόκτημα ευλογία για το νησί, αλλά και ολόκληρο το Αιγαίο, η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας με χρονολογία 713 μ.Χ. που ιστορήθηκε, κατά την παράδοση, από τον ευαγγελιστή Λουκά πάνω σε δέρμα. Η αργυρεπίχρυση επένδυση ‘’συντελέσθη στις 23 Μαΐου 1785’’. Αρκετές είναι οι μαρτυρίες για την εύρεση της εικόνας αλλά δύο οι αξιοσημείωτες, η πρώτη όταν έφτασε στο νησί μέσα σε ένα κιβώτιο με δύο λαμπάδες δεξιά και αριστερά της κατά την εποχή της εικονομαχίας (9^ος Αι). Η δεύτερη αναφέρει ότι μια βάρκα ήρθε μόνη στο λιμάνι του Κάστρου και είχε μέσα δύο αναμμένες λαμπάδες και την εικόνα της Παναγίας. Την είδαν οι Τούρκοι φρουροί, το θεώρησαν θαύμα του ταξίδευε μόνη και την πήγαν στον Δεσπότη του νησιού. 

Στον ναό υπάρχει ένα μοναδικής καλλιτεχνικής αξίας τέμπλο (1745) στα πρότυπα της βυζαντινής ξυλογλυπτικής με το εξαιρετικό βημόθυρο και αγιογράφηση από Κρήτες δημιουργούς. Βέβαια δεν ήταν πάντα έτσι, αφού τα δίσεκτα χρόνια που πέρασαν υπήρχαν πολλές φθορές ενώ στο τέμπλο είχαν ζωγραφιστεί δυτικότροπες μαντόνες.

Μέχρι πριν από δεκαπέντε χρόνια έμεναν στα χαλάσματα οι ακρίτες του Ελληνικού Στρατού. Μόλις αποσύρθηκαν ο ναός παραχωρήθηκε κατόπιν αιτήματος του μητροπολίτη Νεκτάριου και άρχισαν οι εργασίες αποκατάστασης από ειδικούς Αμερικανούς συντηρητές. Έτσι φτάσαμε σήμερα να θεωρείται ένα από τα λίγα θρησκευτικά και ιστορικά μνημεία του ελληνισμού. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το εκκλησιαστικό μουσείο που βρίσκεται στο Κάστρο, πίσω από την εκκλησία της Παναγίας. Εκεί υπάρχουν λαμπρές συλλογές εκκλησιαστικών κειμηλίων και εικόνων.

Στο νοτιότερο άκρο του νησιού βρίσκεται ο κόλπος του Ξηρόκαμπου. Λίγο πριν κατηφορίσετε για την παραλία και το κάμπινγκ, ανάμεσα από τις αγροικίες το μονοπάτι αριστερά σας βγάζει στον λόφο του Παλαιόκαστρου με την εκκλησία της Παναγίας στην θέση παλιότερου παλαιοχριστιανικού ναού με όμορφα ψηφιδωτά. Εκεί είναι ορατό ένα τμήμα του τείχους του 4^ου Αι π.Χ. Αυτός ο ορθογώνιος Πύργος στον Ξηρόκαμπο είναι πολύ παλιότερος από το Κάστρο του Παντελίου ή Παναγιάς και ήταν κτισμένος μέσα στο αρχαίο Κάστρο των Λεπίδων. 

Από εδώ η θέα φεύγει εντελώς, προς το υπέροχο γαλάζιο της θάλασσας, το ακρωτήριο Διαπόρι και στο στενό θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ της Λέρου και της Καλύμνου. Ανάμεσά τους τα δύο όμορφα Γλαρονήσια. Ολοκάθαρη, φαίνεται η βόρεια κακοτράχαλη πλευρά της Καλύμνου, σχεδόν δίπλα, λες και μια γέφυρα θα τα ένωνε. Αφήνοντας δεξιά σας το μικρό παραθαλάσσιο χωριό συνεχίστε την χωμάτινη διαδρομή φτάνοντας πολύ σύντομα στο ειδυλλιακό τοπίο με το μικρό ξωκλήσι της Παναγίας της Καβουράδαινας. Η μικρή εκκλησία που συναντάτε κατεβαίνοντας τα δεκάδες σκαλάκια θεωρείται από τις ομορφότερες του νησιού, κτισμένη πάνω στα βράχια. Η παράδοση αναφέρει ότι ένας ψαράς που έψαχνε για καβούρια, βρήκε σε μια σχισμή του βράχου την εικόνα της Παναγίας που φυλάσσεται στο βραχώδες εσωτερικό της. Ο δρόμος σύντομα σταματάει και η καλύτερη λύση είναι στάση για κολύμπι ή διατριβή με θέμα τους ουζομεζέδες στα ταβερνάκια του Ξερόκαμπου. 

Πριν ακόμα ξεκινήσει το ταξίδι, στο μυαλό του περιηγητή έρχονται οι σκέψεις για τη νεότερη ιστορία με τους πολιτικούς κρατούμενους, τον τόπο εξορίας τους με τα δύο στρατόπεδα συγκέντρωσης ένα στο Παρθένι και ένα στο Λακκί ή τα αρνητικά δημοσιεύματα του Αγγλικού τύπου σχετικά με το ψυχιατρείο. Αποχαιρετώντας όμως ο επισκέπτης τη Λέρο καταλαβαίνει την λανθασμένη εντύπωση που είχε και το πόσο έξω είχε πέσει. Η προσπάθειες της Νομαρχίας και του Δήμου να προβάλουν το νησί και να εξαλείψουν τις φήμες έχει πιάσει τόπο. 

Σήμερα το νησί της Αφροδίτης με την ήρεμη ατμόσφαιρα και τα μαγευτικά τοπία, φαντάζει μέσα στο Αιγαίο σαν ένας μικρός παράδεισος, ίσως από τους τελευταίους, που κατακτά με την ομορφιά και την αγνότητά της, τον περιηγητή που αναζητεί φρέσκα τα χνάρια της ιστορίας, μνημεία φορτωμένα ιστορία σαν μικρές νησίδες γνώσης, ανέγγιχτες παραλίες, κάστρα και νεράιδες..…..

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Πυροβολαρχίες (ΠΒΧ): Τρεις των 152 – 50 χιλιοστών βεληνεκούς 18.300 μ, & 152 – 40 χλσ βεληνεκούς 14.400μ, (‘’Ducci’’στην τοποθεσία Κατσούνι 152 μ.Υ. – ‘’Ciano’’ στην τοποθεσία Κλειδί 310μ.Υ. – ‘’San Giorgio’’ στην τοποθεσία Σκουμπάρδα 334 μ.Υ.), Δύο των 120 – 45 χλσ βεληνεκούς 16.100 μ (‘’Farinata’’ στην τοποθεσία Μάρκελλο 246 μ. Υ. – ‘’Lago’’ στην τοποθεσία Απιτίκι 181 μ.Υ.), Τέσσερις των 102 χλσ, Μια των 90 χλσ, Δεκατέσσερις των 76 χλσ. Οι πυροβολαρχίες μικρού διαμετρήματος είχαν διπλή αποστολή, αντιναυτική & αντιαεροπορική. Για την αντιαεροπορική άμυνα υπήρχαν 14 πυροβόλα των 102 χλσ, έξι των 90 χλσ, τριάντα οκτώ των 76 χλσ, και 49 μυδραλιοβόλα (3 των 37 χλσ, 15 των 20 χλσ, 31 των 13,2 χλς).

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Έκταση: 53 τ.χ., Ακτογραμμή: 71 χλμ, Υψόμετρο: 0 - , Πληθυσμός: 8.500 κατ, Πρωτεύουσα: Πλάτανος, Νομός: Δωδεκανήσου, Απόσταση από Πειραιά 171 ν.μ. Διάρκεια ταξιδιού 11 ω.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22470

ΔΙΑΜΟΝΗ: www.ando.gr/dimoi/leros www.greek-tourism.com/leros Πολύ καλή ξενοδοχειακή υποδομή και τα τελευταία χρόνια αρκετά νέα ενοικιαζόμενα δωμάτια. Marilen στα Άλιντα 24100, 24660 www.marilen.gr Γραφείο τουριστικών Πληροφοριών: 22937.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στον Ξηρόκαμπο οργανωμένο κάμπινγκ 22236, δίνονται και μαθήματα κατάδυσης. Δεν επισημάνθηκαν άλλα μέρη για ελεύθερο. Τα μικρονήσια γύρω προσφέρονται, φεύγοντας όμως μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Ο χαρακτήρας της Λέρου κερδίζει αμέσως τον επισκέπτη, πόσο μάλλον οι τοπικές νοστιμιές, ‘’ZORBAS’’ στο Παντέλι, η παλιότερη ψαροταβέρνα του νησιού, ‘’Νερόμυλος’’ στην Αγία Μαρίνα για ουζομεζέδες αλλά και καφέ, ‘’στου Καπανίρη’’ επίσης στην Αγία Μαρίνα για χταποδάκι. Ο φούρνος του Μικέ στον Πλάτανο και του Σταύρου στο Λακκί φτιάχνουν μυρωδάτο χωριάτικο ψωμί και νοστιμότατες πιτούλες.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος: 28320 - 28340 - 23255, Α΄ Βοήθειες: 23251, Αστυνομία: 22222 - 3, Τράπεζες με ΑΤΜ / Αγροτική – Εθνική – Εμπορική. Ενοικιάσεις σχεδόν παντού, Συνεργείο – Βουλκανιζατέρ: Ελευθ. Χατζημιχάλης 22919.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.lerosisland.com www.leros.org Φωτογραφικά Φιλμ & Διαφάνειες στον Κύριο Φυλακούρη στον Πλάτανο, επίσης Ημερολόγια του νησιού με πολύ μεράκι. Αρχαιολογικό μουσείο ανοιχτό καθημερινά εκτός Δευτέρας από Απρίλιο μέχρι Οκτώβριο (08.00 – 14.30) 24775, Βυζαντινό Μουσείο Κάστρου Λέρου ανοιχτό καθημερινά το καλοκαίρι 09:00 – 13:00, Λαογραφικό μουσείο στον Πύργο Μπελένη στα Άλιντα. Δημοτική Βιβλιοθήκη: 24294.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Με πλοίο G.A. Ferries καθημερινά από Πειραιά, διάρκεια ταξιδιού 11 ώρες, 171 ν.μ - Τηλ λιμεναρχείου Πειραιά 2104226000, Λιμεναρχείο Λέρου 22224 - 23256. Εισιτήρια & Πληροφορίες: στον Πειραιά ακτή Μιαούλη 185 G.A. Ferries 2104511720, στο Λακκί Νικήτας Γρίμπιλος 22154, 24000 & Δημήτρης Καστής 22500 - Κόστος (Φεβ 03) 21,90 EUR το άτομο, η μοτοσυκλέτα έως 250 cc 12,80 EUR & 17,00 EUR πάνω από 250 cc. Από την Λέρο υπάρχει σύνδεση με ‘’Δελφίνι’’ για Κάλυμνο και Λειψούς πληροφορίες & εισιτήρια στην Αγία Μαρίνα 22140.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Δεν θα αντιμετωπίσετε κανένα πρόβλημα αφού υπάρχουν τέσσερα σε όλους σχεδόν τους οικισμούς.

ΧΑΡΤΕΣ: Τουριστικός χάρτης Λέρου σε κλίμακα 1:40.000 από την Δημήτρης Δάβαρης 2109216357, & ομότιτλη από τις εκδόσεις Τουμπή 2103217484. Πλαστικοποιημένοι χάρτες ανά νομό που χωρούν στο tang Bag. Αγοράστε τον χάρτη Νο 11 ‘’Νομός Έβρου’’, εκδόσεις  ‘’Ελλάδα’’ Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 2103222573, Βενιζέλου 3 Θεσσαλονίκη 2310223063.

ΒΙΒΛΙΑ: Λέρος / εκδόσεις Σ. Τουμπής Αθήνα 2001, Τα Ελληνικά νησιά / εκδόσεις Dorling Kindersley ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ / Αθήνα 1998, Ελλάδα – Τα νησιά / εκδόσεις Γιαλλελή / Αθήνα 1992.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΛΕΡΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Λέρος / Ημερολόγιο 2002 / 4^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων / Μαρία Μιχαηλίδου / έκδοση Μιχ. Τουμπής.
• Λέρος / εκδόσεις Σ. Τουμπής Αθήνα 2001.
• Λέρος / εκδόσεις Μ. Τουμπής Αθήνα 2000.
• Λέρος η Μάλτα του Αιγαίου / Μιχ. Ι. Σαμάρκου / Αθήνα 1974.
• Το πανόραμα της Λέρου / Μανώλη Α. Ήσυχου / Λέρος 1989.
• Γεγονότα στο Αιγαίο μετά την ανακωχή / Ιστορικό Γραφείο Π.Ν. / Λέρος 1999.
• Η Πειρατεία στην Τουρκοκρατία / Αλεξάνδρα Κραντονέλλη / ένθετο Επτά ημέρες Καθημερινή 16/2/1997.
• Ένας θρύλος στον βυθό / Ρένα Ιατροπούλου – Κώστας Θωκταρίδης / περιοδικό Οξυγόνο Τ6^1/2 / Σεπτ - Οκτ 1997.
• Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα / Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή / ένθετο Επτά ημέρες Καθημερινή / 16/2/1997.
• Το Βασίλισσα Όλγα & η Μάχη της Λέρου / Περιοδικό Γαιόραμα / Μάιος – Ιούνιος 2002.
• Οι Ιταλικές Κατζάρμες Λέρου / Δημήτρης Κωστόπουλος / Περιοδικό Ταξιδεύοντας Τ03 / Τεχνικές Εκδόσεις 1998.
• Εφημερίδα Καθημερινή 15/8/’99 άρθρο της Κατερίνας Ρωμιοπούλου ‘’δύο γείτονες με πολλές αντιθέσεις’’.
• Εφημερίδα Καθημερινή 25/7/’01 άρθρο του Αντώνη Καρκαγιάνη ‘’μας γράφουν από τη Λέρο’’.
• Έρως καλοκαιρινός / Σπύρος Τσακίρης / Περιοδικό ΓΕΩ / Ελευθεροτυπία 25/8/2001.