ΚΥΚΛΑΔΕΣ (6872 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΑΝΤΙΠΑΡΟΣ αρχ. Ωλίαρος

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Αναλλοίωτες Αισθήσεις στη Διαπασών

Μικρές κουκίδες στον χάρτη, κοντά σε μεγάλα και πιο ‘’διάσημα νησιά’’. Κομμάτια γης και βράχων που ξεπροβάλλουν μέσα από τα κύματα. Νησίδες με ονόματα που φαντάζουν περίεργα, καθώς σπάνια τα ακούμε. Νησάκια που μπορούν να γίνουν αγαπημένοι τόποι διακοπών, για όσους επιθυμούν κάτι διαφορετικό και είναι διατεθειμένοι να παρακάμψουν τα μοδάτα αδέλφια τους θυσιάζοντας ελάχιστες πολυτέλειες. Σαν αντιστάθμισμα και κέρδος, οι πεντακάθαρες θάλασσες, οι ερημικές παραλίες, η φιλοξενία των ντόπιων, η ηρεμία και η πραγματική γνωριμία με την φύση στην παρθενική της μορφή. 

Δυτικά της Πάρου, μόλις 3 ν.μ. βρίσκεται ένα σύμπλεγμα νησίδων που περιλαμβάνει μερικά από τα ομορφότερα μικρονήσια των κεντρικών Κυκλάδων. Η εξωτική Αντίπαρος το μεγαλύτερο και το μόνο κατοικημένο και τον χειμώνα, περιβάλλεται από αυτές. Το καλοκαίρι κατοικούνται δύο από τις ομορφότερες νησίδες, το ιδιωτικό Ρευματονήσι (δίπλα σχεδόν από το ακρωτήριο Μπουντάρια της Αντιπάρου) και το Δεσποτικό ή Επισκοπή. Πανέμορφες μέσα στην αγριάδα τους είναι οι ακατοίκητες νησίδες του Αγίου Σπυρίδωνα (Σπυριδονήσια) και η νησίδα Σάλιαγκος, με μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. 

Το πανέμορφο ψαροχώρι της Αντιπάρου, ακολούθησε σχεδόν σε όλη την πορεία της ιστορίας, την τύχη της Πάρου. Άλλωστε η παράδοση, και οι ιστορικές πηγές, αναφέρουν ότι στην προϊστορική εποχή τα δύο νησιά ήταν ενωμένα, και με τις γεωλογικές ανακατατάξεις στον χώρο του Αιγαίου χωρίστηκαν. Το σήμερα, βρίσκει την Πάρο με μοναδικά ‘’πλεονεκτήματα’’ και την απ’ ευθείας σύνδεση με τον Πειραιά, σε αντίθεση με την γειτόνισσα της αφού δεν υπάρχει - δεν μπορεί να υπάρξει - λόγω του μικρού βάθους του στενού της Αντιπάρου, απ’ ευθείας σύνδεση του νησιού με το μεγάλο λιμάνι. Αυτό στις μέρες μας αποτελεί θετικό για τον επισκέπτη, μια που δεν υπάρχει η κοσμοσυρροή και ο κορεσμός των άλλων νησιών, και αρνητικό για τους κατοίκους, αφού τα πάντα επιβαρύνονται με επιπλέον κόστος, που απορροφάται από την τοπική κοινωνία. Καλύτερη απόδειξη για αυτό, είναι το κόστος διαμονής και αγοράς αγαθών, που είναι σε καλύτερη σχέση από της Πάρου.

Η Αντίπαρος αποτελεί, συγκριτικά με την Πάρο αλλά και από πολλά νησιά του μεγέθους της, καλύτερο πρωτεύοντα προορισμό, αφού έχει βελτιώσει κατά πολύ τις υποδομές – παροχές προς τους επισκέπτες, δίχως να κάνει καμία υποχώρηση σε αυτά που την έκαναν ευρύτερα γνωστή στο παρελθόν. Ήταν και παραμένει ότι καλύτερο  για ήσυχες διακοπές, και για ‘’μετρημένα’’ ξεφαντώματα.  Μεγάλο της πλεονέκτημα, γνωστό στους φυσιολάτρες γονείς, η ελευθερία και η απόλυτη ασφάλεια που παρέχει σε οικογένειες με πιτσιρίκια που όλη μέρα παίζουν χωρίς τον φόβο των αυτοκινήτων, σε πολύ μεγαλύτερες εκτάσεις από ότι σε άλλα νησιά.

Φυσικά οι πεντακάθαρες γαλαζοπράσινες παραλίες, οι εξυπηρετικοί κάτοικοι και όλες αυτές οι ξεχασμένες μυρουδιές που αποπνέει ένας πραγματικά αμόλυντος τόπος, έχουν κάνει φανατικούς Αντιπαριώτες τους περισσότερους επισκέπτες του νησιού. Ειδικά τα τελευταία χρόνια που η αδιέξοδη και παραπλανητική ‘’ανάπτυξη’’ των γειτόνων καταλαμβάνει σαν λαίλαπα τα μυαλά των διοικούντων, οι επισκέπτες της Αντιπάρου αυξάνονται αλματωδώς, κρατώντας θαρρείς ζηλότυπα κρυφή την ανακάλυψη, αφήνοντας πίσω τα ‘’φωτεινά μυαλά’’ που μέσα στην παράκρουση που έχουν πάθει, νομίζουν ότι πράγματι υλοποιούν ‘’αναπτυξιακό έργο’’.

Με την άφιξή σας στο λιμάνι – μώλο, τίποτα δεν θυμίζει τα ….άλλα πολύβουα νησιά, και κυρίως τίποτα δεν διαταράσσει την αρχιτεκτονική αρμονία. Η καινούργια Αγία Μαρίνα, ο παλιός Ανεμόμυλος τα πολύχρωμα ψαροκάικα, η παλιάς κατασκευής ψαρόβαρκες με τα παράξενα αλλά τόσο οικεία ονόματα, στέκουν – επιπλέουν, λες από πάντα εκεί. Τα μεγαλύτερα κτήρια – ξενοδοχεία είναι στον γιαλό, παρ’ όλα αυτά κανένα δεν περνάει τους δύο ορόφους. Ανθρώπινο μέγεθος καθόλου επιτηδευμένο ή κραυγαλέο. 

Μια βόλτα κατά μήκος του κεντρικού δρόμου, με τις χαμηλές μονοκατοικίες και τα διώροφα, έως την πλατεία του χωριού με το τεράστιο πλατάνι τα κλασικά καφενεία και καταστήματα, με τον Αγ. Γεώργιο δίπλα από την είσοδο του Κάστρου πείθουν για του λόγου το αληθές. Στον γιαλό, οι παραλίες ‘’Καλούδια’’, ‘’Αγ. Σπυρίδωνας’’ μαζί με την κοντινή ‘’Ψαραλική’’ ενώ αποτελούσαν τις πρώτες γνωριμίες των επισκεπτών του ’60 – ’70, παραμένουν ακόμη έτσι παρθένες, περιμένοντας τους νεότερους. Στην βόρεια πλευρά του νησιού μόλις πέντε λεπτά με την μοτοσυκλέτα υπάρχει ένα από τα παλιότερα οργανωμένα κάμπινγκ των Κυκλάδων και ο Θεολόγος μια θαυμάσια αμμουδερή παραλία. 

Σε αυτό το σημείο υπάρχει οπτική επαφή με την νησίδα Κάτω Φυρά το ‘’Διπλό’’ των ντόπιων και ένα μοναδικά ιδιαίτερο ‘’φαινόμενο’’ που ίσως να μην μπορέσετε να θυμηθείτε κάτι παρόμοιο. Στο νησάκι απέναντι, μπορείτε να πάτε…..περπατώντας στον αμμώδη βυθό! αφού ο δίαυλος που σας χωρίζει είναι μόλις 150 μέτρα και βάθος 50 – 70 πόντοι!! Το Διπλό διαθέτει την δική του παραλία, αρκεί να περπατήσετε στο ομαλό μονοπάτι μέχρι να βρεθείτε στο βόρειο μέρος του, προς το ανοιχτό πέλαγος. Λίγο πιο δίπλα συνεχίζει η δεύτερη νησίδα Πάνω Φυρά ο ‘’Κάβουρας’’ των ντόπιων που επίσης ενώνεται με τα ίδια αμμώδη αβαθή. Είναι φοβερή η αίσθηση του να επικοινωνείς από νησί σε νησί, δύο φορές και μάλιστα με…..τα πόδια. 

Τα ‘’παράξενα’’ του κάθε τόπου, τις ευχάριστες εκπλήξεις των επισκεπτών δεν τις αναφέρει – δεν θα μπορούσε να το κάνει – η ιστορία, όμως η ίδια επιστήμη έχει καταγράψει στην Αντίπαρο πολύ σημαντικά γεγονότα. Την αναφέρει μια φορά, στους πρωτοπόρους στις θαλάσσιες επικοινωνίες στο Αιγαίο (μαζί με την Μήλο), δεύτερη για την σπανίζουσα στις Κυκλάδες αρχιτεκτονική του Κάστρου, - κατοικία και καταφύγιο των κατοίκων – τρίτη για το εκπληκτικό σπήλαιο, βάθους 85 μέτρων, και στα χρόνια μας πια, για την ανακάλυψη στην νησίδα Σάλιαγκος λείψανα Νεολιθικών χρόνων – από τα αρχαιότερα των Κυκλάδων – ενώ πρόσφατα ήρθε στο φως στην νησίδα Δεσποτικό σημαντικό ιερό των αρχαϊκών χρόνων. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν, ότι μπορείτε να ασχοληθείτε με την ιστορία (όλα τα μνημεία είναι επισκέψιμα), αλλά εξ’ ίσου δυνατό να εκδράμετε στις παραλίες, κρυφές και φανερές, χωρίς να σας ενοχλεί στ’ αλήθεια κανείς.

Δίπλα σχεδόν από τα Φυρά βρίσκεται η μικρή νησίδα Σάλιαγκος που το 1961 ο έφορος αρχαιοτήτων Νικόλαος Ζαφειρόπουλος εντόπισε υπολείμματα Νεολιθικού οικισμού (περίπου 4000 π.Χ). Ο πολύ σημαντικός οικισμός ήταν ο πρώτος που βρέθηκε στο Αιγαίο και ήρθε στο φως τρία χρόνια αργότερα από τις ανασκαφές¹  που πραγματοποίησε την περίοδο 1964 – 1965 η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή υπό των J. Evans και K. Renfrew. Τα πλούσια ευρήματα περιλαμβάνουν ζωγραφισμένα αγγεία, λίθινα ειδώλια, ανθρωπόμορφα περίαπτα, κεραμικά, εκατοντάδες εργαλεία & αιχμές βελών και δοράτων από οψιδιανό, καθώς και την ‘’παχύσαρκη κυρία του Σάλιαγκου’’ το αρχαιότερο μαρμάρινο ειδώλιο που έχει βρεθεί στις Κυκλάδες.

Οι κάτοικοι του οικισμού του Σάλιαγκου κατασκεύαζαν τα εργαλεία τους και τις αιχμές από τα βέλη τους με οψιδιανό. Τα ευρήματα μαρτυρούν ότι η κατεργασία του γινόταν σε πολύ μεγαλύτερη έκταση από όσο δικαιολογούν οι τοπικές ανάγκες, γεγονός που δείχνει ότι ο Σάλιαγκος αποτελούσε κέντρο κατεργασίας και εμπορίας του οψιδιανού της Μήλου. Κατεργασία και εμπορία που φυσικά γινόταν μέσω θαλάσσης. Γνωρίζουμε ότι οι θαλάσσιες επικοινωνίες στο Αιγαίο χρονολογούνται από τη Νεολιθική εποχή, και οι πρώτες συναλλαγές φαίνεται ότι είχαν σαν αντικείμενο τον οψιδιανό. Αυτό το υλικό είναι μια από τις πιο πολύτιμες ενδείξεις των πρώτων θαλασσινών ταξιδιών. Οι επιστήμονες δηλώνουν βέβαιοι πια, ότι οι πρώτες θετικές μαρτυρίες για την ύπαρξη ναυτιλίας στον κόσμο μας τις δίνει ο οψιδιανός της προϊστορικής Ελλάδας. Ολόκληρο το Αιγαίο διαθέτει μονάχα τρεις πηγές αυτού του ηφαιστειακού γυαλιού και τις τρεις σε νησιά.

Οι δύο βρίσκονται στην Μήλο και η τρίτη στην Αντίπαρο. Μια τέταρτη πηγή είναι στην Νίσυρο όμως δεν υπάρχουν αυτές οι μαρτυρίες για το αν έγινε εντατική εκμετάλευση. Αυτή καθ’ αυτή η ανακάλυψη συναρπάζει, αφού γίνεται φανερό πως οι ναυτικοί διέσχιζαν το Αιγαίο και έφταναν στην Μήλο και την Αντίπαρο πολύ πριν το 7000 π.Χ. δηλαδή πριν αρχίσει η αγροτική ζωή. Οι ειδικοί σήμερα πιστεύουν ότι ο οψιδιανός μπορεί να θεωρηθεί σαν την πιο παλιά ένδειξη για τη μεταφορά αγαθών μέσω θαλάσσης σε οποιοδήποτε γνωστό μέρος του κόσμου τότε.

Μια από τις ωραιότερες διαδρομές ξεκινά από το λιμάνι με νότια κατεύθυνση προς τον όρμο της Φανερωμένης περνώντας από ωραίες μοναχικές παραλίες. Από την αρχή της βόλτας ξεδιπλώνονται οι πολύμορφες ακτές και η σμαραγδένια θάλασσα. Σύντομα ξεπροβάλει, μόλις 250 μέτρα μακριά, η βραχονησίδα Άγιος Αντώνιος με το εκκλησάκι πλουτίζοντας το οπτικό σας πεδίο. Αμμουδιές με κέδρα και άμμο ή ψιλό βότσαλο, ‘’Γλυφά’’ ‘’Πλάκας’’, ‘’Ακρωτήρι’’, εκτείνονται σχεδόν σε όλη την νότια ακτογραμμή, εκτός από μικρό μέρος της απότομης βορειοδυτικής βραχώδους πλευράς. 

Οι καλοδουλεμένες ξερολιθιές, κουραστικές στην κατασκευή τους, συμπυκνώνουν όλη τη σοφία των κατοίκων για να στηριχθούν ακλόνητες στο πέρασμα των χρόνων. Αυλακώνοντας το τοπίο μέχρι ψηλά στους λόφους, ξεχωρίζουν τις ιδιοκτησίες με επιβλητικό τρόπο, συνοδεύοντας τον περιηγητή με τον τρόπο τους παντού, αλλά και στη διαδρομή μέχρι το Απάντημα. Λιλιπούτειο λιμανάκι με όμορφη παραλία και μια μικρή ταβέρνα – καφετέρια. Στον εξωτερικό τοίχο του καταστήματος υπάρχει μια παλιά ασπρόμαυρη φωτογραφία που δείχνει τους περιηγητές, στην όχι τόσο παλιά εποχή, καβάλα στα μουλάρια με τους οδηγούς έτοιμους για την μεγάλη κοπιώδη ανάβαση στο σπήλαιο. Στα χρόνια που πέρασαν όλοι οι επισκέπτες της Αντιπάρου ήρθαν σε αυτό το λιμανάκι, που ήταν η μοναδική εύκολη πρόσβαση προς το Σπήλαιο. Την δεκαετία του ’80 υπήρχε πουλμανάκι της κοινότητας – όπως και σήμερα – που έφερνε τον επισκέπτη από τον κακό χωματόδρομο, τότε. 

Σήμερα ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος καλύπτει σύντομα μια διαδρομή που παλιότερα ήθελε μισή ώρα με το πουλμανάκι, και πάνω από δύο ώρες με το κλασικό στα νησιά μεταφορικό μέσο που δεν ήταν άλλο από τον γάιδαρο ή τα μουλάρια. Το παλιό μονοπάτι που ανέβαιναν παλιότερα οι περιηγητές με τα ζώα υπάρχει, σε καλή κατάσταση, το μοναδικό σημάδι όμως – μπορούσε να υπάρχει σήμανση – που προσδιορίζει την παρουσία του από μακριά, είναι οι κολώνες της ΔΕΗ που ηλεκτροδοτούν το σπήλαιο. Για να φτάσετε εκεί δεν έχετε παρά να στρίψετε δεξιά στον μοναδικό χωματόδρομο και να ακολουθήσετε τους στύλους. Με τριαντάλεπτη πεζοπορία έχετε φτάσει στην είσοδο του σπηλαίου.

Σύντομα φτάνετε στην δστ που δεξιά οδηγεί στο Σπήλαιο και αριστερά στον Σωρό και την Φανερωμένη ή τον Αι Γιώργη. Πρώτος στα αριστερά μας εμφανίζεται ο πανέμορφος Σωρός, μικρός αλλά σε συνεχή άνοδο παραθεριστικός οικισμός με ωραία παραλία με χοντρή άμμο και ταβερνάκι. Από την παραλία και μετά συνεχίζει βατός χωματόδρομος για εντούρο περνώντας από νεόκτιστες κατοικίες. 

Σε μια έξαρση του βράχου στο Απάντημα στέκει στο πέρασμα του χρόνου ένα βιομηχανικό μνημείο της Αντιπάρου, ‘’η σκάλα’’ (από την θάλασσα φαίνεται καλύτερα) από την οποία φορτωνόταν παλιότερα το μετάλλευμα του νησιού στα πλοία. Η συναρπαστική συνέχεια σας φέρνει προς τον όρμο του Σώστη, τις δυο – τρεις ξεχασμένες πρασινογάλανες παραλίες, ‘’Περαματάκι’’, ‘’Λιβάδι’’, ‘’Άγιος Σώστης’’, με θέα την μικρή νησίδα Πεταλίδα.  

Η διαδρομή καταλήγει σε πέντε περίπου χλμ πάνω στο βραχώδες τοπίο στον όρμο της Φανερωμένης. Όλη η τοποθεσία εξιδανικεύει την πεζοπορία αφού η μια παραλία διαδέχεται την άλλη, και σε είκοσι – τριάντα λεπτά το πολύ έχετε φτάσει όπου επιθυμείτε. Μόλις δώδεκα χλμ από το χωριό, σχεδόν όλο το μήκος του νησιού, και είστε μόνοι στο πουθενά, με μια πανέμορφη παραλία για βουτιές που σας υποδέχεται μέσα σε ένα πραγματικά παράξενο χώρο που περικλείεται από βράχια, που έχουν πάρει διάφορα σχήματα από την ορμή της θάλασσας και την διάβρωση που εξασφαλίζει η αλμύρα.

Στις 8 Σεπτεμβρίου που γιορτάζει το ολόλευκο εκκλησάκι της Παναγίας Φανερωμένης, όλοι οι Αντιπαριώτες με τα καίκια τους ξεκινούν από το χωριό δια θαλάσσης και ‘’δένουν’’ στην διπλανή παραλία για να τιμήσουν με την δέησή τους την Παναγία και μετά, να ακολουθήσει το γλέντι - πανηγύρι. Αν έρθετε με οργανωμένη εκδρομή προς το Δεσποτικό υπάρχει δυνατότητα στάσης εδώ, ενώ μόλις περάσετε το ακρωτήριο Πεταλίδα (τον Κάβο Σκύλο των ντόπιων) στο ακρότατο σημείο του νησιού, υπάρχει και άλλη όμορφη λιλιπούτεια παραλία με ψιλή άμμο ‘’του Γαρμπή τ’ Αυλάκι’’, που έχει πρόσβαση και οδηγώντας (δεξιά) λίγο πριν την Φανερωμένη.

Επιστρέφοντας στον κεντρικό δρόμο ή συνεχίζοντας από τον Σωρό η διαδρομή οδηγεί στην διάσημη σε όλο το νησί, παραλία του Αι Γιώργη. Όχι άδικα αφού είναι η μεγαλύτερη σε μήκος με ψιλή άμμο και βότσαλα μην αφήνοντας κανένα ασυγκίνητο. Το μαγευτικό σύνολο του τοπίου με το ψαρολίμανο, την παραλία του Αι Γιώργη, τον στενό και ρηχό δίαυλο σε πρώτο πλάνο και στο βάθος τα νησάκια Δεσποτικό και Κοιμητήρι παραπλανά κυριολεκτικά τις αισθήσεις. 

Τους καλοκαιρινούς μήνες που η κίνηση των σκαφών πολλαπλασιάζεται ο πανέμορφος Όρμος Δεσποτικού προβιβάζεται σε ένα ασφαλές αγκυροβόλιο σκαφών καθώς η γεωγραφική του θέση και τα γύρω ‘’βουνά’’ τον προστατεύουν από τα ισχυρά καλοκαιρινά μελτέμια. Οι άνετοι χωματόδρομοι οδηγούν, εκτός της παραλίας, σε δυο κλασικές ελληνικές ψαροταβέρνες. Του αλησμόνητου γεροναυτικού Πιπίνου η πιο παλιά, και ‘’το Δεσποτικό’’ του Κώστα και της Άννας η νεώτερη. Κάτω από τον ήλιο που καλύπτει τα πάντα, δοκιμάστε την ξεχασμένη γεύση του ολόφρεσκου χταποδιού στα κάρβουνα παρέα με εξαιρετική, πρωτόγνωρης γεύσης ξινομυζήθρα, ντοματούλες από τον κήπο, και φυσικά ντόπιας παραγωγής αρωματική τσικουδιά.

Ο δρόμος σταματάει στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου με την μικρή παραλία απέναντι από την βραχονησίδα Κοιμητήρι. Λίγο πριν φτάσετε στην παραλία, αριστερά σας υπάρχει μια αγροικία, στον περίβολο της οποίας στέκει στο πέρασμα του χρόνου ένα μικρό αλωνάκι, μια πετρόχτιστη στέρνα, έτσι λες, να θυμίζουν στους νεώτερους, την σκληράδα της αγροτικής ζωής αλλά και τα ταπεινά μνημεία της ανθρώπινης παρουσίας. 

Η ευρύτερη περιοχή είναι, ανάλογα πάντα την εποχή, ένας ήσυχος τόπος με πολλές δυνατότητες. Από την αρχή του καλοκαιριού έως τα μέσα Σεπτέμβρη στον Άι Γιώργη αλλά και στον ‘’μόλο’’ της Αντιπάρου (δες χρήσιμα στις πληροφορίες) σταθμεύουν βάρκες ή καϊκάκια αντίστοιχα, που οργανώνουν μικρές εκδρομές στην ‘’Καμάρα’’ ή Επιτάφιο των ντόπιων, στο Δεσποτικό με την ωραία παραλία Λιβάδι με την λεπτή ψιλή αμμουδιά σ’ ένα φανταστικό τοπίο, τόσο σαν αισθητική διαδρομή όσο και σαν παραλία. Ο Κώστας Παρούσος στην ταβέρνα το ‘’Δεσποτικό’’ κάνει πότε – πότε την διαδρομή ακόμη και εκτός ‘’σαιζόν’’, διευκολύνοντας τους επισκέπτες να ‘’περάσουν απέναντι’’. 

Όπως η τύχη της νήσου συνδέθηκε με την Πάρο έτσι αντίστοιχα η τύχη των μικρών νησίδων Δεσποτικό¸ Τσιμιντήρι (από τη λέξη κοιμητήρι) και Στρογγυλό συνδέθηκε με την Αντίπαρο. Μαζί της πέρασαν στην δικαιοδοσία των Ενετών και στην συνέχεια των άλλων Βενετσιάνων ως το 1537 που όλες οι Κυκλάδες θεωρητικά πέρασαν στους Οθωμανούς. Οι πειρατές που λυμαίνονταν στο Αιγαίο προτιμούσαν σαν ορμητήρια μικρονήσια και ένα τέτοιο ήταν το Δεσποτικό το οποίο κατοικούνταν από αγροτοκτηνοτροφικές οικογένειες ως το 1675 όταν ο διαβόητος Γάλλος Daniel του τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας αφού κυκλώθηκε από τους τούρκους επιχείρησε να εξαγοράσει τους κατοίκους για να του δώσουν άσυλο. Αυτοί όμως τον παρέδωσαν στους διώκτες του οι οποίοι τον σκότωσαν μαζί με τους άντρες του. Το περιστατικό εξόργισε την υπόλοιπη ‘’παρέα’’ Γάλλων πειρατών που μετά την αποχώρηση των Οθωμανών αποβιβάστηκαν στο νησάκι και για αντίποινα έκαναν εκκαθάριση μέχρι και του τελευταίου κατοίκου. 

Την μοναδική ομορφιά του Δεσποτικού (ένα από τα τρία, δυτικά της Αντιπάρου) πρέπει να την χαρείτε οπωσδήποτε μια φορά. Κατά προτίμηση την πρώτη φορά που θα βρεθείτε στο νησί. Οι όμορφες παραλίες του, τα μονοπάτια για πεζοπορικές διαδρομές, και ταυτόχρονα το θαυμάσιο αρχαίο παρελθόν του μικρού νησιού ενθουσιάζουν τους επισκέπτες. 

Οι ανασκαφές που γίνονται τα τελευταία χρόνια από τον αρχαιολόγο της ΚΑ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Γιάννο Κουράγιο τους συνεργάτες του καθηγητές Bryan Burns και Σοφία Δετοράτου καθώς και έλληνες και ξένους φοιτητές, έχουν ιστορία παραπάνω από εκατό χρόνια. Τότε βέβαια, σύμφωνα με τις μνήμες των παλαιοτέρων κατοίκων της Αντιπάρου, υπήρχαν στο Δεσποτικό πολλές οικογένειες κτηνοτρόφων που βοήθησαν με τις βάρκες τους στην μεταφορά των πρωτοπόρων αρχαιολόγων αλλά και με χειρονακτική εργασία. Ο θεμελιωτής της προϊστορικής αρχαιολογίας Χρήστος Τσούντας²   πραγματοποίησε αποδοτική έρευνα εδώ και το 1897, έφερε στο φως στις θέσεις ‘’Ζουμπάρια’’ και ‘’Λιβάδι’’, δύο πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία εντοπίζοντας επίσης λείψανα προϊστορικού οικισμού στην θέση ‘’Χειρόμυλος’’. 

Από τότε πέρασαν πάνω από εξήντα χρόνια μέχρι να μπορέσουν να συνεχιστούν οι εργασίες στην αρχαία Πρεπέσινθο. Ενδείξεις αρχαιοκαπηλίας έθεσαν σε λειτουργία τους μηχανισμούς και το 1959 – ‘60 υπό την διεύθυνση του Ν. Ζαφειρόπουλου αποκαλύφθηκαν από τις αρχαιολόγους Φ. Ζαφειροπούλου και Α. Λεμπέση είκοσι πρωτοκυκλαδικοί, και ένας Ρωμαϊκός τάφος. Ταυτόχρονα, στην θέση ‘’Μάντρα’’, δίπλα από στάνη, εντοπίστηκαν επίσης από τον αείμνηστο Ν. Ζαφειρόπουλο μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη δωρικού κτηρίου και λείψανα μεγάλου κτιριακού συγκροτήματος, με ακτινοβολία στον κόσμο που ζούσε κατά τους αρχαϊκούς χρόνους, στα νησιά του Αιγαίου, την Θράκη και τις ακτές της ανατολικής Μεσογείου. 

Τις ανασκαφές βοήθησαν 15 – 20 Αντιπαριώτες πρώτος από τους οποίους ήταν ο κτηνοτρόφος Πιπίνος Μαριάνος πατέρας του σημερινού μοναδικού εποχικού κατοίκου του νησιού Πέτρου Μαριάνου. Από το 1996 μέχρι τις μέρες μας συνεχίζονται οι ανασκαφές στην θέση ‘’Μάντρα’’ από τον Γιάννο Κουράγιο αποκαλύπτοντας ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, που αποτελείται από πέντε συνεχόμενους χώρους ‘’δωμάτια’’ διαστάσεων 8Χ8 μέτρων, κολλημένα σε έναν εξωτερικό τοίχο 37 μ. Το υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του είναι ο λυχνίτης, το σπουδαίο διαφανές λευκό παριανό μάρμαρο, (σήμερα προστατεύεται και έχει απαγορευθεί η εξόρυξή του), και τα περίπου 500 κινητά ευρήματα του 7^ου και 6^ου Αι π.Χ. που ήταν θαμμένα στα δάπεδα του ιερού, (πήλινα ειδώλια, χάλκινες πόρπες, σιδερένια εγχειρίδια, κοσμήματα από χαλκό και χρυσό, σφραγιδόλιθοι κ.α.), δείχνουν ότι από τους αρχαϊκούς χρόνους υπήρχε ένα σημαντικό λατρευτικό κέντρο - ιερό, αφιερωμένο πιθανώς στους αγαπητούς στις Κυκλάδες Θεούς, Άρτεμη και Απόλλωνα.

Το πρόβλημα που αποτελούσε το τυροκομείο, η στάνη, και η πάνω από εκατό μέτρα ξερολιθιά λύθηκε πέρυσι  (καλοκαίρι 2002) με την μεταφορά ολόκληρων των εγκαταστάσεων τριακόσια μέτρα πιο μακριά από τον αρχαιολογικό χώρο. Ούτε να το φανταστείτε δεν μπορείτε ότι όλη αυτή ξερολιθιά (πολύ δύσκολο να την χαλάσεις και εξαιρετικά επίπονο να την ξαναφτιάξεις) μεταφέρθηκε. Με αποστόμωσε ο Πέτρος λέγοντάς ότι την είχε μεταφέρει τρεις!! φορές τα τελευταία χρόνια, με την βοήθεια του γιου του, γιατί η υπηρεσία κάθε χρόνο έσκαβε και πιο μέσα!! Χαράς το κουράγιο του Πέτρου και των Αντιπαριωτών που βοήθησαν όλα αυτά τα χρόνια. Η πολιτεία τώρα, θα πρέπει να ανταποκριθεί στον ρόλο της φροντίζοντας για την ανέγερση μουσείου την στιγμή μάλιστα που η κοινότητα έχει παραχωρήσει οικόπεδο σε κεντρικό σημείο του γιαλού.

Εφ’ όσον υπάρχει χρόνος συστήνονται ανεπιφύλακτα οι δύο πεζοπορικές διαδρομές του νησιού. Η ‘’μεγάλη’’ διαρκεί σαράντα λεπτά, οδηγώντας σας από τον Αρχαιολογικό χώρο στον νότιο κόλπο και την ομώνυμη παραλία Λιβάδι.  Η ‘’μικρή’’ εικοσάλεπτη , ανάμεσα την παράξενη χλωρίδα και τα βότανα, σας φέρνει στην παραλία της Παναγιάς που την διασχίζετε έως το πετρόχτιστο εκκλησάκι της, με τον μικρό μώλο για βουτιές. Από εκεί θα σας πάρει το βαρκάκι απ’ τον Άι Γιώργη…..αρκεί να συνεννοηθείτε γι’ αυτό από πριν. 

Το Τσιμηντήρι βρίσκεται μεταξύ Πάρου και Δεσποτικού. Και εδώ η ίδια εικόνα: Τάφοι, πλήθος οστράκων κλασικής και ελληνιστικής εποχής και ένα μεγάλο κτήριο (30χ20 μ) από ογκόλιθους. Λίγα μέτρα πιο εκεί και άλλο ογκώδες κτήριο με διάσπαρτα όστρακα διαφόρων εποχών. Το Στρογγυλό (δυτικά του Δεσποτικού) είναι δυσπρόσιτο, ακατοίκητο και αυτό. Στην ανατολική πλευρά δίπλα στη βραχώδη ακτή του, βρίσκεται γκρεμισμένο μεταβυζαντινό εκκλησάκι, για το χτίσιμο του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί πολλά αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. Επίσης στην είσοδό του σώζονται δύο μαρμάρινοι κίονες ελληνιστικής εποχής. Πίσω από το εκκλησάκι υπάρχουν πολλοί αρχαίοι τοίχοι που διακρίνονται κάτω από μια σύγχρονη κατασκευή, ενδεχομένως μια ερειπωμένη στάνη. 

Επιστρέφοντας στον Άι Γιώργη ξεκινήστε μια ωραία εντουράδικη διαδρομή για το πιο ψηλό σημείο της Αντιπάρου τον Προφήτη Ηλία στα 300 μ. Υ. Στην αρχή σχεδόν της βόλτας περνάτε μια στάνη συνεχίζοντας τον ανηφορικό δρόμο. Στα 2,5 χλμ περίπου φεύγει ένας στενός χωματόδρομος αριστερά που προς το παρόν τον αγνοείται συνεχίζοντας μέχρι σχεδόν το προαύλιο της εκκλησίας και τις κεραίες. Είναι πραγματικά το καλύτερο σημείο με απεριόριστη θέα που εποπτεύει προς όλα τα σημεία του ορίζοντα, ολόκληρη την Αντίπαρο, το Δεσποτικό και φυσικά την γειτόνισσα Πάρο με την ψηλότερη κορφή της, τους Άγιους Πάντες στα 771 μ και τις κεραίες δίπλα τους. Με καλό, διαυγή καιρό φαίνονται η Σέριφος η Τήνος η Κίμωλος, αλλά οι μακρινές Σαντορίνη και Μήλος. Οι μυρουδιές από θυμάρι και ρίγανη θα σας συνεπάρουν περπατώντας προς το ξωκλήσι που όπως τα περισσότερα στην Αντίπαρο, είναι κτισμένο πάνω σε παλιότερο. Μπείτε στο περίβολο, απ’ όπου μπορεί να πεταχτεί τρομαγμένο κάποιο αγριοπερίστερο ή αγριοκούνελο, περπατήστε στο πλακόστρωτο και ανοίξτε την πόρτα της λιτής εκκλησιάς για να σας υποδεχθούν γνώριμες μυρουδιές λιβανιού και κεριών. 

Δίπλα σχεδόν από την εκκλησία είναι χαραγμένος ένας ‘’δρόμος’’, μονοπάτι σχεδόν, με αγκαθωτά πουρνάρια που ίσως κάποτε να έβγαινε, με ζώα προφανώς, στο Απάντημα (το λιμανάκι) ή το Σπήλαιο. Μην τον ακολουθήσετε (εκτός και αν θέλετε ακόμα μια όμορφη πεζοπορική διαδρομή) γιατί τώρα είναι αδιέξοδο. Αντίθετα, ακολουθείστε τον κακοτράχαλο χωματόδρομο στην δστ που αφήσατε πίσω, ανεβαίνοντας προς την εκκλησία. Το ερειπωμένο κτίσμα που βλέπετε στα αριστερά σας, είναι το πρώτο από μια σειρά κτιρίων – θα συναντήσετε και άλλα πιο κάτω – που χρησίμευαν για κοιτώνες, μαγειρεία των Μεταλλείων που υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή. Σκληρή εργασία, αφού εκτός της εξόρυξης του μεταλλεύματος υπήρχε αρχικά, η επίπονη διαδικασία του φορτώματος στα ζώα και η μεταφορά του στο σημείο που ήταν το καράβι. 

Η διαδρομή που ακολουθούσαν ήταν από τον ‘’δρόμο’’ δίπλα από το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία ή από τον Αι Γιώργη με κατεύθυνση και οι δύο στην απόκρημνη ακτή το ‘’Απάντημα’’ και την σκάλα φόρτωσης απ’ όπου ξεφόρτωναν το μετάλλευμα κατ’ ευθείαν στα αμπάρια του πλοίου. Και ήταν πολύ το μετάλλευμα, και πολύτιμο τότε. Ο ορυκτός πλούτος του νησιού ήταν από παλιά σημαντικός αφού εδώ, στις δυτικές πλαγιές του Προφήτη Ηλία, ανακαλύφθηκαν κοιτάσματα λειμονίτη, απ’ όπου έβγαινε σίδερο, και σμισθσωνίτη απ’ όπου έβγαινε ψευδάργυρος.

Οι εργασίες στο νησί άρχισαν το 1873, από την Ελληνική Μεταλλευτική Εταιρεία τότε που επιχειρηματίες και μεταλλειολόγοι ανακάλυπταν τον πλούτο του ελληνικού χώρου και επιχειρούσαν να δημιουργήσουν μόνιμες εγκαταστάσεις. Η εταιρεία άρχισε με την εξόρυξη ψευδάργυρου και σιδήρου, μέχρι το τέλος του αιώνα που ο μεταλλευτικός πυρετός έδινε τον τόνο στην εξέλιξη της ελληνικής βιομηχανίας. Το 1900 ανέλαβε τα μεταλλεία η Γαλλική εταιρεία Λαυρίου, που δημιούργησε τις εγκαταστάσεις που βλέπετε, αλλά και ένα πλήρες σιδηροδρομικό σύστημα για την μεταφορά του μεταλλεύματος στην θάλασσα. 

Καταργώντας τις μεγάλες δυσκολίες μετακίνησης οι οποίες οφείλονταν στο ορεινό γεωφυσικό υπόβαθρο ανέτειλε η χρυσή εποχή για το νησί. Από το 1902 έως το 1920 εξορύχθηκαν συνολικά 45.894 τόνοι μεταλλευμάτων και απασχολήθηκαν εκατοντάδες μεταλλωρύχοι. Οι τελευταίες δραστηριότητες έγιναν την περίοδο 1952 – ’56. Στις μέρες μας κανείς επισκέπτης δεν γνωρίζει αυτές τις δραστηριότητες στο νησί (πρόκειται για την πρώτη δημοσίευση) ούτε υπάρχει κάποιου είδους σήμανση για αυτούς που δεν διαβάζουν αυτές τις γραμμές. Σήμερα, η μεταλλική (στην θέση παλιότερης ξύλινης) σκάλα φόρτωσης στο Περαματάκι, οι εγκατελειμένες μεταλλευτικές εγκαταστάσεις, τα κτήρια που σώζονται ως τις μέρες μας, μαζί με άλλα βιομηχανικά κατάλοιπα ή αντικείμενα που πιθανώς δεν φαίνονται, κινδυνεύουν άμεσα από την φθορά του χρόνου.  

Αν αυτά αντιμετωπισθούν σαν πολιτιστικό αγαθό για τις επόμενες γενιές, και σαν όχημα μιας ήπιας και βιώσιμης ανάπτυξης στο νησί, θα είναι θετικό. Μια μελέτη για την δημιουργία Υπαίθριου Μουσείου Μεταλλευτικής Δραστηριότητας και Ορυκτού Πλούτου Αντιπάρου είναι η καλύτερη τύχη που μπορεί να έχουν όλα αυτά.

Ο στενός όλο κοτρόνες και πρασινάδες δρόμος, όσο κατηφορίζει τόσο εισχωρεί θαρρείς περισσότερο την αγκαλιά του φαραγγιού. Ωραία διαδρομή δυο χλμ μέσα σε αγριωπό τοπίο, στο τέλος όμως έρχεται η θεσπέσια έκπληξη που κρύβει πεισματικά η απόκρημνη βόρεια ακτή. Ο θαυμάσιος απομονωμένος Όρμος των Μοναστηριών απλώνεται νωχελικά κρύβοντας, για λίγο, την παραλία. Η πρώτη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Πρόδρομου δίπλα στο νεόχτιστο (2002) σπίτι, και η πολύ ωραία της Αγίας Ζώνης έδωσαν το όνομα Μοναστήρια στην περιοχή. 

Δείτε από κοντά τις ασπρισμένες εκκλησίες, ειδικά την Αγία Ζώνη. Η οροφή της δεν έχει όπως άλλες πελεκημένα δοκάρια, πώς να τα κουβαλήσουν από τις γιδόστρατες οι άνθρωποι, αλλά είναι στηριγμένη σε σιδερένιες ράγες, λύση αναγκαστική από τα παρακείμενα μεταλλεία. Μέχρι πριν λίγα χρόνια το στενό μονοπάτι και η απότομη κατηφοριά έκαναν  κυριολεκτικά απροσπέλαστη την παραλία. Όσοι γνώριζαν το εξαιρετικό αυτό σημείο ερχόντουσαν με βάρκες ή καΐκια στήνανε τα σκηνάκια τους και ανάλογα τις προμήθειες καθόριζαν και τη διαμονή. Τώρα ο δρόμος άνοιξε επικοινωνώντας με τον Άι Γιώργη (απ’ όπου ήρθατε) και με τον Κάμπο, (που θα πάτε), προσφέροντας μια εξαιρετικής ομορφιάς ολοκληρωμένη κυκλική διαδρομή.

Αφήνοντας πίσω τους θεούς και τους Αγίους να συνεχίζουν το αέναο ταξίδι τους πάνω στο νησιώτικο σκαρί, ανηφορίστε προς τα Πρασοβούνια (βόρεια) μέχρι το διάσελο, που αριστερά οδηγεί σε παλιές πετρόχτιστες αγροικίες χωρίς συνδετικό κονίαμα (λάσπη ή τσιμέντο κοινώς) και το λατομείο με την ωραία θέα, και δεξιά προς τον Κάμπο με τις μικρές Αγροτικές κατοικίες. Από τα παλιά τα χρόνια ο Κάμπος  ήταν η εύφορη κοιλάδα του νησιού. 

Οι κάτοικοι, κυρίως κτηνοτρόφοι ακόμα και σήμερα, φτιάχνουν με τον παραδοσιακό τρόπο κεφαλοτύρια και μυζήθρες από τα νοστιμότερα των Κυκλάδων. Όπου σταματήσετε θα δείτε στις αυλές, σκεπασμένα ή όχι, ανάλογα το στάδιο ωρίμανσης κεφάλια τυριών, που προωθούνται στην τοπική αγορά αλλά κάνουν και ‘’εξαγωγές’’ στις τουριστικές αγορές της Πάρου και της Ίου. Στο Κάμπο καλλιεργούνται δημητριακά, αλλά και συκιές, λεμονιές, πορτοκαλιές. 

Για το τέλος έμεινε μια από τις πολυτιμότερες  καλλιέργειες στο νησί, η αμπελουργία. Θεσπέσια η γεύση του αυθεντικού κόκκινου γλυκού κρασιού της Αντιπάρου, παλιότερα που υπήρχε μεγαλύτερη παραγωγή εξαγόταν, και ακόμη καλύτερη της ρακής (τσικουδιά των ντόπιων). Στα πέντε ‘’καζάνια’’ της Αντιπάρου παράγεται μια εξαιρετική ρακή, τέτοιας γεύσης, που μόνο η Μονεμβασιά και η Μαντηλαρία, που καλλιεργούνται εδώ και στην Πάρο μπορούν να δώσουν. Μέσα στα κουκούτσια, στα κοτσάνια και τις φλούδες των πατημένων σταφυλιών βρίσκονται οι νοστιμιές της πέτρας, της θάλασσας και του ήλιου. Η Αντίπαρος είναι διάσημος χταποδότοπος είναι κρίμα να μην δοκιμάσετε στη σχάρα αυτόν τον υπέροχο μεζέ, με την θαυμάσια παραδοσιακή τσικουδιά.

Λίγο πριν τον κεντρικό δρόμο (υπάρχουν πινακίδες) στα αριστερά σας, σε 1 χλμ, είναι η παραλία Λιβάδι με ωραία γαλαζοπράσινα νερά και δέντρα για σκιά, που θεωρείται η παραλία του Κάμπου, μόλις 4,5 χλμ από το βενζινάδικο και το χωριό. Στην βόρεια ακτή του Λιβαδιού υψώνεται το Βουνί, ένας ακόμα αρχαιολογικός χώρος. Θέλει λίγο περπάτημα αλλά η ανταμοιβή του ωραιότατου τοπίου αποζημιώνει. Από την παραλία υπάρχουν δύο επιλογές αφού βέβαια βγείτε πάλι στην κεντρική δστ (1 χλμ). Η πρώτη οδηγεί στο Κάστρο (5χλμ) και η δεύτερη περνάει από το εκκλησάκι του Χριστού με κατεύθυνση το σπήλαιο (3, 6χλμ).

Με κατεύθυνση το σπήλαιο σύντομα ο άσφαλτος αντικαθίσταται από καλό χωματόδρομο ακριβώς στην εκκλησία του Χριστού που λόγω του τρούλου φαίνεται από μακριά (από τις λίγες εξαιρέσεις σε ρυθμό σταυροειδούς με τρούλο). Μέσα στο κατακαλόκαιρο γίνεται ένα από τα ωραιότερα πανηγύρια της Αντιπάρου εδώ. Αν βρεθείτε στην εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στις 6 Αυγούστου μην το χάσετε. Είναι μια ευκαιρία να νιώσετε την κατάνυξη της λειτουργίας αλλά και τον τρόπο που διασκεδάζουν οι αντιπαριώτες. Στο προαύλιο, μπροστά στην είσοδο, υπάρχει το παλιό πηγάδι με δροσερό νερό. Γεμίστε το παγούρι ή το ισοθερμικό θερμός και διασχίζοντας μικρούς αμπελώνες, περνώντας πάλι δίπλα από λιτά αγροτόσπιτα με τις μεγάλες αυλές, διανύετε εύκολα τα 2,9 χλμ μέχρι το Σπήλαιο.

Το βραχώδες ‘’βουνό’’ του Αι Γιάννη υψώνεται στα 171 μ. Αφήστε στο πάρκινγκ (ευθεία είναι το παλιό μονοπάτι προς το ‘’Απάντημα’’) την Μοτοσυκλέτα και ανεβείτε στο στόμιο είσοδο του περίφημου σπηλαίου. Η συστηματική εξερεύνησή του πραγματοποιήθηκε το 1979 από την αείμνηστη Άννα Πετροχείλου η οποία το χαρτογράφησε, μελέτησε την τουριστική διαδρομή, και ονομάτισε διάφορους χώρους. Το διάσημο σε όλο τον κόσμο κάθετο (βαραθρώδες) σπήλαιο έχει έκταση 5.600 τ.μ, μέγιστο βάθος 85 μ, μέγιστο πλάτος 70μ, με μήκος 89μ. όπως καταλαβαίνετε, από τις διαστάσεις είναι τεράστιο. Πριν από αιώνες η οροφή στο μπροστινό τμήμα γκρεμίστηκε δημιουργώντας την σημερινή είσοδο που βρίσκονται τα δύο εκκλησάκια, του Αι Γιάννη Σπηλιώτη (ανακαινίστηκε το 1714 από τον Μητροπολίτη Ναυπάκτου και Άρτης, Νεόφυτο Μαυρομάτη) και το παλιότερο της Ζωοδόχου Πηγής, τα οποία επικοινωνούν μεταξύ τους. 

Το Σπήλαιο της Αντιπάρου, ένα από τα ωραιότερα στον Ελληνικό χώρο, θεωρείται ‘’μουσείο εν ενεργεία’’ αναπόσπαστο τμήμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ως έργο της φύσης με παγκόσμια αξία. Περιγραφές του δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς στην παγκόσμια βιβλιογραφία (συνολική παρουσίαση γίνεται στην εξαίρετη εργασία της κυρίας Ραγκούση – Κοντογιώργου στο βιβλίο Πάρος – Αντίπαρος με τα μάτια των Χαρτογράφων & περιηγητών, έκδοση Ανθέμιον – Πάρος 2000). Το γνωστό από την αρχαιότητα σπήλαιο φέρει ως σήμερα γραφές που πιστοποιούν την μακρά ιστορία του στους αιώνες. 

Ως αρχαιότερος επισκέπτης αναφέρεται ο λυρικός ποιητής από την Πάρο Αρχίλοχος (728 – 650 π.χ.), ενώ μέχρι τον 19 Αι υπήρχε εντοιχισμένη επιγραφή με αρχαίους ελληνικούς χαρακτήρες που η παράδοση αποδίδει σε συνωμότες κατά της ζωής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι οποίοι αποκαλύφθηκαν και για να σωθούν κατέφυγαν εδώ. Στους νεότερους χρόνους διάσημες προσωπικότητες επισκέφθηκαν το σπήλαιο όπως ο πρέσβης του Λουδοβίκου ΙΔ’ της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη De Nointel το 1673 ο οποίος, τέλεσε θεία λειτουργία στην σημερινή ‘’Αγία Τράπεζα’’ ένα τεράστιο σταλαγμίτη με περιφέρεια 18 μέτρων και ύψους οκτώ!. Ζωγράφοι και σχεδιαστές που είχε φέρει μαζί του De Nointel αποτύπωναν ότι έβλεπαν ενώ ταυτόχρονα το βοηθητικό προσωπικό αποσπούσε σταλακτίτες που φορτώθηκαν μαζί με αρχαία από την Πάρο για το μεγάλο ταξίδι στην Γαλλία. Αυτή ήταν η πρώτη σύληση του σπηλαίου. 

Ο επίσης Γάλλος φυσιοδίφης Pitton de Tournefort επισκέφθηκε την Αντίπαρο αφήνοντας θαυμάσιες αποτυπώσεις του εσωτερικού του σπηλαίου από τον ζωγράφο  Audriet που τον συνόδευε. Διάσημοι που χάραξαν την επίσκεψή τους, ήταν ο βασιλιάς Όθων και η βασίλισσα Αμαλία στις 27-9-1840.  Παρά τις καταστροφές και τις λεηλασίες που υπέστη στο πέρασμα των αιώνων, με σημαντικότερη  των Ρώσων – πολλοί από τους σταλακτίτες του σπηλαίου βρίσκονται στο μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης (Λένινγκραντ) - κυρίαρχων του νησιού τα έτη 1700 – 1774 (Ορλωφικά) και των Ιταλών (1940 – 1943), το σπήλαιο παρά την σύλησή του διατηρεί την ομορφιά και τη λάμψη του θαμπώνοντας – και φοβίζοντας λόγω του βάθους - τους επισκέπτες με τους φαντασμαγορικούς σταλακτίτες – σταλαγμίτες. 

Η ευκολία εισόδου, τα σκαλιά (417) που κατασκευάστηκαν και φτάνουν ως τα χαμηλότερα επίπεδα, ο ηλεκτροφωτισμός για περισσότερη ασφάλεια, γενικά η τουριστική αξιοποίηση των τελευταίων δεκαετιών, φέρνουν χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο κοντά στα θαυμάσια έργα φυσικής γλυπτικής του. Η κατάβαση στο σπήλαιο γίνεται ανά μικρές ομάδες, και πάντα, με συνοδεία έμπειρων οδηγών. Εσείς τα μόνα πρόσθετα που καλό είναι να έχετε μαζί σας, είναι το μακρυμάνικο πουλόβερ (για το κρύο), και τον ειδικό φακό που στερεώνετε στο μέτωπο (αν θέλετε να δείτε κάτι που δεν φωτίζεται).

Η Χώρα ή Κάστρο λουσμένη στο αστραφτερό φως του καλοκαιριάτικου ήλιου είναι η πρώτη εντύπωση του επισκέπτη που βαδίζοντας στα πλακόστρωτα σοκάκια αποκτά την αίσθηση του χώρου χωρίς υπερβολές. Βαδίστε μέχρι την πλατεία του χωριού με τα καφενεία, τις εκκλησιές, και το θρυλικό Κάστρο, που πραγματικά μέσα στην μοναδικότητά του, είναι το μόνο που κατοικείται ακόμη. Αυτό που σε μεγαλύτερο ποσοστό συναντάμε σε όλες τις Κυκλάδες είναι η γειτνίαση, ή ακόμη και το κτίσιμο κατοικιών κοντά, δίπλα, και μέσα σε αμυντικές κατασκευές, Πύργους, Κάστρα, οχυρωμένους γενικά περιβόλους.  

Το Κάστρο της Αντιπάρου είναι ο ίδιος ο παλιός οικισμός, η πιο καθαρή μορφή οχυρωμένης πόλης στις Κυκλάδες μαζί με λιγοστούς ακόμη π.χ. Μαστιχοχώρια Χίου που εξ αρχής σχεδιάστηκε, κτίσθηκε, και κατοικήθηκε, έχοντας υπ’ όψιν ακριβώς αυτό τον αμυντικό χαρακτήρα. Η γνωριμία μαζί του πεζοπορώντας, θα σας δείξει αυτόν το σχεδιασμό, στα πολύ στενά σοκάκια του (ρίμνες των ντόπιων), και στα χαρακτηριστικά για άμυνα υπερυψωμένα μπαλκόνια των σπιτιών, με τις ολόλευκες πέτρινες, εξωτερικές σκάλες που βλέπουν στην κεντρική αυλή. Αν ανεβείτε στον ερειπωμένο πλέον πετρόχτιστο ‘’πύργο’’ (σώζεται μόνο η βάση του) θα έχετε καλύτερη θέα των σπιτιών με τις επίπεδες στέγες φτιαγμένες από πηλό ή χώμα, καλάμια και φύκια. Παλιότερα πάνω στις στέγες ξέραιναν φρούτα για το χειμώνα.

Στον εσωτερικό περίβολο υπάρχει το Λαογραφικό και το νεότευκτο – υποτυπώδες προς το παρόν – Αρχαιολογικό μουσείο με φωτογραφίες από τα ευρήματα και τις ανασκαφές στο Δεσποτικό. Επίσης οι πολύ ενδιαφέρουσες εκκλησίες του Προδρόμου και της Γεννήσεως του Χριστού. Μην σας ξενίσει – αν και είναι ηλίου φαεινότερο - η σημερινή εξωτερική μορφή του Κάστρου, αφού στο πέρασμα του χρόνου έχει μεταβληθεί. Οι σημερινές προσθήκες – γκρεμίσματα, σκάλες, αυλές ή μπαλκόνια δεν υπήρχαν παρά μόνο το ψηλό τείχος. 

Τα χρόνια που κατασκευάστηκε το Κάστρο η πειρατεία ήταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τα πλοία που διέσχιζαν τις ελληνικές θάλασσες Γενικότερα όλα τα νησιά του Αιγαίου πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την τουρκική κατάκτηση είχαν τεράστια προβλήματα από τις επιθέσεις, υποχρεώνοντας τους κατοίκους σε συνεχή άμυνα. Ειδικότερα η περίοδος κατά την οποία οι πειρατές χαρακτηρίστηκαν μάστιγα είναι εκείνη που εμφανίστηκαν οι Οθωμανοί – Τούρκοι στο Αιγαίο οι οποίοι εμφανίζονται και σαν χρηματοδότες – κατασκευαστές πειρατικών πλοίων. 

Οι Τούρκοι πειρατές έδιναν στις πράξεις τους το χαρακτήρα επιδρομής και εξόντωσης των άπιστων χριστιανών αφού δεν εφορμούσαν μόνο στα πλοία και τους ναυτικούς αλλά αποβίβαζαν άνδρες στις παραθαλάσσιες και νησιωτικές περιοχές και σκότωναν αδιακρίτως, άρπαζαν περιουσίες, εμπορεύματα, ακόμα και ζώα ή σοδιές πουλώντας τα ή καταναλώνοντας τα οι ίδιοι. Η συχνότητα των επιδρομών ανάγκαζαν τους πληθυσμούς σε ομαδικές μετακινήσεις και ερήμωση των νησιών. Το 1416 – 1420, όταν ο Ιταλός Cristoforo Buondelmonti περιηγήθηκε στα νησιά του Αιγαίου, πολλά από αυτά ήταν ακατοίκητα, μεταξύ τους η Αντίπαρος, και στα υπόλοιπα οι κάτοικοι ζούσαν στην αθλιότητα και τον τρόμο.

Οι συνθήκες ανασφάλειας που δημιούργησε η πειρατεία σε συνδυασμό με την διάρκεια αυτής της απειλής, επηρέασαν την αρχιτεκτονική καθώς και τη δομή, οργάνωση, μορφή των οικισμών. Αυτοί πλέον, έπρεπε να έχουν αμυντικό χαρακτήρα, ώστε να προσφέρουν πάνω από όλα ασφάλεια. Έτσι στο Αιγαίο σημειώθηκε έντονη δραστηριότητα στην κατασκευή κάστρων σε δύο κυρίως περιόδους. Στην Λατινική κατάκτηση (13^ος Αι), και στο τέλος του 14^ου αρχές 15^ου αι. με την τουρκική απειλή. Οι οχυρωμένοι οικισμοί ήταν συνήθως μικροί, έδιναν όμως στους κατοίκους τη δυνατότητα να αντιτάξουν παθητική αντίσταση, παρέχοντας μια στοιχειώδη ασφάλεια στον πληθυσμό. Το κτίσιμο των κάστρων με δικά τους έξοδα αναλάμβαναν συχνά οι ίδιοι οι λατίνοι αφεντάδες, προκειμένου να ζουν σε συνθήκες ασφάλειας οι κάτοικοι που καλλιεργούσαν τη γη τους. Το χτίσιμο ενός χωριού βάση σχεδίου είναι κάτι πολύ σπάνιο στο Αιγαίο και μαρτυρεί την επιβολή μιας ξένης βούλησης που οργανώνει αυτό.

Σαν τέτοια περίπτωση αναφέρεται ο εποικισμός της Νήσου, όταν το 1440 ο άρχοντας της Πάρου Κρουσσίνος Α’ Σομμαρίπας έδωσε το φέουδο της Αντιπάρου προίκα στην κόρη του Φραντζέσκα για τον γάμο της με τον Leonardo Lorendano. Την ίδια εποχή εποικίστηκε η Σαντορίνη από τον Pisani (1448), ενώ είχε προηγηθεί η οχύρωση των μαστιχοπαραγωγικών χωριών της Χίου. Η αποτελεσματικότητα των κάστρων αρκετές φορές αποδείχθηκε ανεπαρκής άλλες όμως έσωσαν τους κατοίκους οι οποίοι ανελλιπώς παρακολουθούσαν τις ύποπτες κινήσεις στoν θαλάσσιο χώρο. Στην Αντίπαρο εκτός την εποπτεία των θαλάσσιων δρόμων παρακολουθούσαν ένα είδος πτηνών – τους Φάλκωνες – και από την συμπεριφορά τους καταλάβαιναν αν υπήρχε κίνδυνος στην περιοχή.  

Στο κέντρο του χωριού που θεωρείται η μικρούλα πλατεία και το Κάστρο υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Νικολάου μητρόπολη της Αντιπάρου κτισμένη στα μέσα του 17^ου Αι και η Ευαγγελίστρια με θαυμάσιες αγιογραφίες Κρητικής Σχολής. Σημαντική θεωρείται η απεικόνιση της Αγίας Παρασκευής και του Χριστού σαν Μέγα Αρχιερέα, έργα του 17^ου Αι. Οι στενοί δρόμοι με τις μπουκαμβίλιες και τα κόκκινα γεράνια επιβάλλονται, μαζί με τους πεζούς, και δεν επιτρέπουν την κίνηση με τροχοφόρα γενικά. Όμως οι αποστάσεις είναι τόσο μικρές ειδικά από την πλατεία του χωριού. 

Μια πεντάλεπτη πεζοπορία διασχίζει όλο το χωριό, περνώντας από την Παναγία (άλλη μια παλιά και ιστορική εκκλησία) φεύγοντας προς τις εξοχές. Η δεύτερη πεζοπορία περνάει κάτω από την καμάρα της πλατείας και δίπλα από λουλουδιασμένες αυλές, θα σας οδηγήσει στον όμορφο Σιφνέικο γιαλό, μια μεγάλη παραλία με ψιλή άμμο για τα πιο τρελά παιχνίδια με τα κύματα. Απέναντι το βράδυ με καλό καιρό φαίνονται τα φώτα της Σίφνου – από κει και το όνομα. Από εκεί, περνώντας το γήπεδο ποδοσφαίρου φαίνεται το παραλιακό αρχικά μονοπάτι που σκαρφαλώνει αργά στο βουνό, φτάνοντας στον Σταυρό, το μικρό εκκλησάκι. Από εκεί η θέα είναι εξ’ ίσου ωραία με του Προφήτη Ηλία αγναντεύοντας τις τελευταίες βόρειες απόκρημνες  ακτές, τις νησίδες γύρω από το νησί, ακόμα και την Πάρο. Ένα σημείο που φαίνετε ολόκληρος ο κεντρικός οικισμός της Αντιπάρου μέχρι κάτω το λιμάνι και τον Άγιο Σώστη με φόντο το απέραντο μπλε - γαλάζιο της θάλασσας και του ουρανού. 

Ολόκληρη η Αντίπαρος είναι μια απέραντη ακρογιαλιά, άλλες φορές γεμάτη κόσμο, άλλες μοναχική η ότι πρέπει για ερωτευμένους ….και κατασκήνωση. Οι επιλογές πολλές παρά το μικρό μέγεθος του νησιού. Οι νησίδες γύρω της (Φυρά, Στρογγυλό, Τούρνα, Κόκκινος & Μαύρος Τρούλος κ.α.) δίνουν διαφορετική αίσθηση αφού είναι εύκολη η επίσκεψη σε αυτές με τις οργανωμένες εκδρομές που γίνονται καθημερινά ή …με τα πόδια. Παρά τις κλασσικές για τις Κυκλάδες καλλιέργειες και εργασίες που έχουν να κάνουν με την κτηνοτροφία και τα θαυμάσια τυριά, ο τουρισμός είναι αυτός που την τελευταία δεκαετία συμβάλει στο να μένουν νέοι στο νησί, γεγονός που γίνεται φανερό στις δραστηριότητες και την ζωντάνια που αυτές αναπτύσσονται. 

Το μεγάλο και ανεκτίμητο κεφάλαιο της Αντιπάρου αποτελούν οι ατόφιοι άνθρωποι. Αυτό είναι ο λόγος που όλο και περισσότεροι επισκέπτονται το νησί κάθε καλοκαίρι. Η κίνηση αυξάνεται με σταθερότητα αλλά όλοι συμφωνούν ότι παραπάνω προβολή δεν χρειάζεται. Εκεί που σε άλλα νησιά κυριαρχεί η απληστία εδώ απλά δεν υπάρχει, θα περάσετε το ίδιο καλά όπως περνούν καλά οι Αντιπαριώτες. 

Το Αιγαίο δεν είναι θάλασσα με νησιά. Όπως έγραψε κάποτε ο ιστορικός Σπύρος Ασδραχάς, είναι ‘’Ελληνική πόλη, ενιαία πάνω σε υγρή επιφάνεια’’. Από την Τζια ως την Σαμοθράκη, την Χίο, τη Σύμη και το ακραίο Καστελόριζο είναι μία και μοναδική πόλη, με τον ίδιο πολιτισμό, τον ίδιο τρόπο ζωής, τις ίδιες συνήθειες. Μια χιλιόχρονη ζωή γαντζωμένη στο βράχο και στην βάρκα. 

Πολλές φορές στα ταξίδια σας ίσως αναρωτηθείτε που και πώς αναπτύχθηκε ο Αστικός κόσμος της Ελλάδας. Αυτή η τάξη με την θαυμαστή ιστορία στο εμπόριο, και την ναυτιλία, που ήξερε να κτίσει τις πόλεις και τα σπίτια που κατοικούσε, τις Εκκλησίες που προσευχόταν, τους δρόμους που περπατούσε. Τόσα υπέροχα αρχοντικά, καρνάγια, τέχνες, που αντικρίζετε. Μετά από σκέψη ίσως καταλήξετε και εσείς ότι κοιτίδα της αστικής τάξης, μαζί φυσικά με τον Πειραιά τον Βόλο και την Πάτρα, είναι αυτή η πανέμορφη ‘’πλωτή πόλη’’.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Λεπτομερή έκθεση για τις ανασκαφές στο νησί Σάλιαγκος δείτε I. Evans και C. Renfrew, Excavation at Saliagos near Antiparos, Annual of the British School of Athens 1968.

⁽²⁾Μετά την έρευνα και την αποκάλυψη του οικισμού στην νησίδα Σάλιαγκος, ο ερευνητής αρχαιολόγος περιηγήθηκε την Θεσσαλία από το 1889 έως το 1906 δίνοντας πρώτος έναν συστηματικό κατάλογο εξήντα τριών προϊστορικών οικισμών της Θεσσαλίας. Παράλληλα διενήργησε εκτεταμένες ανασκαφές στους νεολιθικούς οικισμούς του Σέσκλου και του Διμηνίου.  

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Έκταση: 35 τ.χ., Ακτογραμμή: 57 χλμ, Υψόμετρο: 0 – 299 κορυφή Προφήτης Ηλίας, Πληθυσμός: 1057 κατ (‘01), Πρωτεύουσα: Αντίπαρος - Κάστρο, Νομός: Κυκλάδων, Απόσταση από Πειραιά 95 ν.μ., Διάρκεια ταξιδιού 4ω 30’ μέχρι Παροικιά, από εκεί 10’ για Πούντα και 10’ για Αντίπαρο.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22840

ΔΙΑΜΟΝΗ: www.antiparos-isl.gr Υπάρχουν εννέα ξενοδοχεία ‘’Ανάργυρος’’ 61237, 61204, ‘’Αντίπαρος’’ 61358, 61340, ‘’Άρτεμις’’ 61460, 61102, ‘’Γαλήνη’’ 61420, ‘’Δήμητρα’’ 61474, ‘’Κοράλλι’’ 61236, ‘’Μανταλένα’’ 61206, ‘’Μπεγλέρι’’ 61378, ‘’Χρυσούλα’’ 61244, και δεκάδες ενοικιαζόμενα ’’Το Κάστρο’’ Κριτσαντώνη – Μαούνη 61423, στον Σωρό - Τριαντάφυλλος Γιώργος 61374, Τριαντάφυλλος Διονύσης 61505, ‘’Μωράκης’’ 61323, ‘’Πατέλη’’ 61265.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην παραλία Αγ. Ιωάννης Θεολόγος, 2χλμ από τον μώλο, το οργανωμένο ‘’Αντίπαρος’’ Τηλ 61410, 61221. Στα Μοναστήρια ή στον Αγ. Γεώργιο ρωτήστε όμως πρώτα να αποφύγετε την ταλαιπωρία, και φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Τα καλύτερα πρωινά στην ‘’Νότικα’’ 61323 και την ‘’Μαργαρίτα’’ 91461 στον κεντρικό δρόμο. Ζυμωτό ψωμί, εξαιρετικές πίττες & κρουασάν στον φούρνο του Δημήτρη Παλαιολόγου. Στον ‘’Γιώργο’’ πάνω στον κεντρικό δρόμο,  δοκιμάστε εξαιρετικά μαγειρευτά και ολόφρεσκες σαλάτες, αν είστε τυχεροί ή αν παραγγείλετε 61362, φτιάχνει και εκπληκτική κακαβιά, στην ‘’Κληματαριά’’ 61298 επίσης ισχύουν τα ίδια. Στον μικρό οικισμό Σωρός εκτός από τα δαντελωτά ακρογιάλια υπάρχει και ένα μικρό ταβερνάκι με...του κόσμου τις λιχουδιές. Στον Σωρό το ‘’Περαματάκι’’ 61302, 61211, στον Αγ. Γιώργη δύο ταβέρνες για εξαίρετο χταπόδι στα κάρβουνα, και πρωτόγνωρη ξινομυζήθρα, Κώστας Παρούσος ‘’το Δεσποτικό’’ 23864.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Κοινότητα 61570, Α’ Βοήθειες 61219, Αστυνομία 61202 Τράπεζα με ΑΤΜ / Εθνική.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Σπήλαιο Αντιπάρου Ανοιχτά καθημερινά είσοδος 3 EUR. www.antiparos-isl.gr/Locations/CaveGr.htm  Εκδρομές στα γύρω νησάκια, αναχώρηση από τον Μώλο καθημερινά, Κουβαράς Τάσος με τα σκάφη ‘’Θύελλα’’ & ‘’Δελφίνι’’ 61028 και Μυλωνάς Αλέξανδρος με τον ‘’Αλέξανδρο’’ 61273. Συνεργείο δεν υπάρχει, όμως σίγουρα θα σας εξυπηρετήσουν στις ενοικιάσεις Π. Μαρινάτος 61110, 61449, Δ. Σιμιτζής 61289. Λαογραφικό - Αρχαιολογικό μουσείο 61005. Τα αρχαιολογικά ευρήματα από την νησίδα Σάλιαγκος (μία βιτρίνα) και μέρος των ευρημάτων του Δεσποτικού εκτίθενται στο Μουσείο της Πάρου 21231. Καθημερινά εκτός Δευτέρας 08:30 – 15:00, είσοδος 2 EUR.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Καθημερινά με όλα τα πλοία από Πειραιά – Πάρο, από Θεσσαλονίκη ή Ραφήνα, Λιμεναρχείο Πειραιά 2104226000 διάρκεια ταξιδιού 4ω 30’ - 95 ν.μ., Λιμεναρχείο Θεσσαλονίκης 2310531504 – 5, διάρκεια ταξιδιού 15 ώρες -250ν.μ, Λιμεναρχείο Ραφήνας 2294022300 διάρκεια ταξιδιού 6.30΄- 82ν.μ. Η συντομότερη επιλογή είναι από Πειραιά με τα highspeed I, II, III, IIII, 2ω30’, ή με τα Blue Star του Στρίντζη 2108919800 www.bluestarferries.com. Τηλ λιμεναρχείου Πάρου 21240, Τηλ λιμενικού Σταθμού Αντιπάρου 61231. Στην Πάρο έχετε δύο επιλογές ή από Παροικιά – Αντίπαρο 30’ - 3 ν.μ, ή Πούντα – Αντίπαρο 10’ - 1200μ κάθε μισή ώρα. Εισιτήρια: Κόστος (Φεβ 03) 20,70 EUR το άτομο, 13,00 EUR η μοτοσυκλέτα έως 250 cc & 19,50 EUR πάνω από 250 cc.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Υπάρχουν δύο ακριβώς έξω από το χωριό. 

ΧΑΡΤΕΣ: όλες οι εκδόσεις που διαθέτουν την Πάρο έχουν και την Αντίπαρο. Η πιο αξιόπιστη είναι η ΑΝΑΒΑΣΗ Επίσης Γ.Υ.Σ. Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, Πεδίον Άρεως 2108842811. Αγοράστε 2 φύλλα 1: 50.000 Δεσποτικό, Πάρος. Πλαστικοποιημένοι χάρτες ανά νομό που χωρούν στο tang Bag. Αγοράστε τον χάρτη Νο 29 ‘’Νομός Κυκλάδων’’ με όλες τις Κυκλάδες, εκδόσεις  ‘’Ελλάδα’’ Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 2103222573, Βενιζέλου 3 Θεσσαλονίκη 2310223063.

ΒΙΒΛΙΑ: Πάρος – Αντίπαρος με τα μάτια των Χαρτογράφων & περιηγητών / Κυριακή Ραγκούση – Κοντογιώργου   έκδοση Ανθέμιον – Πάρος 2000, Το Σπήλαιο της Αντιπάρου / Κυριακή Ραγκούση – Κοντογιώργου / έκδοση Ανθέμιον – Πάρος 2000.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ:Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΑΝΤΙΠΑΡΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Το Ελληνικό Αρχιπέλαγος / Σπύρος Ασδραχάς / έκδοση Ολκός Αθήνα 1985
• Το Κάστρο της Αντιπάρου / Μαριγώ – Φίλιππα – Αποστόλου / Αθήνα 1978
• Εξωκλήσια της Αντιπάρου / Ομάδα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Γυμνάσιο Αντιπάρου 1996
• Αντίπαρος / Κοινότητα Αντιπάρου 1997.
• Τα Ελληνικά νησιά / εκδόσεις Dorling Kindersley Καθημερινή / Αθήνα 1998
• Ελλάδα – Τα νησιά / εκδόσεις Γιαλλελή / Αθήνα 1992.
• Το Αιγαίο / Επίκεντρο Ελληνικού πολιτισμού / Μέλισσα
• Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου / Υπουργείο Αιγαίου – Πανεπιστήμιο Αθηνών 1999
• Η Πειρατεία στην Τουρκοκρατία / Αλεξάνδρα Κραντονέλλη / Επτά ημέρες / Καθημερινή 16/2/1997.
• Κάστρα και Πυργόσπιτα / Μαριγώ – Φίλιππα – Αποστόλου / Επτά ημέρες / Εφημ. Καθημερινή 16/2/’97
• Δεσποτικό / Χαρά Κιοσσέ / Βήμα / 6/1/’02 & 15/12/’02
• Ένα νησάκι σαν Μουσείο / Ν. Κοντράρου Ρασιά / Ελευθεροτυπία 7/7/02