ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (2321 λέξεις)

ΓΡΕΒΕΝΑ – ΔΕΣΚΑΤΗ – ΖΑΒΟΡΔΑ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Σημαντικά προσκυνήματα

Το να οργανώσεις εκδρομή στο νομό Γρεβενών αποδεικνύεται καμιά φορά περίπλοκο. Είναι τόσα τα μέρη που την τελευταία δεκαετία έχουν ακουστεί και στο πιο απομακρυσμένο μέρος, που αυτός που επιθυμεί να επισκεφθεί τον μέχρι πρότινος ‘’άγνωστο’’ Νομό, από την μια ενθουσιάζεται και από την άλλη δεν ξέρει που να πρωτοπάει και που να διαθέσει τον χρόνο του. 

Είναι τόσες οι ευκαιρίες, που πλούσια παρέχονται πλέον στον επισκέπτη. Η εκπληκτική φύση των ορεινών συγκροτημάτων…… τα περίφημα παλιά βλαχοχώρια ….. ο εθνικός δρυμός της Βάλια Κάλντα .… οι διάσημες πλέον καταβάσεις ποταμών … μήπως να διαλέξει αποκλειστικά διαδρομές στα γεφύρια, στια ιστορικά μοναστήρια του νομού και στα ανθρώπινα μνημεία; Οι επιλογές πολλές και ο χρόνος, όπως πάντα, λίγος.

Στις πολλές εναλλαγές τοπίων ο νομός Γρεβενών διαθέτει και έναν, αφανή στους περισσότερους ταξιδιώτες, κάμπο, εκεί προς τα όρια του με τον νομό Λάρισας, στην δεύτερη σε μέγεθος πόλη, την Δεσκάτη. Εκεί δεσπόζει η παρουσία του Αλιάκμονα ποταμού και της κοιλάδας του που θεωρείται κοιτίδα των ιστορικών και θρησκευτικών παραδόσεων της περιοχής, αφού γνώρισε αξιόλογη οικιστική ανάπτυξη και παράλληλα την πρώτη μοναστική παρουσία. Στις όχθες του κτίσθηκαν την εποχή της τουρκοκρατίας μια σειρά μοναστικών κέντρων, ασκηταριών συνδεμένα μεταξύ τους με πνευματικούς δεσμούς. 

Η προσέγγιση αυτής της άγνωστης στους περιηγητές περιοχής γίνεται ή από τον οδικό άξονα που ξεκινά από την πόλη των Γρεβενών και διατρέχει την κοιλάδα του Γρεβενίτη φτάνοντας στο πρώτο χωριό, τον Πόρο και μετά στην Κνίδη, το κεφαλοχώρι της περιοχής Βεντζίων. Αυτή η διαδρομή προσθέτει στο οπτικό πεδίο των επισκεπτών μια εντελώς διαφορετική άποψη για τα Γρεβενά, διασχίζει όμορφα αγροτικά τοπία, εξοχές που προσθέτουν μια άλλη διάσταση επεκτείνοντας τις διαδρομές πολιτισμού πέρα από τον ορεινό χώρο του νομού. 

Η άλλη διαδρομή σας φέρνει πιο γρήγορα στην περιοχή της Δεσκάτης μέσω Χασίων από τον κύριο δρόμο που ξεκινά από το ‘’χάνι Μουργκάνι’’ μετά την Καλαμπάκα βόρεια. Στην πρώτη μεγάλη δστ κατευθύνεστε προς τα όμορφα χωριά των Χασίων Ασπροκκλησιά, Ψήλωμα, Φωτεινό σε ένα απέραντο γεωργικό τοπίο, ενώ ο νέος δρόμος μέσα από το Δασοχώρι σας φέρνει στα ριζά της Βουνάσας της πιο ψηλής κορυφής των Καμβουνίων (1615 μ), στο οροπέδιο όπου κυριαρχεί η Δεσκάτη στα 860 μ. Υ, πόλη της μετάβασης ανάμεσα σε Θεσσαλία - Δυτική Μακεδονία.

Στον ομώνυμο Δήμο με συνολικό πληθυσμό περίπου πέντε χιλιάδες κατοίκους υπάγονται οι πέντε κοινότητες δορυφόροι της Δασοχώρι, Παρασκευή, Γήλοφος, Παλιουργιά και Παναγιά. Από παλιά ήταν σταυροδρόμι επικοινωνίας και πολιτισμών και ανήκε στην επισκοπή Σταγών. Σήμερα στην ευρύτερη περιοχή συναντώνται τέσσερις νομοί: Κοζάνης, Γρεβενών, Τρικάλων, Λάρισας. Είναι η δεύτερη σε μέγεθος πόλη μετά τα Γρεβενά στην νοτιοανατολική πλευρά του νομού. Πρώτη φορά αναφέρεται σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου και την μετέπειτα Τουρκική απογραφή του 1454 - 1455 με την ονομασία Ντισικάτα. Η Δεσκάτη διαθέτει ξενοδοχείο και μπορεί να γίνει σημείο εκκίνησης - γνωριμίας με την θαυμάσια περιφέρεια και με ένα απίστευτο θρησκευτικό πλούτο και τις όμορφες εξοχές προς την Ελασσόνα, τα Καμβούνια όπου υπάρχει καταφύγιο στα 1414 μ Υ, και τον ποταμό Αλιάκμονα. 

Μνημεία που μαρτυρούν την πορεία μέσα το χρόνο της ελληνικής αυτής γωνιάς, υπάρχουν διάσπαρτα σ’ ολόκληρη την περιοχή και στέκονται άφθαρτα και σιωπηλά όχι μακριά από τους σημερινούς οικισμούς. Η περιοχή της Δεσκάτης κατοικήθηκε τουλάχιστον από το 5000 π.Χ. Έχουν εντοπισθεί πάνω από τριακόσιες τοποθεσίες αρχαιολογικής σημασίας, ερείπια τοίχων αρχαίων οικισμών, χάλκινα νομίσματα Μακεδονικής εποχής (4^ος – 5^ος Αι), θησαυρός αρχαίων νομισμάτων που βρέθηκε το 1914 κ.α. που καλύπτουν την περίοδο από τη νεολιθική, τους ελληνιστικούς χρόνους, το βυζάντιο και την τουρκοκρατία μέχρι σήμερα. 

Δυστυχώς δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα, κάποιο μουσείο ώστε ο ενδιαφερόμενος επισκέπτης να δει όλες αυτές τις μαρτυρίες. Έτσι θα πρέπει να οδηγήσει έως τα πιο ενδιαφέροντα μνημεία, που σώζονται και είναι από την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Βρίσκονται πολύ κοντά στους κύριους άξονες περιηγήσεων όπως η Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Βουνάσα, Μονή Παναγίας Τορνικίου, Οσίου Νικάνορος Ζάβορδας, Μονή Ιλαρίωνος δίπλα στην κοίτη του Αλιάκμονα.

Ξεκινώντας από την Δεσκάτη προς την Παρασκευή φαίνονται ξεκάθαρα τα Καμβούνια όρη, και η Βουνάσα με το Μοναστήρι της Ευαγγελίστριας στην αγκαλιά της, σε μια περιοχή που πρέπει να προστατευτεί μια που υπάρχει εκτός της βλάστησης παρουσία άγριας και σπάνιας πανίδας. Λίγο πριν από το χωριό Παλιουριά (υπάρχουν πινακίδες), ένας βατός χωματόδρομος ανηφορίζει μέχρι την εγκατελειμένη σήμερα Μονή. Υπάρχει εναλλακτική διαδρομή μέσα από την Δεσκάτη όλο χώμα που παρακάμπτει τελείως την άσφαλτο ανεβαίνει στην Μονή και κατηφορίζει προς την Παλιουργιά. 

Η θέα από εδώ είναι εξαιρετική με τον καλλιεργημένο κάμπο να απλώνεται ως εκεί που φτάνει η ματιά. Στην Τουρκική απογραφή η περιοχή αυτή εμφανίζεται με μικρό – ποιμενικό πιθανώς – οικισμό που κατοικούσαν έξι οικογένειες. Ο ψηλός εξωτερικός τοίχος που περιβάλει την μονή είναι γκρεμισμένος σε πολλά σημεία και έτσι ο επισκέπτης προχωρά μέσα μέχρι το καθολικό, κτίσμα του 1816. Από την φθορά του χρόνου σώζονται η τράπεζα, ο φούρνος, ο πυλώνας, και αρκετά κελιά. Ανήκει στον αθωνικό τύπο με λιθανάγλυφα στις όψεις. Το μοναστήρι δέσποζε κάποτε στην περιοχή και υπήρξε σημαντική πνευματική εστία με ιστορικό και κοινωνικό ρόλο. Δυστυχώς σήμερα έχει αφεθεί να καταρρέει παραμελημένο. Οι γνώσεις μας για τον μοναστικό βίο στη Μακεδονία είναι ακόμα ελλιπείς και αποσπασματικές. Οι γραπτές πηγές λίγο βοηθούν στον εντοπισμό των μονών, και η αρχαιολογική έρευνα έχει ακόμα μεγάλο έργο να επιτελέσει. 

Από την Παλιουργιά θα περάσετε την σιδερένια γέφυρα του Αλιάκμονα φτάνοντας στο διπλανό χωριό Παναγιά. Ακολουθώντας τις πινακίδες ‘’προς Ι. Μ. Ζάβορδας’’, πολύ σύντομα ανατολικά του χωριού και την αριστερή όχθη του Αλιάκμονα ένας μικρός χωματόδρομος δεξιά, σας οδηγεί σε μόλις 150 μ ανάμεσα σε υπεραιωνόβια πλατάνια. Εκεί βρίσκεται χτισμένο από τους βυζαντινούς χρόνους, το μοναστήρι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Τορνικίου Γρεβενών – Παναγίας αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η ερειπωμένη, με δεκάδες υποστυλώματα μονή, είναι χτισμένη σε ένα μικρό ανάχωμα της όχθης του Αλιάκμονα παρουσιάζοντας και μια ιδιομορφία με το διώροφο καθολικό της.

Ιδρύθηκε στα τέλη του 14^ου ή στην αρχή του 15^ου Αι, στο ισόγειο υπάρχουν τοιχογραφίες ιστορημένες το 1728 – ’30, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, ενώ τα τελευταία χρόνια είναι σε διαδικασία συντήρησης με δεκάδες στερεωτικές εργασίες που είναι απαραίτητες και λόγω των σεισμών του ’95. Όλα με την ευθύνη και υπό την επίβλεψη της 11^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Βέροιας 2331029737. Στον δεύτερο όροφο του καθολικού υπάρχουν τοιχογραφίες του 1481 – 1489. Προφανώς ο ναός του ορόφου προϋπήρξε του ισογείου που διαμορφώθηκε κατά τον 18 Αι. Στο χώρο της μονής υπήρχε συνοδεία δώδεκα μοναχών και σώζονται λίγα από τα κελιά τους, οι αποθήκες, και ένας πύργος που αναγνωρίζετε μόνο από τους παχύτερους τοίχους του. 

Μέχρι πρόσφατα οι ντόπιοι γνώριζαν, ότι με την ολοκλήρωση του φράγματος ‘’Ιλαρίωνα’’ στον Αλιάκμονα θα δημιουργηθεί μια καινούργια τεχνητή λίμνη που εκτός από την αλλαγή που θα φέρει στο οικοσύστημα της περιοχής, αναμένετε να εξαφανίσει και το παλιό μοναστήρι, αφού οι πιθανότητες να βρεθεί κάτω από την στάθμη της λίμνης ήταν μεγάλες. Πριν λίγες μέρες όμως (Μάιος 2003) και κατόπιν χρονοβόρων ενεργειών της Εφορείας Αρχαιοτήτων Βέροιας κατατέθηκε από την ΔΕΗ η μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων που εγκρίθηκε περιλαμβάνοντας όπως ανέφερε η Κα Τσιλιπάκου, με δικαιολογημένο ενθουσιασμό, την διάσωση της μονής και την μελέτη μεταφοράς της πιο πάνω, στον λόφο, όπου δεν κινδυνεύει. 

Από εδώ ακολουθώντας τον καινούργιο ασφαλτοστρωμένο δρόμο φτάνετε σε 5 χλμ στο ιστορικό μοναστήρι του Οσίου Νικάνορα το επονομαζόμενο και Ζάβορδα, που βρίσκεται κτισμένο στην κορυφή του Καλλίστρατου όρους. Η Ι. Μονή ιδρύθηκε από τον εκ Θεσσαλονίκης  Όσιο Νικάνορα στις αρχές του 16^ου Αι, πιθανόν το 1528. Στη συνέχεια γνώρισε μεγάλη ακμή και πλούτο σε γη. Στην ακμή του ήταν σταυροπηγιακό υπαγόταν στο πατριαρχείο, και αποτελούσε ένα είδος διοικητικού κέντρου της περιοχής, αφού στο κώδικα του 1692 εμφανίζεται κατάλογος με τα χωριά και τους κατοίκους της επαρχίας Γρεβενών. Ο πλούτος του χρησιμοποιήθηκε για κοινωφελή έργα μεταξύ των οποίων ήταν και σχολή για την εκπαίδευση των μοναχών, το οποίο εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο γνώσης που λειτουργούσε ως το 1912, παίζοντας σπουδαίο ρόλο στους απελευθερωτικούς αγώνες της Δυτικής Μακεδονίας. Στην μονή ισχύει το άβατο και πριν την κεντρική της είσοδο, στον μεγάλο προαύλιο χώρο – πάρκινγκ υπάρχει ο ναός του Αγίου Δημητρίου ειδικά για τις  γυναίκες. 

Στον χώρο της μονής κυριαρχεί έντονο το στοιχείο της μακεδονικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, η πέτρα και το ξύλο. Ο κυρίως ναός, εξαίσιο δείγμα αρχιτεκτονικής, με τα σημάδια και τις ρωγμές από τον σεισμό ακόμα φανερά, είναι κατάγραφος με θαυμάσιες τοιχογραφίες που χρονολογούνται από το 1519. Στον μεγάλο σκεπαστό εξώστη ‘’λόντζα’’ η θέα είναι ήρεμη και πανέμορφη. Από εδώ φαίνεται η θαυμάσια κοιλάδα με τα δάση Οξιάς και ο ποταμός Αλιάκμονας που αργοκυλάει προς την λίμνη Πολυφύτου. 

Αυτό το μεγάλο φρουριακό συγκρότημα που αντικρίζει στις μέρες μας ο επισκέπτης, είναι ‘’καινούργιο’’ αφού μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του ’95, πριν οκτώ χρόνια, η μονή είχε υποστεί τις μεγαλύτερες καταστροφές από όλα τα μνημεία της περιοχής. Τα περισσότερα κτίσματα, οι πτέρυγες των κελιών, τα μαγειρεία, το αρχονταρίκι, ακόμη και ο εξωτερικός περίβολος είχαν καταρρεύσει. Από θαύμα γλίτωσε το καθολικό και το τεράστιο σε μέγεθος πετρόχτιστο καμπαναριό του 1873. Η μονή ανοικοδομήθηκε μετά από επίμονες προσπάθειες της Μητρόπολης Γρεβενών και προσωπικά του ακαταπόνητου Μητροπολίτη κ. Σέργιου, από τις οικονομικές ενισχύσεις των κατοίκων της περιοχής αλλά και των εκατοντάδων επισκεπτών – προσκυνητών, που έφτασαν τα 310 εκατομμύρια συνολικά. 

Αμέτρητοι πνευματικοί και καλλιτεχνικοί θησαυροί, σπουδαία βυζαντινά κειμήλια, σπάνιοι κώδικες και χειρόγραφα ανυπολόγιστης αξίας, όπως το λεξικό του Πατριάρχου Φωτίου, προέρχονται από την μονή και φυλάσσονται στην ιερά μητρόπολη Γρεβενών. Μέσα στην άγρια χαράδρα που σχηματίζει ο Αλιάκμονας, σ’ ένα κοίλωμα του απρόσιτου βράχου κουρνιάζει το θρυλικό ασκηταριό του Αγίου. Στον επάνω ‘’όροφο’’ σώζεται ένας μικρός ναός αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο του Ζαμπουρτζά, με θαυμάσιες τοιχογραφίες μεταξύ των οποίων και κάποιες του 13^ου αι τότε που η σκήτη ήταν μοναστήρι. 

Ο εξέχων στην περιοχή Όσιος Νικάνωρ γιορτάζεται στις 7 Αυγούστου, και ανέγγιχτο από το χρόνο παραμένει το έθιμο της περιφοράς των οστών του στα χωριά της Κοζάνης, από καβαλάρηδες. Οι ιστορικές αναφορές κάνουν λόγο για κάποιο λοιμό που έπληξε κάποτε την περιοχή και τα γύρω χωριά, σταματώντας σαν από θαύμα όταν έφεραν τα οστά του αγίου. Από τότε, νέοι από την Αιανή και τον Κρόκο πηγαίνουν κάθε χρόνο με τα άλογα και επαναλαμβάνουν την διαδρομή που έκαναν κάποτε οι πατεράδες τους διατηρώντας το έθιμο.

Αναχωρώντας από την μονή στα δεξιά σας (βόρεια) υπάρχει βατός χωματόδρομος που βγάζει στην Μονή Ιλαρίωνα. Ωραία διαδρομή μέσα σε δάσος Οξιάς για τους κατέχοντες enduro. Ο ασφάλτινος οδικός άξονας οδηγεί πάλι πίσω, στην Παναγία, και μετά από μια σύντομη αλλά πανέμορφη ασφάλτινη διαδρομή δίπλα από τα μεγάλα καλλιεργημένα λιβάδια του Παλιοχωρίου και της Ποντινής, φεύγετε από τον κάμπο του νομού Γρεβενών και η πινακίδα σας πληροφορεί για την είσοδό σας στον νομό Κοζάνης. 

Είναι απίστευτο πόσες ομορφιές και χρώματα έχει αυτός ο τόπος και μια ωραία άποψη για αυτό, σχηματίζετε στο πρώτο χωριό από αυτή την είσοδο του νομού. Το Χρώμιο Κοζάνης μεταλλευτικό χωριό κοντά στο οποίο βρίσκεται το υπαίθριο μουσείο Μακεδονικού Αγώνα (Δες Χρώμιο – Βελβενδός – Καταφύγι Τομ Γ’ 2001). Λίγα χλμ πιο κάτω συναντάτε την όμορφη πανοραμική θέα της λίμνης Πολυφύτου και δεξιά σας τον χωματόδρομο που έρχεται από την Ζάβορδα. Εκεί βρίσκεται το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας, γνωστότερο σαν Μονή Ιλαρίωνα. Επιβλητικό περιτοιχισμένο μοναστήρι με θαυμάσιες τοιχογραφίες και πανύψηλο καμπαναριό. Ο μοναδικός μοναχός Πατέρας Ιλαρίων, με χαρά θα σας ξεναγήσει και θα σας μιλήσει για την ιστορία της, και τους αγώνες του ιδίου για να μην ερειπωθεί. 

Επιστρέφοντας στα Γρεβενά από τον παλιό καλό δρόμο των εξοχών θα βρεθείτε (υπάρχουν πινακίδες) κοντά στο Πέτρινο Γεφύρι του Πασά (Δες Χρώμιο – Βελβενδός – Καταφύγι Τομ Β’ 2000) κτισμένο το 1690. Γεφύρωνε με τα έξι τόξα του τον ποταμό Αλιάκμονα και εξυπηρετούσε την επικοινωνία των Γρεβενών με την Κοζάνη και από εκεί στους μεγάλους ευρωπαϊκούς δρόμους. Στην συνέχεια περνάτε έξω από τον οικισμό του Ταξιάρχη με την Ιερά Μονή Ταξιαρχών που χρονολογείται, με την σημερινή του μορφή, στον 19^ο Αι. Το συγκρότημα από κελιά, αρχονταρίκι, μαγειρεία, φούρνος, σώζεται στο σύνολό του. Η μικρή και χαμηλή είσοδος σας φέρνει στο κέντρο της εσωτερικής αυλής όπου υπάρχει ο κυρίως ναός αθωνικού τύπου. 

Εξέχουσα θέση στην εκκλησιαστική τέχνη κατέχουν τα μοναστήρια της δυτικής Μακεδονίας που βρίσκονται στα σημερινά διοικητικά όρια Κοζάνης – Γρεβενών. Ο Αλιάκμονας από την μια μεριά, το σχεδόν άγνωστο για τον πολύ κόσμο ποτάμι της Δυτικής Μακεδονίας κυλάει σαν φυσικό σύνορο διασχίζοντας την περιοχή, δημιουργώντας την μεγάλη και όμορφη λίμνη Πολυφύτου στην Κοζάνη και της Λίμνης Σφηκιά στα Πιέρια (δες Πιέρια και Διαδρομές Τομ Γ’ 2001).  Απο την άλλη, οι ορεινοί όγκοι των Πιερίων, των Χασίων της Πίνδου και του Βοίου έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην δημιουργία μοναστηριών τα οποία δίδουν πολύτιμες μαρτυρίες για την τέχνη των μεταβυζαντινών χρόνων. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 24620

ΔΙΑΜΟΝΗ:  Γρεβενά : ‘’Μηλιώνης’’ 28190, 84092, 23223, ‘’Αίγλη’’ 85019, Μητρόπολη 28085, 23251 – 2, Αχίλλειον 2^ο χλμ Γρεβενών - Κοζάνης 85600, Δεσκάτη ‘’Καμβούνια’’ 2462031555.

ΦΑΓΗΤΟ: Τοπικά νόστιμα, με εξαιρετικήποιότητα ψητά, κοκορέτσι, φτιαγμένα με μεράκι κάνουν κάθε γεύμα αξέχαστο, είτε στις παραδοσιακές ψησταριές της Δεσκάτης και των γύρω χωριών είτε στις ταβέρνες των Γρεβενών.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Δεσκάτης 31203, Αστυνομία – Τροχαία 31111, 22766, Α’ βοήθειες 22222, 22464. Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ στα Γρεβενά: Αφοί Παυλίδη 24392.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.deskati.com Ι.Μ. Ζάβορδας 25261, Γραφείο Οικοτουρισμού Γρεβενών Απόστολος Διανέλος 85032.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στο κέντρο της Δεσκάτης και στην πόλη των Γρεβενών όλες οι εταιρείες.

ΧΑΡΤΕΣ: Ο αναλυτικός οδικός – πολιτιστικός χάρτης ‘’Νομός Γρεβενών’’ 1:125.000 και κατάλληλος για Πεζοπόρους & ορειβάτες ‘’ΒΑΛΙΑ ΚΑΛΝΤΑ’’. Και οι δύο εκδόσεις από την ΑΝΑΒΑΣΗ Χαριλάου Τρικούπη 6 – 10 εμπορικό κέντρο Atrium 2103647703. Στέλνετε και με αντικαταβολή από το ‘’λίκνο’’ Ελάτη Τρικάλων 2434071826.

ΛΕΣΧΗ ΜΟΤΟΣΙΚΛΕΤΑΣ: Μ.Ο.Γ. Μοτοσυκλετιστικός όμιλος Γρεβενών: Λυκούργου 10 www.mog.gr Τηλ & Fax 80436, Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων Τηλ & Fax 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για τα ΓΡΕΒΕΝΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Γρεβενά / Π. Ματσούκα – Τρ. Αδαμακόπουλος / Νομαρχία Γρεβενών
• Τα μοναστήρια της Μακεδονίας / 7 Ημέρες Εφημερίδα Καθημερινή 13 – 14 / 4/96
• Μακεδονία / ένθετο 7 ημέρες / Εφημ. Καθημερινή 2/7/2000
• Δυτική Μακεδονία Α’ έκδοση / Περιφ. Δυτικής Μακεδονίας / Κοζάνη 1994
• Δυτική Μακεδονία Β’ έκδοση / Περιφ. Δυτικής Μακεδονίας / Κοζάνη 2000