ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ (2209 λέξεις)

ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2003

Βυζαντινή Πολιτεία

Μικρά χωριουδάκια ψημένα στον ήλιο και την αλμύρα της θάλασσας. Νοτιοδυτικά στέκει η Μονεμβασία, ανάμεσα στον κάβο Γέρακα και τον κάβο Μαλιά, μοναδική σχεδόν Βυζαντινή πόλη που έχει μείνει ανέπαφη ύστερα από τόσους αιώνες. Ένα βράχος θεόρατος, μια γωνιά ζυμωμένη με Βυζάντιο, Ενετία, φως και ζωή. Η καστρόπολη φορτωμένη μνήμες και ιστορία, περιμένει τον ταξιδιώτη να τον περπατήσει στα πλακόστρωτα καλντερίμια του χρόνου μαγεύοντας τον με την γοητευτική και αγέραστη πατίνα της αρχοντιάς.

Λίγο πριν από τη βασιλεία του αυτοκράτορα Μαυρικίου (582 – 602 μ.Χ.), προς τα τέλη του 6^ου Αι οι κάτοικοι της Λακεδαιμονίας, όπως ονομαζόταν τότε η Σπάρτη, εγκατέλειψαν ομαδικά και οργανωμένα την πόλη τους. Ίδρυσαν μια νέα πόλη, που ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις της εποχής, σε μια τοποθεσία πραγματικά οχυρή, έναν βράχο με γκρεμούς γύρω που προεξείχε από την ανατολική ακτή της Πελοποννήσου προσφέροντας ασφάλεια έναντι των βαρβαρικών επιδρομών εξασφαλίζοντας εύκολη επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη και την υπόλοιπη Αυτοκρατορία. 

Η νέα πόλη ονομάστηκε Μονεμβασιά. Νευραλγικό σημείο από την φύση και τη θέση της για τις θαλάσσιες επικοινωνίες, έφτασε στο ζενίθ της ανάπτυξης της λίγο πριν την πτώση του βυζαντίου. Στο πέρασμα του χρόνου η Μονεμβασιά δέχθηκε δεκάδες επιδρομές με τους Νορμανδούς να προσπαθούν να την κατακτήσουν από το 1147. Το κάστρο της ήταν από τα πιο ισχυρά της Πελοποννήσου. Τρία χρόνια παιδεύτηκαν οι Φράγκοι να το καταλάβουν. Το τελευταίο προπύργιο του ελληνισμού αντιστάθηκε με δύναμη πρωτόγνωρη στην πολιορκία του Γουλιέλμου Βιλλαρδουίνου, ο οποίος τελικά το κατέλαβε το 1250 περίπου, αλλά λίγο αργότερα αναγκάστηκε να την παραδώσει στους βυζαντινούς ενώ το 1460 πέρασε στην εξουσία του πάπα. Το 1292 λεηλατήθηκε από τον Καταλανό ναύαρχο Ροντζέρο Λαούρια, ενώ το 1469 καταλήφθηκε από τους Ενετούς, οι οποίοι το 1540 την παρέδωσαν τους Τούρκους. Άλλαξε πολλές φορές χέρια και από τους Έλληνες ανακτήθηκε στις 23 Ιουλίου 1821 μετά από πολιορκία 5 μηνών, τριακόσια εξήντα ένα χρόνια από την ημέρα που ο Μανουήλ Παλαιολόγος την είχε εγκαταλείψει.    

Στέκει κτισμένη σε τριακόσια μέτρα ύψος από την θάλασσα μια βυζαντινή - ενετική καστροπολιτεία με 40 εκκλησιές, χωρισμένη με τείχη στην άνω πόλη, κτισμένη στην ανηφορική βάση της νοτιοανατολικής πλευράς του κάστρου και την κάτω πόλη. Από μακριά φαίνεται σαν νησί, όμως δεν είναι. Ένας στενός δρόμος πάνω στην γέφυρα με τις 13 καμάρες, και 163 μέτρα μήκος ενώνει τον βράχο με το ψαροχώρι. Η γέφυρα κτίστηκε τον 6^ο Αι όταν πρωτοκατοικήθηκε η Μονεμβασιά και πήρε την σημερινή μορφή της στα τέλη του 19^ου Αι. Εκτός από την ιστορική της αξία η γέφυρα αποτελεί και τον μοναδικό δρόμο προσπέλασης για το κάστρο. Γέφυρα είναι και το όνομα της νέας πόλης, που απλώνεται απέναντι από την Καστροπολιτεία.

Υπάρχουν ταξιδιώτες που θεωρούν την Μονεμβασιά άκρως τουριστικοποιημένη, και μπορεί να έχουν δίκιο, αν και το πιθανότερο είναι ότι συγχέουν την Γέφυρα με την καστροπολιτεία. Αν ταξιδέψετε ως εδώ το Πάσχα την στιγμή που περνά ο επιτάφιος από τα στενά σοκάκια με τα καλντερίμια θα αναθεωρήσετε αυτή την άποψη. Ο επισκέπτης που έχει έρθει αρκετές φορές νιώθει πραγματικά ότι ο χρόνος είναι σταματημένος σ’ αυτή τη νεραϊδόπληκτη γωνιά του Νοτιοανατολικού άκρου της λακωνικής γης. Η μοναδική πύλη στο κάστρο επιβλητική. Το όνομά της οφείλεται ακριβώς σε αυτή την μια και μοναδική είσοδο. Η ‘’μια μόνη εμβασία’’ για να επικοινωνεί. Περνώντας την καστρόπορτα, και το σκεπαστό θολωτό καλντερίμι – δρόμο εισχωρείτε σε μια ολοζώντανη πολιτεία, σε μια διαφορετική διάσταση με τον χρόνο να παίζει περίεργα παιχνίδια. Στενά πέτρινα σοκάκια, τείχη, παλιά πέτρινα αρχοντικά, οικόσημα και αψίδες, θυμίζουν στο αέναο πέρασμα του χρόνου το Βυζάντιο και τους Ενετούς.

Η Βυζαντινή πολιτεία της Μονεμβασιάς, γενέτειρα του μεγάλου μας ποιητή Γιάννη Ρίτσου, είναι ένα ζωντανό μουσείο τέχνης, που περιμένει τον επισκέπτη να περάσει έστω από κοντά της για να τον τραβήξει με τα αρώματα και τα χρώματα κοντά της, γυρνώντας τον αιώνες πίσω. Τότε που τα κοπίδια και τα σφυριά των Λακώνων, των Βυζαντινών, Ενετών και τόσων άλλων κατακτητών, μετρούσαν, γώνιαζαν, μαστόρευαν, λάξευαν, μετρούσαν τα περιθώρια των ανοιγμάτων και τοποθετούσαν μια – μια τις πέτρες των αρχοντικών, έφτιαχναν τις θολωτές καμάρες και τα πλακόστρωτα καλντερίμια. Κάθε χρόνο να θαυμάζει ο επισκέπτης τα παλιά της τείχη, τα φρούρια, τις σιδερένιες πόρτες, τα οικόσημα στους στρωμένους με στρογγυλεμένες πέτρες δρόμους, δεν πρόκειται να τα χορτάσει. 

Ανεβαίνοντας στην πάνω πόλη από την λαξεμένη στα βράχια ‘’σκάλα’’ βλέπετε στην μέση της διαδρομής, τα ερείπια της Ακρόπολης περιφερειακά, και σχεδόν στο κέντρο η εκκλησία της Αγ Σοφίας του κάστρου σπάνιο δείγμα οκταγωνικού  ναού με τρούλο η ωραιότερη (12^ος Αι). Κατά το διάστημα της παραμονής του Ανδρόνικου Β’ στην Μονεμβασιά, η αυτοκράτειρα έκτισε την εκκλησία σε ανάμνηση της περίφημης Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη αφιερωμένη στην Θεοτόκο Οδηγήτρια. Κατά τη διπλή περίοδο της Τουρκοκρατίας, το βυζαντινό στολίδι μετατράπηκε σε τζαμί. Στην είσοδο του ναού που υπήρχε προς τη νότια πλευρά του προστέθηκε ένας μιναρές. Την ίδια περίοδο οι θαυμάσιες, ανυπολόγιστης αξίας, τοιχογραφίες ασβεστώθηκαν και υπέστησαν ανεπανόρθωτη καταστροφή. Όσες έχουν μείνει από την σημερινή εγκατάλειψη δείχνουν τον 11^ο – 12^ο αιώνα.

Ο ναός είχε ωραιότατη διακόσμηση με γλυπτά και ψηφιδωτά βυζαντινής τεχνοτροπίας, όπως μαρτυρούν τα σημερινά λείψανα. Ανεβαίνοντας πιο ψηλά, προς τους γκρεμούς, την φυσική οχύρωση της πολιτείας, συνεχίστε αριστερά ως τους ακραίους πολεμόπυργους, και τις πολεμίστρες απ’ όπου ο βράχος γκρεμίζεται απότομα ως την θάλασσα προσφέροντας εξαίρετη θέα με το Μυρτώο να ξανοίγετε εμπρός, όσο φτάνει η ματιά σας. Η γαλήνη σε συνδυασμό με την ησυχία και τον αέρα, δίνει μια ονειρική διάσταση που καθηλώνει τον επισκέπτη.  

Σαράντα εκκλησιές οι πιο πολλές έρημες, ερειπωμένες, κ’ ανάμεσά τους η Αγία Άννα (14^ου Αι), η Παναγία η Κρητικιά ή Μυρτιδιώτισσα (13^ος Αι), ο Άγιος Νικόλαος στην άκρη, και από τις πολύτιμες πολυτιμότερη ο Ελκόμενος Χριστός του 11^ου Αι στην ‘’πλατεία τζαμιού’’. Από τις πρώτες εκκλησίες έχει ‘‘δει’’ όλη αυτή την ιστορία και πριν χρόνια την απεικόνιζε με τα πολύτιμα κειμήλια και τις παλιές εικόνες του. Η σπουδαία εικόνα της Σταύρωσης του 14^ου Αι, μια από τις ωραιότερες και μεγαλύτερες βυζαντινές εικόνες, δεν βρίσκεται πια στον Ελκόμενο. Η καταλυτική απάθεια και ανεπάρκεια των ‘’όποιων’’ καταδίκασε τους νεώτερους να μην μπορούν να δουν αυτά τα κειμήλια, να μην μπορούν να ‘’αγγίξουν’’ την ιστορία του γένους τους μια που και αυτά εκλάπησαν, στις μέρες μας.

Απέναντι από την εκκλησία είναι το μικρό τοπικό μουσείο, που στεγάζεται ή μουσειακή συλλογή της Καστροπολιτείας. Παλιότερα το οίκημα αυτό ήταν εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Παύλο, την οποία οι Τούρκοι το μετέτρεψαν σε τζαμί, στο οποίο οφείλεται η ονομασία της πλατείας. Τετρακόσια μέτρα χωρίζουν το πάλαι ποτέ ψαροχώρι από τον τεράστιο βράχο. Η ‘’τουριστική ανάπτυξη’’ έχει δυστυχώς καταδικάσει κάθε καλοπροαίρετη προσπάθεια έχοντας πάρει τέτοιες διαστάσεις που απωθεί τον επισκέπτη. 

Η Μονεμβασιά είναι καταφύγιο για όσους επιθυμούν ήρεμες ώρες, ειδικά όταν διαλέξετε κάποιους μήνες εκτός τουριστικής περιόδου, και ορμητήριο για κοντινές εκδρομές τουλάχιστον στην θαυμάσια παραλιακή Νεάπολη την νοτιότερη κωμόπολη της χώρας μας. Είναι απαραίτητη η πεζοπορία στα στενά λιθόστρωτα για να γνωρίσετε τις ‘’άγνωστες’’ πλευρές τις και να τις κρατήσετε μόνο δικές σας. Στα χρόνια που θα περάσουν και θα ξανάρχεστε είναι βέβαιο ότι αυτές δεν θα έχουν αλλάξει. Αυτό φτάνει για να γίνει ιδανική και απαραίτητη. 

Δύο εξαιρετικές διαδρομές με τελικό προορισμό την Ελαφόνησο www.vatika2000.com/elafonisos/elafonisos είναι Μονεμβασιά – Νεάπολη (46 χλμ) από Νόμια – Αγ Φωκά – Άνω Καστανιά, ή Μονεμβασιά – Ελαφόνησος (36 χλμ) κατ’ ευθείαν από Νόμια – Λιρά – Αγ Απόστολοι – Βιγκλάφια όπου και το καϊκάκι προς το μικρονήσι που απέχει 350 μ. Εδώ ανακαλύφθηκε μια σπάνια προϊστορική πόλη¹ πέντε χιλιάδων χρόνων (της εποχής του χαλκού) από το Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του Πανεπιστήμιου του Κέιμπριτζ το 1968. Αυτή η οικιστική μονάδα μεγάλου μεγέθους, σχεδόν μοναδική στην Ηπειρωτική Ελλάδα (η Ελαφόνησος, τότε, ήταν χερσόνησος της Λακωνικής), με ναούς, Μέγαρα, εννέα συνοικίες, μεγάλα κτίσματα 9 – 10 δωματίων, δρόμοι κ.α. και τα ευρήματα της παραμένουν στην αφάνεια εδώ και 35 χρόνια!!

Αντίθετα, ‘’διαφημίζεται’’ ο όμορφος πράγματι, προορισμός με τις αμόλυντες παραλίες, ‘’ξεχνώντας’’ ότι μία απ’ αυτές έχει κηρυχτεί αρχαιολογικός χώρος (ΦΕΚ 1431 / 29 – 11 – 76) με δεκάδες θαλαμωτούς τάφους από τους οποίους απέμειναν μετά από μηχανικές ανεξέλεγκτες εργασίες για την ‘’διαμόρφωση’’ του χώρου, οι εξήντα. Σήμερα διακρίνεται όταν η θάλασσα είναι ήρεμη μπροστά από την παραλία της Πούντας και ΒΑ από το νησάκι Παυλοπέτρι. Παρά τα υπομνήματα και την εικόνα ντροπής που προσβάλει όλους τους Έλληνες, το Υπουργείο Πολιτισμού αδιαφορεί. 

Το πανέμορφο νησί με τις δύο τεράστιες φιλόξενες παραλίες, του Σίμου και του Σαρακίνικου είναι μέρη που δεν θα ξεχάσετε ποτέ. Γύρω, το απέραντο γαλάζιο του όρμου της Νεάπολης και του στενού των Κυθήρων ενώ οι αμμόλοφοι τα μικρά κέδρα και τα σχίνα προσδίδουν κάτι εξωτικό. Οι λάτρεις της φύσης και της απλότητας θα βρουν τον προορισμό τους, ενώ σε αυτούς που αρέσει η ελεύθερη κατασκήνωση (μην στήσετε και εσείς στις ‘’σπηλιές’’ τάφοι είναι) θα βρουν ακόμα ένα όμορφο προορισμό. Φυσικά κανείς δεν θα φύγει απ’ το νησί αν δεν δοκιμάσει το φρεσκότατο ψάρι και τις νοστιμότατες γαρίδες μαγειρεμένα ή ψημένα με ότι τρόπο γνωρίζουν οι ντόπιοι. 

Από την Νεάπολη ή Βάτικα www.vatika2000.com και προς τα ανατολικά ξεκινά ο ‘’άγνωστος’’ δρόμος που σε 14 χλμ σας φέρνει στις πλαγιές του Κριθίνα στα ξεχασμένα Βελανίδια, ένα όμορφο απομονωμένο χωριό για τους μυημένους στην κατασκήνωση, στο λιτό και απέριττο του τοπίου, από αυτά που η όψη τους αποπνέουν περισσότερη και καλύτερη Ελλάδα χωρίς να προσβάλουν κανένα. Ο πανέμορφος οικισμός αποτελεί ένα κρυμμένο παράδεισομε περιποιημένα σπίτια, όλα με κεραμοσκεπές, κτισμένος ψηλά, αγναντεύει το Μυρτώο μέχρι εκεί που φτάνει η ματιά. 

Αν το Ταίναρο είναι το νοτιότερο σημείο της ηπειρωτικής χώρας τα Βελανίδια είναι το νοτιότερο κατοικημένο χωριό στην χώρα μας. Σίγουρη δροσιά στους καυτούς Ιούλιο – Αύγουστο και καφενεδάκι για καφέ ή ουζάκι με λιαστό, ψητό στα κάρβουνα, χταπόδι. Όμορφες παραλίες για κατασκήνωση στον Αγ. Παύλο, στην Ελώνα και ένα καλογραμμένο μονοπάτι (το εθνικό Νο 33) για το ακριτικό σημείο του Κάβου Μαλέα. Επιπλέον ένας από τους πρώτους φάρους (1883) στην Ελλάδα, που σημαδεύει μαζί με τον αντίστοιχο του Ταίναρου το θαλασσινό επικίνδυνο πέρασμα.

Ρωτήστε στο χωριό να σας δείξουν τον χωματόδρομο που σε τρεισήμισι χλμ θα σας φέρει στα ξωκλήσια του Αγ. Θωμά και του Αγ. Μύρωνα. Αν έχετε ελαφρύ enduro μπορείτε να προχωρήσετε κι’ άλλο. Σταδιακά η ωραία πεζοπορική διαδρομή έρχεται δίπλα στην θάλασσα και έχοντας θέα το πέλαγος, το ναυάγιο, υπολογίστε πήγαινε – έλα γύρω στις 3ω30’. 

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Ενδιαφέρον το βιβλίο ‘’Ελαφονήσι το Σμιγοπέλαγο νησί’’, Κ. Μέντης 1993. Δείτε σχετικά εφημερίδα Καθημερινή 3/9/97 άρθρο της Χριστιάνας Στύλου και εφημερίδα Ελευθεροτυπία 12/7/97 άρθρο του Κωνσταντίνου Μέντη συγγραφέα - καθηγητή.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 27320

ΔΙΑΜΟΝΗ: Μονεμβασιά ‘’Κελιά’’ 61520, Μαλβάζια 61323, 61113, Θεοφανώ 61212 βυζαντινό 61351, Αρδάμη 61886, Πάνος 61480, Λαζαρέτο 61991.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Κάμπινγκ Καψής Paradise στα Νόμια 61123, Κάμπινγκ Σίμος Paradise Ελαφόνησος 22672,3.

ΦΑΓΗΤΟ: www.gourmed.gr/greek/greece-travel/show.asp?trid=21&trid_or=20 Στην Μονεμβασιά η ταβέρνα της θρυλικής Ματούλας Ρίτσου, της ‘’Μαριάνθης’’ το οινομαγειρείο του Γιώργου Βουγιουρδή ή ‘’Μπόμπου’’, το ‘’κανόνι’’, και τα ουζερί στο λιμάνι για φρέσκο χταποδάκι στα κάρβουνα επίσης φρέσκο ψάρι στην Ελαφόνησο, και στα βελανίδια στην ταβέρνα της Παραλίας.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Μονεμβασιάς 61222, Αστυνομία: 61210, Α’ Βοήθειες: 23734, Λιμεναρχείο 22228, Κοινότητα Ελαφονήσου 61238, Δήμος Βοΐων έδρα Νεάπολη 22226, Αστυνομία: 22111, Α’ Βοήθειες: 22500 - 22222 Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Στην Σπάρτη πολλοί, στο Γύθειο Πατσουράκος Ιωάννης 24100, Τσιριμπής Παναγιώτης 22422.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.papagiannakos.com/lakonia/index.htm Αρχαιολογικό Μουσείο Μονεμβασιάς 61403, Πειραιάς – Γεράκι – Κυπαρίσσι – Μονεμβασιά – Κύθηρα με δελφίνι. Για εισιτήρια της Γραμμής επικοινωνήστε με το πρακτορείο Αγγελάκου Παναγιώτη 61219. Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Στην Σπάρτη πολλοί, στο Γύθειο Πατσουράκος Ιωάννης 24100, Τσιριμπής Παναγιώτης 22422. Η Σπεσιαλιτέ της Μονεμβασιάς σε Γλυκό είναι τα αμυγδαλωτά. Αγοράστε συσκευασμένα από τα εργαστήρια παραγωγής.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Μονεμβασιά, και τη Νεάπολη.

ΧΑΡΤΕΣ: Το απόλυτο ‘’εργαλείο’’ οι χάρτες της ΑΝΑΒΑΣΗ, Χ. Τρικούπη 6 – 10 – Atrium, 2103647703. Όλες οι Νομαρχίες της Πελοποννήσου (Νομαρχία Λακωνίας 273126243, 25898 Σπάρτη) έχουν εκδώσει τουριστικούς χάρτες που διανέμονται δωρεάν, και περιλαμβάνουν όλους τους ιστορικούς χώρους, μνημεία, κάστρα, σπήλαια, πεζοπορικές ή άλλες διαδρομές. Επίσης οι Freytag & Berndt σε κλίμακα 1: 300.000 όλη η Πελοπόννησος & Πελοπόννησος - Κόρινθος : σε κλίμακα 1 : 250.000. Εξαιρετική αλλά σπάνια η έκδοση της ADAC, Πελοπόννησος σε κλίμακα 1 : 250.000.

ΒΙΒΛΙΑ: Βιβλίο και χάρτης από την Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Λακωνίας 2731026243 έκδοση 2000. Πελοπόννησος / Ναύπλιο, Μονεμβασιά, Μάνη, Πύλος – Ναυαρίνο, Έκδοση της Καθημερινής 1996, Πελοπόννησος + χάρτης / Ε. Καρποδίνη – Δημητριάδη / Εκδοτική Αθηνών 1997. Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.ΜΟ.Σ. Λέσχη Μοτοσυκλέτας Σπάρτης Αικατ. Γρηγορίου 32, Σπάρτη τηλ Fax: 2731020202,  Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (ΜΑΝΗ – ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ) αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Πελοπόννησος / τόμος ΙΒ’ / Καθημερινή 1996
• Στη Χερσόνησο της Μάνης / Γιάννης Σαΐτας / τόμος ΛΔ’ παραδοσιακή αρχιτεκτονική / Καθημερινή 2001
• Μάνη / τόμος ΙΒ’ Πελοπόννησος / Καθημερινή 1996
• Έξω & Μέσα Μάνη / Γιάννης Σαΐτας / ένθετο 7 ημέρες Καθημερινή 23/7/00
• Παλαιολιθική Μάνη / Άρθρο της Γιώτας Συκκά / Εφημερίδα Καθημερινή / 31/8/2002
• Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.
• Οδοιπορικό στην Πελοπόννησο / Γιώργος Σακκάς – Δημ Καλλίτσης / έκδοση της Prince
• Μάνη / Ελισάβετ Λαλουδάκη περιοδικό Οξυγόνο Τ4 / Φθινόπωρο 1996
• Οι φρουροί της Μάνης / Γιώργος Παπαδόπουλος Τετράδης / Περιοδικό ΓΕΩ 21/10/2000
• Ο Ελκόμενος Χριστός και η Αγία Σοφία / Χάρης Α. Καλλιγά / ένθετο Πελοπόννησος Επτά Ημέρες 10/7/94
• Μονεμβασιά / Αναστασία Γκολιομύτη / Περιοδικό Οξυγόνο Τ8^1/2 Μάιος – Ιούνιος 1998
• Χάρις Καλλιγά / Η βυζαντινή Μονεμβασιά, οι πηγές της ιστορίας της, Εστία.