ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ (5505 λέξεις)

ΕΠΑΡΧΙΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙOY

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.  

© Φεβρουάριος 2004 

Μεσολόγγι, Πατρίδα Ποιητών και Πρωθυπουργών

Ανάμεσα στον Εύηνο, τον Αχελώο και τις βόρειες ακτές του Πατραϊκού κόλπου, μέχρι τα ορεινά της Ευρυτανίας, απλώνεται νωχελικά η Αιτωλία, μια σπουδαία περιοχή με μοναδική μορφολογική ποικιλία. Συγκεντρώνει στο έδαφός της απόκρημνα βουνά, όπως η Βαράσοβα, γνωστή για τα δεκάδες αναρριχητικά πεδία, φαράγγια σαν τη Κλεισούρα, ορθοπλαγιές και εύφορους κάμπους. 

Στο τοπίο κυρίαρχο και πρωτεύοντα ρόλο έχει το υγρό στοιχείο με μια σπάνιας ποικιλίας παραλιακή ζώνη, με πανέμορφους όρμους, εκτεταμένες αμμουδιές και δεκάδες νησίδες. Ποτάμια, λίμνες και λιμνοθάλασσες δίνουν σε αυτή την πολυπρόσωπη περιοχή τη χαρά της εξερεύνησης, πάντα σαν την πρώτη φορά. Και για πολλούς, ίσως είναι η πρώτη φορά που την εξερευνούν, αφού αυτή η γωνιά είναι από τις λιγότερο ανεπτυγμένες τουριστικά, γεγονός, που της προσθέτει γοητεία και αυθεντικότητα. 

Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας είναι ο μεγαλύτερος της χώρας, και ίσως, ο πλουσιότερος από πλευράς φυσικού περιβάλλοντος, με έκταση 5.500 περίπου τ.χ. και πληθυσμό 223.000 (‘01) κατοίκους. Χωρίζεται σε πέντε επαρχίες Ναυπάκτου, Μεσολογγίου, Βόνιτσας – Ξηρομέρου, με ομώνυμες πρωτεύουσες, Τριχωνίδας με πρωτεύουσα το Αγρίνιο, και Βάλτου με πρωτεύουσα την Αμφιλοχία. Ένας νομός που το μεγαλύτερο μέρος του είναι βιότοπος και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν απέραντο ανοιχτό μουσείο, που καλύπτει με τα μνημεία και τα εκθέματά του, όλη την ιστορική πορεία του τόπου μας. Περισσότεροι από εκατό αρχαίοι οικισμοί, τουλάχιστον δέκα αρχαία θέατρα, και περίπου εκατόν σαράντα βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί, μεταξύ τους και είκοσι παλαιοχριστιανικές εκκλησίες, περιμένουν τον επισκέπτη αποκαλύπτοντας στο βλέμμα του τα μυστικά του παρελθόντος.

Η Αιτωλία και η Ακαρνανία αποτελούσαν στην αρχαιότητα, δύο ξεχωριστές χώρες με όχι τόσο καλές σχέσεις μεταξύ τους. Το φυσικό σύνορο του θεοποιημένου ποταμού Αχελώου δεν εμπόδισε να γίνουν εκστρατείες, συγκρούσεις, πόλεμοι και καταστροφές. Λόγω της γεωγραφικής διαμόρφωσης, και της πολυτάραχης ζωής της, η Αιτωλοακαρνανία είναι ο μόνος νομός της χώρας που έχει να επιδείξει τόσες πολλές οχυρές θέσεις. 

Περνώντας από το Ρίο στο Αντίρριο, δίπλα ακριβώς από το λιμάνι, προβάλλει το κάστρο του Αντιρρίου (της Ρούμελης) κτισμένο στα τέλη του 15^ου αι. Μαζί με το ‘’κάστρο του Μοριά’’, στο Ρίο, έλεγχαν το στενό πέρασμα στον Κορινθιακό, και ήταν γνωστά ως ‘’μικρά Δαρδανέλια’’. Η γνωστή ωραία διαδρομή σας φέρνει να ανηφορίζετε, με συνεχή εσάκια, τις πλαγιές του κώνου της Κλόκοβας, (αρχ. Ταφιασσός), ένας από τους τρεις γιγάντιους οροφύλακες της Αιτωλίας, περνώντας τις ψαροταβέρνες, στα ‘’Χάνια Γαβρολίμνης’’. 

Μόλις δύο χλμ έξω από τη Γαυρόλιμνη υπάρχει ο θαυμάσιος βυζαντινός ναός της Παναγίας Παναξιώτισσας (10^ος αι). Αριστερά σας ο δρόμος οδηγεί στον όρμο της Κάτω Βασιλικής (2,5 χλμ) το επίνειο και λιμάνι της αρχαίας αιτωλικής Χαλκίδας. Από έρευνες της ΣΤ’ Εφορείας (Ε.Π.Κ.Α.) σε συνεργασία με το Δανικό Ινστιτούτο, ήρθαν στο φως η οχύρωση (Πύργος στη θέση ‘’Πάγκαλη’’) και τα κατάλοιπα του οικιστικού ιστού της κλασικής και ελληνιστικής πόλης. Από την Κάτω Βασιλική μπορείτε να παραπλεύσετε τον όγκο της  Βαράσοβας, φτάνοντας στο Σπήλαιο του Αγίου Νικολάου. Ο φυσικός όρμος, που θα σας αφήσει το καΐκι, ενδείκνυται, ειδικά τις ζεστές καλοκαιρινές μέρες, για μοναχικό κολύμπι. Εδώ, η συστηματική ανασκαφή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, το 1991, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Αθανασίου Παλιούρα, έφερε στο φως τεράστια παλαιοχριστιανική Βασιλική φρουριακού χαρακτήρα (περιβάλλεται από τείχος), όπου ησύχαζε μια μικρή αδελφότητα, στη διάρκεια δέκα αιώνων (9^ος – 18^ος).  

Αμέσως μετά τη Γαβρόλιμνη, ο δρόμος δεξιά σας, παρακάμπτει για λίγο την εθνική οδό, και δίνει ωραία πλάνα του Εύηνου ή Φίδαρηποταμού, του αρχαίου Λυκόρμα. Γιος του Άρη και της Δημονίκης, βασιλέας των Αιτωλών, είχε ένα...μικρό ελάττωμα, μια κακή συνήθεια καλύτερα. Όποιον μνηστευόταν την κόρη του Μάρπησσα ‘’Καλλίσφυρον’’ – είχε ωραία πόδια, κατά τον Όμηρο, μετά από λίγο καιρό τον σκότωνε. Γνωρίζοντας αυτή την...συνήθεια, ο πρώην Αργοναύτης Ίδας – γιος του Ποσειδώνα, την έκλεψε, χωρίς να δώσει…λογαριασμό. Ο Εύηνος έψαχνε με αγωνία να βρει την κόρη του, και μέσα στην απελπισία του, αφού η καταδίωξη δεν έφερνε αποτέλεσμα, έπεσε στον Λυκόρμα ποταμό που από τότε φέρει το όνομά του. Πηγάζει από τα Βαρδούσια όρη, την Οξιά και τα όρη της Ναυπακτίας και μαζί με τον Αχελώο, έχει συμβάλει τα μέγιστα, στη δημιουργία της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου. Οι φερτές του ύλες, σχημάτισαν τον κάμπο, που σήμερα ‘’θρέφει’’ τα Δ. Δ. Ευηνοχωρίου και Γαλατά.

Η παράκαμψη συναντάει πάλι την Εθνική, στο ύψος του Περιθωρίου. Ο μονοκόρυφος (Σφυρί (914 μ.), ορεινός όγκος Βαράσοβας ή και Βουνό, (αρχ. Χαλκίς), το ‘’Άγιον Όρος’’ της Αιτωλοακαρνανίας, με τα δεκάδες εκκλησάκια και ασκηταριά του, και τις γνωστές, στους λάτρεις της αναρρίχησης, ορθοπλαγιές, συντροφεύει το ταξίδι σας, απ’ όπου και να περάσετε. Μια διακλάδωση όμως, λίγο πριν την γέφυρα του Ευήνου, οδηγεί πολύ κοντά της, στον Γαλατά,και από εκεί στον όρμο του Κρυονερίου (6χλμ),ένα λιτό χωριό με λίγα ενοικιαζόμενα δωμάτια, και ταβερνάκια στο λιμάνι. Δεν υπάρχει κάμπινγκ, όμως, μπορείτε να ‘’στήσετε’’ τη σκηνή σας στην παραλία. Όλο και κάποια παρέα αναρριχητών θα είναι εκεί κοντά. 

Εδώ ήταν ο τελευταίος σταθμός του ατμοκίνητου σιδηρόδρομου της γραμμής Αγρινίου – Κρυονερίου. Υπάρχουν ακόμη οι σκουριασμένες σιδηροτροχιές και ο μισογκρεμισμένος τερματικός σταθμός. Την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, ο λιμένας Κρυονερίου, έπαιξε το δικό του σημαντικό ρόλο αφού, από εδώ, φορτώνονταν σε καραβάκι και διακινούνταν στην απέναντι Πατραϊκή ακτή, όλα τα αγαθά του εύφορου Αιτωλικού κάμπου. Από αυτό το σημείο, υπάρχει προσπέλαση στα αναρριχητικά πεδία, (άνω των εκατό, όλων των δυσκολιών και στυλ), της Βαράσοβας. 

Πέρα από αυτά τα βουνά, προς τον βορρά, η ματιά απλώνεται μακριά στην πλατιά πεδινή έκταση της Αιτωλίας, με τις λίμνες Τριχωνίδα και Λυσιμαχία. Η συνέχεια θα σας φέρει από την, κατ’ ευφημισμό, ‘’εθνική οδό’’ στη μεγάλη γέφυρα του Ευήνου, και πολύ σύντομα, εκεί που χτυπά η καρδιά του Ιστορικού Μεσολογγίου, πρωτεύουσας της ομώνυμης επαρχίας με τους δεκαεπτά χιλιάδες κατοίκους. Η Ιερά Πόλη, όπως καθιερώθηκε να λέγεται, χωρίς να είναι καμιά αρχαία πόλη, ανέπτυξε τόσο πολύ την Εθνική της Συνείδηση, το Χρέος, χαρίζοντας στην Ελλάδα, πέντε Πρωθυπουργούς, τον Σπυρίδωνα (1788 – 1873), και τον Χαρίλαο Τρικούπη (1832 – 1896), τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη (1829 – 1879), τον Ζηνόβιο – Ζαφείριο (1800 – 1886) και τον Δημήτριο Βάλβη (1814 – 1892). 

Ταυτόχρονα, η ψυχική και ηθική της υπόσταση, ανέπτυξε το πνεύμα και τη νόηση, που γέννησε με τη σειρά της, μεγάλους ποιητές όπως, ο Κωστής Παλαμάς (1859 – 1943), ο Μιλτιάδης Μαλακάσης (1869 – 1943), ο Γεώργιος Δροσίνης (1859 – 1951), Αντώνης Τραυλαντώνης (1867 – 1943), Ρήγας Γκόλφης (1886 – 1957), Μίμης Λυμπεράκης (1880 – 1967), προσφέροντας στον εαυτό της, εκτός από τα στεφάνια της δόξας και της Ιερότητας, και τον τίτλο του ευλογημένου δωρητή, στην Πατρίδα πλέον, Ποιητών και Πρωθυπουργών.

Μπαίνοντας από την πύλη της ηρωικής εξόδου στην πόλη, δεξιά σας, συναντάτε το νεοκλασικό κτήριο του παλιού νοσοκομείου, κτισμένο από κουδαραίους μαστόρους και αρχιτέκτονες, όπως και το κτήριο της Εθνικής Τράπεζας οι παλιοί στρατώνες κ.α. Αμέσως μετά, το κατάφυτο Ηρώο των Πεσόντων ή ο Κήπος των Ηρώων. Το τείχος του Μεσολογγίου την εποχή της εξόδου, ήταν πολυγωνικό και μακρύτερο από το σημερινό, σχεδιασμένο από τον Μιχαήλ Π. Κοκκίνη. Ο μεγάλος αυτός χώρος άρχισε να δημιουργείται την δεκαετία του 1860, από τον λοχαγό Κουρκουτσάκη, αφού είχε μεσολαβήσει το κτίσιμο μέρους του γκρεμισμένου τείχους, από τον Καποδίστρια (1830) σχεδόν αμέσως, μετά την παράδοση του Μεσολογγίου στους Έλληνες, με συνθήκη (Μάιος 1829). Συνέχεια στις επισκευές δόθηκε και από τον βασιλιά Όθωνα (1838). 

Σε μικρό τύμβο συγκεντρώθηκαν τα οστά των ανώνυμων νεκρών, και σε ιδιαίτερους χώρους – μνημεία εκείνα των ηγετών. Στο κέντρο του Κήπου των Ηρώων, υπάρχει το μαρμάρινο μνήμα του Μάρκου Μπότσαρη, και ο ανδριάντας του Άγγλου ποιητή και φιλέλληνα Λόρδου Βύρωνα, στη θέση που υπήρχε η εκκλησία του Αγ. Νικολάου. Ενός ποιητή, του οποίου το όνομα έχει περάσει στην ιστορία ως του ανθρώπου που έδωσε τα πάντα στον ιερό Αγώνα των Ελλήνων για ελευθερία. Στους δαιδαλώδεις διαδρόμους, που στολίζονται από πανύψηλους φοίνικες, θα συναντήσετε αρκετά μνημεία, φρεσκάροντας την ιστορική σας μνήμη, διαβάζοντας τις σχετικές πινακίδες. Περπατήστε σε αυτόν τον υποβλητικό τόπο, στον Τύμβο των αγνώστων Ηρώων, το μνημείο των Φιλελλήνων, έτσι, σαν χρέος.

Το Μεσολόγγι, ιδρύθηκε πάνω σε τρεις νησίδες, που αργότερα, ενοποιήθηκαν από τις προσχώσεις των ποταμών Ευήνου και Αχελώου, δημιουργώντας τρεις γραφικές λιμνοθάλασσες. Μετά τις σταυροφορίες, (1204) οι Βενετοί, που τους είχαν επιδικαστεί όλες οι βυζαντινές χώρες, αναζήτησαν μικρούς κόλπους, που θα τους παρείχαν κάλυψη και ασφάλεια. Τις προϋποθέσεις τις βρήκαν στο ασταθές, επικίνδυνο, και απροσπέλαστο ελώδες περιβάλλον της σημερινής πόλης, και των γειτονικών ‘’Αιτωλικού - Οινιάδων’’ . Η ιδιόμορφη φυσική οχύρωση βρέθηκε, ταυτόχρονα λύθηκε και το πρόβλημα της διατροφής, με τα άφθονα ψάρια, και έτσι ξεκίνησε η πρώτη εγκατάσταση. Η στρατηγική του θέση μνημονεύεται και ανδεικνύεται, για πρώτη φορά, με τη ναυμαχία της Ναυπάκτου, το 1571. Μέχρι τότε αναφέρεται στις πηγές σαν ιχθυοτροφείο με μικρό συνοικισμό ψαράδων.

Η εποχή της μεγάλης ακμής του χωριού, είναι το χρονικό διάστημα 1740 – 1770. Εκείνη την περίοδο, το Μεσολόγγι, διακρίνεται ως το σημαντικότερο εμπορικό και ναυτικό κέντρο της Στερεάς. Το ανεπτυγμένο εμπόριο φουντώνει την κερδοφορία, που με τη σειρά της φτιάχνει εβδομήντα πέντε καράβια, απογειώνοντας τον συναγωνισμό, που πλέον, με τόλμη, ανταγωνίζεται τους βενετούς και τους γάλλους. Η διανόηση και το πνεύμα της εποχής, βρίσκει έκφραση με την ίδρυση της Παλαμαϊκής σχολής, από τον Παναγιώτη και τον Γρηγόριο Παλαμά το 1760. Την δεκαετία που λειτούργησε (το 1770 κάηκε με τα Ορλωφικά) πρόλαβε να εξελιχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα της Ελλάδας. Όλα αυτά κατέρρευσαν στον πρώτο ρωσοτουρκικό πόλεμο της Αικατερίνης Β’ (1768 – 1774) και ό,τι έμεινε, περιήλθε στους Τούρκους. 

Η δεύτερη αναγέννηση της πόλης, πλέον, γίνεται στις αρχές του 19^ου αι., έχοντας σαν σταθερή βάση την αξιοποίηση του φυσικού πλούτου της περιοχής. Μέχρι το 1804, η πολιτεία, εκτός της σημαντικής πνευματικής ζωής, διαθέτει εξήντα καράβια και εξάγει λάδι, σταφίδα, στάρι, αλάτι κ.ά, αναθερμαίνοντας ταυτόχρονα τις ναυπηγικές δραστηριότητες που βοηθούν στην ανοικοδόμηση των αλυκών. Μετά από λίγα χρόνια, η πόλη μπήκε στην υπηρεσία του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα, με πρωτεργάτες τον Φιλικό Αναστάση Παλαμά, και τον οπλαρχηγό του Αράκυνθου Δημήτριο Μακρή. Οι Μεσολογγίτες, ήσαν άνθρωποι μορφωμένοι και έδιναν με το γραπτό τους λόγο, υψηλό νόημα στον Ξεσηκωμό. Αυτή η μικρή πόλη, έμελλε να γράψει μια από τις ενδοξότερες σελίδες της Ελληνικής Επανάστασης, αναδεικνύοντας τους κατοίκους της σε πρότυπα ‘’Ελεύθερων Πολιορκημένων’’.  

Είναι 178 χρόνια περασμένα, από τότε. Μα, αν παρακολουθήσετε μια φορά τις γιορτές στην Ιερή Πόλη (Κυριακή των Βαΐων κάθε χρόνο) θα είναι, σαν όλα αυτά να έγιναν χτες. Λες και κάποια γεγονότα είναι πάνω από το χρόνο, και δεν σβήνουν από τη συλλογική μνήμη. Πραγματικά, τότε ήταν μια δύσκολη εποχή, κοντά στην τρίτη χρονιά του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, και το επαναστατημένο Μεσολόγγι πέρναγε τις τελευταίες μέρες της δεύτερης πολιορκίας, που άρχισε στις 15 Απριλίου 1825, και έληξε στις 12 Απριλίου 1826. Όλη η δύναμη του εχθρού αυτά τα τέσσερα χρόνια, προσπαθούσε να το υποτάξει, να το αφανίσει, γιατί γνώριζε τι άξιζε η πτώση του, καθώς και τις συνέπειες από την Υψηλή Πύλη, αν αυτό δεν γινόταν. Έτσι: ‘’Ανατολίτες Τούρκοι Αλβανοί, και τακτικοί Άραβες εβάλθηκαν όλοι δια ένα Μεσολόγγι!’’, όπως μαρτυρεί ο Ψύλλας.

Πάνω από δύο χιλιάδες πέθαναν από πείνα, αφού είχε εξαφανιστεί κάθε είδους τροφή από τον αποκλεισμό. Εκατό χιλιάδες μπόμπες – όπως γράφει ο Ιακ. Μάγερ εκδότης των ‘’Χρονικών’’ και του ‘’Ελληνικού Τηλέγραφου’’ – είχαν καταστρέψει προμαχώνες και σπίτια. Ο Σπετσιώτης Ναύαρχος Ανδρούτσος, που περιπολεί έξω από το νησί Σκροφάκι, γράφει από το καράβι του ‘’Παγκρατίων’’, πέντε μέρες πριν την έξοδο, ‘’Το Μεσολλόγγιον ευρίσκεται εις την εσχάτην στεναχώριαν, έχει πέντε ημέρας σήμερον άσιτον, άλογα, γαϊδάρους, τα πάντα ετελείωσαν, ελπίδα να εισέλθουν από κανέν μέρος ζωοτροφίαι δεν υπάρχει, όλα τα μπογάζια και νησίδια τα έχουν πιασμένα, ώστε δεν μπορεί να εισέλθει ούτε μονόξυλον’’.

Πολιορκημένες πολιτείες και αγωνιστές που αντιστάθηκαν γενναία στον κατακτητή δεν λείπουν από την Ελληνική ιστορία. Τα ολοκαυτώματα της Κάσου, (βλ. Νήσος Κάσος, τομ. Δ’ 0-300, 2002) των Ψαρών, και της Χίου αντιμετωπίστηκαν ηρωικά. Αλλά το Μεσολόγγι δεν είναι μόνο αυτό, απλώνεται παραπέρα όπως το αίμα και η φωτιά. Σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα, έδειξε απαράμιλλη ανδρεία, και αυτοθυσία. Αυτά τα σκελετωμένα κορμιά, που μόλις μπορούσαν να κρατήσουν το όπλο, στάθηκαν απέναντι σε πολυάριθμους και καλύτερα εξοπλισμένους στρατιώτες του Κιουταχή, και στο τέλος του Ιμπραήμ, νικώντας και εξευτελίζοντας τον εχθρό. Τη νύχτα της 10^ης Απριλίου 1826, ενώ έξω από το ‘’γελοίο φράχτη’’ και το ‘’καλυβάκι’’, όλοι περίμεναν να παραδοθούν, αυτοί σαν γνήσιοι Έλληνες, με το σπαθί στο χέρι, τόλμησαν και έκαναν πράξη το αφάνταστα ηρωικό κατόρθωμα της εξόδου.

Οι αριθμοί των σκοτωμένων στον τελικό απολογισμό, και αυτών που σύρθηκαν σκλάβοι, ανατριχιάζουν και τους πιο ψύχραιμους. Τα ‘’κατορθώματα’’ των νικητών, και τα ‘’ζωντανά’’ τεκμήρια της ‘’νίκης’’ ακόμα περισσότερο. Όμως η ιδέα του ελεύθερου ανθρώπου σώθηκε, ο κόσμος συγκλονίστηκε από το κατόρθωμα, και ήταν η έξοδος τελικά, η σπίθα, που ξεσήκωσε τον μέχρι τότε μάλλον αδιάφορο χριστιανικό κόσμο, να πάρει θέση υπέρ της Ελλάδος, αποθεώνοντας, την οικουμενική πλέον έννοια, του αγώνα των Ελλήνων. Η ηρωική έξοδος των πολιορκημένων, αποτέλεσε πρόσθετη πηγή έμπνευσης, για την ποίηση του Διονυσίου Σολωμού και του λόρδου Βύρωνα, που ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο, και την ζωγραφική, με τον Ευγένιο Ντελακρουά να ζωγραφίζει τη δύναμη, και τον πόθο της ελεύθερης ψυχής, αφήνοντας με το εμπνευσμένο έργο του, αιώνια υποθήκη στις ανθρώπινες αξίες. 

Νοιώστε τη δύναμη αυτού του αγώνα, στο παλιό δημαρχείο, στην κεντρική πλατεία, όπου στεγάζεται η Πινακοθήκη και το Μουσείο της Πόλης. Τα έργα της Πινακοθήκης του Δήμου εικονογραφούν την αντίσταση και την ηρωική έξοδο. Εκεί βρίσκεται η συλλογή πορτραίτων, όπλων, προσωπικών αντικειμένων των πρωτεργατών της επανάστασης στη Δυτική Ελλάδα. Επίσης, αντίγραφο του περίφημου πίνακα της εξόδου του Θ. Βρυζάκη, ‘’Η υποδοχή του Byron στο Μεσολόγγι’’, και αντίγραφο (το αυθεντικό βρίσκεται στην γαλλική πόλη Μπορντό), του πίνακα του Ντελακρουά (1823) ‘’Η Ελλάς αναδύεται μέσα από τα ερείπια του Μεσολογγίου’’. 

Η πόλη βρίθει πολιτιστικής και πολιτικής κληρονομιάς, δείχνοντας υπερήφανη τα μουσεία και τις συλλογές της.     Το Μουσείο Τρικούπη, στο σπίτι που γεννήθηκε και έζησε ο πρώτος πρωθυπουργός της Ελλάδας, Σπυρίδων Τρικούπης, και ο γιος του Χαρίλαος Τρικούπης, επίσης μεγάλος πολιτικός και καινοτόμος πρωθυπουργός γεννημένος στο Ναύπλιο στις 11 Ιουλίου 1832. Το νεοσύστατο Λαογραφικό Μουσείο, με έπιπλα και χρηστικά αντικείμενα αστικών κυρίως νοικοκυριών, το Μουσείο Κωστή Παλαμά, συνυφασμένο με την τοπική ιστορία, (Παλαμαϊκή σχολή). Η Δημοτική ΒάλβειοςΒιβλιοθήκη, με είκοσι χιλιάδες τόμους,  στο σπίτι του Πρωθυπουργού Ζηνόβιου Βάλβη, και το Κέντρο Λόγου και Τέχνης, που στεγάζεται στο σπίτι του Θανάση Ρατζή – Κότσιρα, το Τρικούπειο Πολιτιστικό Κέντρο στο παλιό αμαξοστάσιο του σιδηροδρομικού σταθμού, είναι αυτά που κεντρίζουν το ενδιαφέρον, και αναδεικνύουν το πνευματικό – ποιητικό και πολιτικό επίπεδο της Ιερής Πόλης.

Όμως το Μεσολόγγι, δεν είναι μόνο φάρος της ποίησης¹, και της νεότερης ιστορίας μας, αλλά και μια μοναδικού φυσικού κάλλους λιμνοθάλασσα, η μεγαλύτερη στην Ελλάδα, και η δεύτερη στην Ευρώπη. Συγκαταλέγεται, ανάμεσα στους έντεκα διεθνούς σημασίας υγρότοπους της χώρας μας, και προστατεύεται από τη ‘’Σύμβαση Ραμσάρ’’². Επιπροσθέτως αναφέρεται, στην έρευνα του πολυτεχνείου για τις 449 περιοχές ιδιαίτερου κάλλους της χώρας μας, μαζί με το Όρος Βαράσοβα, τη Κλεισούρα, τη λιμνοθάλασσα Κλείσοβας και τις Νησίδες Κλείσοβα και Οξειά.  

Οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου – Κλείσοβας, μαζί με τη γειτονική του Αιτωλικού³, το δέλτα του Αχελώου, και τις εκβολές του Εύηνου,καλύπτουν μια έκταση⁴ 258.000 στρ, από τις μεγαλύτερες της Μεσογείου, με πλουσιότατη αλιευτική παραγωγή. Η έκτασή τους στην πραγματικότητα, μετά τις απερισκεψίες του ανθρώπου, δεν ξεπερνά τα 150.000 στρ. Συμβαίνει ακριβώς, (όσον αφορά τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις) ότι έχει πάθει η λίμνη Βεγορίτιδα (δες Κοζάνη – Βεγορίτις τομ Δ’ 0-300, 2002), λες και εφαρμόζεται το ίδιο ‘’πρόγραμμα’’⁵. Σε κάθε περίπτωση, η σπουδαία θέση του, τον ταξινομεί στους σημαντικούς σταθμούς πουλιών, τόσο για μόνιμη διαμονή ή ξεκούραση, όσο και για λήψη τροφής κατά την διάρκεια της αποδημίας. 

Από τα στενά δρομάκια της πόλης, κατευθυνθείτε προς την Λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας, που σε λίγα λεπτά, θα πλημμυρίσει το οπτικό σας πεδίο. Ο δρόμος, το ‘’ράμμα’’ των ντόπιων, που κατασκευάστηκε από το 1870 μέχρι το 1884, για να διευκολύνει τους ψαράδες, αποτελεί για έξι χλμ. μοναδική οδηγική εμπειρία, (προσέξτε μόνο, μην λοξοδρομήσετε). Η Κλείσοβα, με έκταση περίπου 22.000 στρ, δεν αποτέλεσε μόνο την φυσική οχύρωση της πόλης κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, αλλά, και την σπουδαιότερη πλουτοπαραγωγική πηγή, από παλιά. Στάθηκε μάλιστα αφορμή και αιτία της εγκατάστασης, εδώ, των πρώτων αλιέων.

Το διάσημο, πολυφωτογραφημένο πασσαλόπηκτο σπιτάκι, (πελάδα), που αφήνετε αριστερά σας, σε λίγο καιρό θα γίνει κέντρο ενημέρωσης επισκεπτών, ενώ η ιστορική νησίδα Βασιλάδι, με τον παραδοσιακό φάρο, θα συντηρηθεί με σκοπό την μετατροπή του, σε χώρο υποδοχής επισκεπτών⁶. Στα τέσσερα χλμ, υπάρχει δρομάκι, που οδηγεί κοντά στο ιστορικό, από τις ένδοξες μάχες, νησάκι Τουρλίδα, με το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας,ενώ ο κεντρικός, συνεχίζει για άλλα δύο χλμ, μέχρι την ονειρική Τουρλίδα, ένα λιμναίο ψαροχώρι, με ‘’παραδοσιακές’’ ξύλινες πασσαλόπηκτες καλύβες, στην κυριολεξία, πάνω στο νερό. ‘’Λόφοι’’ με απλωμένα δίχτυα, νησιώτικοι ρυθμοί και τραγούδια, ακούγονται κατά τη διάρκεια του ξεψαρίσματος.

Ο χώρος παλιότερα ήταν γεμάτος ‘’πελάδες’’, οι πραγματικές, αυθεντικές ψαράδικες καλύβες, φτιαγμένες από καλάμια και ντόπιο χορτάρι (ρένα) που προϋπήρχαν της πόλης. Σήμερα αποτελούν παρελθόν. Μετά τις καταστροφικές αποξηράνσεις της δεκαετίας του ’70 τα πάντα άλλαξαν, και μαζί με αυτά και τα σπίτια, που ναι μεν καλύπτονται από καλάμια (για να ‘’κόβει’’ η ζέστη), αλλά, από κάτω, έχουν τσίγκο. Ευτυχώς, στο λιμανάκι της θα δείτε Σαΐτες, Σταφνοκάρια, Πρυάρια, τα γραφικά παλιά σκαριά, δίχως καρίνα, των λιμνοθαλασσιτών ψαράδων, και μεγάλη  ποικιλία μοντέρνων σκαφών, με μηχανές. Μια καλή, ρομαντική ιδέα, (ειδικά αν είστε δύο), αφού δεν υπάρχει πρόσβαση παντού, είναι να εξερευνήσετε την λιμνοθάλασσα, και τα δεκάδες νησάκια, με κάποιον ντόπιο οδηγό και βάρκα. Υπάρχουν αρκετοί, και είναι βέβαιο ότι γρήγορα θα καμφθούν οι τυχόν πρώτες αντιρρήσεις.

Τα ηλιοβασιλέματα σε αυτό το μαγευτικό τοπίο, αποκτούν μαγικές προεκτάσεις, και η φυσική ομορφιά, γοητεύει τους επισκέπτες, τονίζοντας τη διαφορετικότητα του χώρου. Οι δύο λιμνοθάλασσες, οι δεκάδες νησίδες, εναλλάσσονται με τους αλμυρόβαλτους, τους καλαμιώνες, τις λουρονησίδες, και τα φυλλοβόλα δάση, από ιτιές, λεύκες και φράξους. Όλο αυτό το ‘’σύστημα’’, επικοινωνεί με ‘’δρόμους’’ που δίνουν μια εντελώς διαφορετική άποψη του φυσικού στοιχείου. Στα πεντακάθαρα νερά μεγαλώνει μια απίστευτη ποικιλία ψαριών. Αθερίνες, γοβιοί, κεφαλοειδή, γλώσσες, σουπιές, καλαμαράκια, χταπόδια, γαριδούλες, καβουράκια μικρά και μεγάλα, ιφάδες (σαν αχιβάδες), χέλια, μέχρι και πίνες, που γίνονται νοστιμότατες τηγανιτές ή μαγειρευτές με ντομάτα. 

Η πολυειδής  βλάστηση, η συνακόλουθη πανίδα που αναπτύσσονται στους λασπώδεις αλμυρόβαλτους, δρα σαν ένα τεράστιο βιολογικό φίλτρο, απορροφώντας ρύπους από τη μια, προστατεύοντας τη λίμνη από την άλλη, και δημιουργώντας, ταυτόχρονα, τροφή για χιλιάδες πουλιά. Τα (δ)ιβάρια ‘’λειτουργούν’’ με τους φυσικούς νόμους της παλίρροιας και της άμπωτης. Αυτή η διεργασία, έχει σαν αποτέλεσμα να τονώνεται η παραγωγή, και το ‘’προϊόν’’, (δόλωμα) να είναι πεντακάθαρο. Έτσι προσελκύονται ψάρια από το Ιόνιο, οδηγούνται, στην ελεγχόμενη πορεία τους, από τους ατέλειωτους φράχτες και τις καλαμωτές, μπαίνουν στα ιβάρια (φυσικά ιχθυοτροφεία) για να βρουν τροφή, παχαίνουν, νοστιμίζουν….και παγιδεύονται σε ειδικούς χώρους. Μετά, πριν ακόμα ανατείλει ο ήλιος, οι ψαράδες του αλιευτικού συνεταιρισμού πιάνουν δουλειά, πλουτίζουν το τραπέζι τους, την κεντρική ψαραγορά και τα γεύματά μας, με πλούσια αλιεύματα. Από όλα τα ψάρια της λιμνοθάλασσας, από αρχές Αυγούστου μέχρι τέλος Σεπτεμβρίου – Οκτωβρίου, ξεχωριστή θέση στο εισόδημα των ψαράδων, και στα ορεκτικά υψηλής γαστρονομίας, αποτελούν οι ‘’μπάφες’’, ο θηλυκός κέφαλος, απ’ όπου βγαίνει το διάσημο στο εξωτερικό, αβγοτάραχο Μεσολογγίου. Μεγάλο μέρος της φήμης, αυτής της εκλεκτής λιχουδιάς, προέρχεται από την πικάντικη γεύση και την φυσική παραγωγή.   

Λίγο βορειότερα από την Κλείσοβα, και την Ιερή Πόλη, στον δρόμο για Αιτωλικό, είναι οι φημισμένες Αλυκές Μεσολογγίου, σπάνια παραγωγικά οικοσυστήματα, που καλύπτουν σχεδόν εντεκάμισι χιλιάδες στρ. Οι ‘’Ελληνικές Αλυκές ΑΕ’’, οριοθετούν τολμηρά ένα παράξενο ολόλευκο τοπίο. Τα παλιά χρόνια όλοι οι απομονωμένοι κάτοικοι των ορεινών χωριών των Αγράφων, των Τζουμέρκων ακόμα και της μακρινής νότιας και βόρειας Πίνδου, έφταναν μέχρις εδώ, οι φτωχότεροι με τα πόδια, άλλοι με ζώα, και οι επαγγελματίες αγωγιάτες με τα δεκάδες μουλάρια τους. Αγόραζαν το πολύτιμο αλάτι, απαραίτητο για το ξεχειμώνιασμα της οικογένειας, την συντήρηση των τροφίμων, και την ανεπτυγμένη εκείνα τα χρόνια κτηνοτροφία και στην συνέχεια επέστρεφαν στη γενέτειρά τους, με στάση και διανυκτέρευση σε χάνια που ήταν στους δρόμους, αλλά και στις ορεινές διαβάσεις. Κόπος και ιδρώτας…για ένα σακί αλάτι, τότε, που τα αγαθά ήταν μετρημένα και πολύτιμα, τότε, που η απόκτησή τους, προϋπέθετε ηρωικές προσπάθειες, και ξεπέρασμα κάθε είδους αντιξοοτήτων. Σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής έχει εκμηχανισθεί (με χειρονακτική εργασία βγαίνει στη δημοτική αλυκή) και η εταιρεία, καλύπτει το 50% της πανελλήνιας παραγωγής, που ανέρχεται σε εκατόν είκοσι χιλιάδες τόνους το χρόνο.

Πιο κάτω, (8^ο χλμ Μεσολογγίου – Αιτωλικού), υπάρχει το αξιόλογο Κέντρο Πληροφόρησης Υγροβιότοπων, απ’ όπου μπορείτε να πάρετε πληροφορίες, χάρτες και φυλλάδια, για την πανίδα και τη χλωρίδα του οικοσυστήματος των λιμνοθαλασσών. Στα σχέδια, παράλληλα με τις δραστηριότητες αυτές, περιλαμβάνεται η απόκτηση πλοιαρίων, με τα οποία, γίνεται η γνωριμία και η ξενάγηση των επισκεπτών και μαθητών, στις λιμνοθάλασσες. 

Στο Αιτωλικό φτάνετε, περνώντας πάνω από το πολύτοξο ομώνυμο γεφύρι του, έργο των κουδαραίων από τα μαστοροχώρια της Κόνιτσας. Και εδώ τα περίφημα ‘’μπουλούκια’’, έφτιαξαν εκκλησίες, καπναποθήκες, και αρχοντικά. Από εδώ ξεκινούν, ωραίες, απόμερες διαδρομές, που σας φέρνουν σε επαφή με το υγρό στοιχείο, το πλουσιότατο φυσικό περιβάλλον, και τον ποταμό Αχελώο, που πλέον, κυλάει τα τελευταία από τα 213 χλμ, ταπεινωμένος, σε τσιμεντένιο αυλάκι.

Προς Νεοχώρι, απ’ όπου η δστ για την λουρονησίδα ‘’Λούρος’’ (3,5 χλμ) σας φέρνει (αριστερά) στην ‘’παραλία’’ (6χλμ). Από το Λούρο, η εναλλακτική διαδρομή, (δεξιά) σας φέρνει σε 10 χλμ στις εκβολές Αχελώου, (με πολλές δστ είναι αλήθεια – να έχετε χάρτη) από την μεριά του όρμου της Οξειάς. Από την ‘’εξωτερική διαδρομή’’, την ‘’παράκτια’’ φτάνετε στο ‘’τέλος’’, στον Ναό των Ταξιαρχών, που φημίζεται για το ξυλόγλυπτο τέμπλο, του 18^ου αι. Πίσω από το ιερό όμως, είναι η έκπληξη για τον ανυποψίαστο επισκέπτη. Το μνήμα της Βασιλικής Κονταξή, πιο γνωστής σαν ‘’κυρά – Βασιλική’’, της ευνοούμενης του Αλή Πασά των Ιωαννίνων που έφυγε εδώ, στο Μεσολόγγι. Απέναντι, φαίνονται οι δεκάδες νησίδες, και τα ιχθυοτροφεία, της λιμνοθάλασσας Θολή επιβάλλοντας τη, πανέμορφη έτσι κι’ αλλιώς, παρουσία του υγρού στοιχείου. 

Άλλη διαδρομή, από το Νεοχώρι (δεξιά), περνάει τη γέφυρα προς Κατοχή – Αστακό - Λεσίνι, ή την περιοχή Τρικαδόκαστρο με το αρχαίο θέατρο Οινιάδων, ένα ακόμη κέντρο πολιτισμού για τη Δυτική Ελλάδα, φτάνοντας στο Διόνι, στον ομώνυμο όρμο, δίπλα από τις εκβολές του Αχελώου. Απέναντι φαίνονται οι νότιες Οινιάδες νήσοι.

Στο πληγωμένο, από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, δάσος,‘’Μνημείο της Φύσης’’, του Φράξου ή Φραξιά στο Λεσίνι, και στις αμμοθίνες της λιμνοθάλασσας, παρά την ανεξέλεγκτη υλοτομία, καταφέρνουν ακόμη, να παρέχουν φωλεά σε πολλά είδη πουλιών, σε υψηλούς αριθμούς. Φαλαρίδες, καλαμοκανάδες, κυνηγόπαπιες, μπεκατσίνια, αργυροπελεκάνοι, λευκοπελαργοί, και αρπακτικά πουλιά. Όρνια, και θαλασσαετοί, σπάνια είδη για την Ευρώπη, εδώ συναντιούνται σε μεγάλους αριθμούς.

Βορειοδυτικά, του Μεσολογγίου, επί της ‘’εθνικής οδού’’, βρίσκεται η δστ. προς Νέα Πλευρώνα, το ‘’κάστρο της κυρά Ρήνης’’ των ντόπιων, μια από τις σπουδαιότερες πόλεις – συμμάχους της Αιτωλικής Συμπολιτείας⁷, που μαζί με την αρχαία Καλυδώνα,στο Ευηνοχώρι, και την Αλίκυρνα, στον Άγιο Θωμά Μεσολογγίου, θα έλεγε κανείς, ότι ‘’κυκλώνουν’’ την περιοχή. Η αρχαία πόλη είναι κτισμένη ψηλά στον Αράκυνθο, (υπάρχει πινακίδα της αρχαιολογικής) λίγο πριν το Αιτωλικό δεξιά, όπως έρχεστε από Μεσολόγγι. Είναι επισκέψιμη, και στον χώρο σώζεται η μοναδική  οχύρωσή της, με μεγάλο τμήμα των τειχών, και δεκάδες πύργους, το θέατρο, η μεγάλη υδατοδεξαμενή, και η αγορά της. Για την πόλη αυτή, έχουν γίνει μεγαλεπήβολα σχέδια ανάδειξής της.

Από εδώ, η θέα του Μεσολογγίου, και της ευρύτερης περιοχής των αλυκών και των λιμνοθαλασσών στο βάθος, είναι εξαίσια. Καθ’ οδό προς το Αγρίνιο, προτείνεται η στάση στο Φαράγγι της Κλεισούρας – υπάρχει και αναψυκτήριο – στην Ζωοδόχο Πηγή, σε ένα ολόδροσο σκιερό περιβάλλον κατάλληλο για ξεκούραση και ανασύνταξη. Ο Σπυρίδων Τρικούπης αναφέρει στην ιστορία του, ότι στην πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου η πόλη σώθηκε, από κάποιον Ηπειρώτη, από τα Γιάννινα μάλιστα, και δίνει την πληροφορία ότι αυτός ο σωτήρας έγινε⁸ κατόπιν καλόγερος, σ’ ένα ξωκλήσι που βρίσκεται στην είσοδο της Κλεισούρας. Αυτό το ξωκλήσι, είναι το σημερινό μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής, που είναι αφιερωμένο στην Αγία Ελεούσα.

Μια παράξενη διαδρομή, που δεν μοιάζει με ο,τιδήποτε έχετε κάνει ως τώρα, ξεκινά σχεδόν πάνω απ’ τη γέφυρα Ευηνοχωρίου, εννέα χλμ από Μεσολόγγι, και, ακολουθώντας τα τελευταία από τα 92 χλμ του Εύηνου ποταμού, φτάνει ως τη θάλασσα, στην ‘’Μπούκα’’ των ντόπιων. Οι χάρτες αναφέρουν ‘’Βαμβακούλα’’, αλλά δεν υπάρχουν πινακίδες για να επιβεβαιωθεί, παρά μόνο ένα υπερυψωμένο ανάχωμα, μια χωμάτινη ευθεία έντεκα χλμ. 

Τα πλατάνια, οι λόχμες και οι καλαμιές, καλύπτουν όλο τον τόπο αριστερά σας εκεί που κυλάει ο ποταμός, κρύβοντας στα σίγουρα, φωλιές άγριων πουλιών. Δεξιά κάποιες μικρές περιποιημένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις, διαφοροποιούν το τοπίο που όσο πάει απογυμνώνεται. Τα τελευταία μέτρα αυτής της πανέμορφης διαδρομής θα σας λαχταρίσουν, αφού δεν υπάρχει τίποτα, και ταυτόχρονα υπάρχουν τα πάντα. Ανάλογα πως θα ‘’σας πάρει’’ η μυστηριώδης ατμόσφαιρα. Η περιοχή δεν έχει παρά μόνο, απέραντες ευθείες, απροσμέτρητες εκτάσεις, βάλτους (οδηγείτε στο ‘’πατημένο’’), και αλυκές με πολλά βούρλα και αρμυρίκια. Στο βάθος, δύο ξύλινες μεγάλες πασσαλόπηκτες καλύβες, προσθέτουν έμπνευση στον χρωστήρα του ζωγράφου, και άλλον αέρα στην εξερεύνηση. Λες, υπάρχει ζωή, όμως φευ…το παντέρημο μεταφυσικό τοπίο, ισορροπεί, μόνο και μόνο, επειδή πριν έχετε δει την λιμνοθάλασσα, και οι απέραντες ευθείες είναι κάτι συνηθισμένο στην οπτική σας, αλλιώς…….

Το Μεσολόγγι, αναδεικνύεται μέσα από μια μυθική, σκοτεινή και συνάμα γαλήνια, αχλύ, που συχνά τυλίγει την πόλη. Σίγουρα είναι θαλασσινή πολιτεία, όλη του η ιστορία άλλωστε αξιολογείται, από το θαλασσινό στοιχείο. Έτσι είναι και οι κάτοικοι. Πιο πολύ θαλασσινοί. Δίπλα όμως υψώνονται χαμηλοί, ήπιοι λόφοι, και βουνά. Ο Αράκυνθος, και η Βαράσοβα, μοιάζουν να προφυλάσσουν το θαλασσινό Μεσολόγγι, από τα χούγια και τις συνήθειες των ορεινών. 

Έτσι η Ιερά Πόλη, μέσα στη μοναξιά του μύθου της και της διαμορφωμένης εδώ και χρόνια κουλτούρας, αποπνέει διαφορετικό αέρα, ομολογώντας, σ’ αυτούς που ακούν, τη διαφορετικότητά της από τις άλλες παραθαλάσσιες πόλεις.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾  Όταν βρέθηκε στο δίλημμα να πεθάνει ή να παραδοθεί, προτίμησε το δεύτερο, υπερβαίνοντας τον ηρωισμό, κατακτώντας ταυτόχρονα το ανώτερο ιδανικό, την Ελευθερία. Ακολουθούν δεκάδες δημοτικά τραγούδια, που περιγράφουν την ζωή ‘’μέσα στο φράχτη’’, αλλά και μετά την ηρωική έξοδο. Οι πρώτοι Μεσολογγίτες ποιητές που ύμνησαν τον άθλο ήταν οι: Στασινός ‘’ο Μικρός’’, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Κωστής Παλαμάς. Πολλοί όμως είναι οι ποιητές, (αρκετοί ανώνυμοι) και ακόμα περισσότερα τα ποιήματα που γράφτηκαν με θέμα την ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου. Ο Στασινός, του οποίου ο αδελφός σκοτώθηκε στην πρώτη πολιορκία, σύνθεσε μεγάλο ποίημα, πάνω από 100 στίχους. Δημοτικά τραγούδια, αλλά και μοιρολόγια που θρηνούν το Μεσολόγγι, είναι πολλά στις συλλογές του Χασιώτη, Αραβαντινού, Πάσσωβ (‘’CarminaGreca’’), Λελέκου, κ.α.

Στην έντεχνη ποίηση, εκείνος που πλησίασε περισσότερο τη δόξα του Μεσολογγίου, ήταν ο μεγάλος Εθνικός μας ποιητής Δ. Σολωμός,ο ιδρυτής της λεγόμενης Επτανησιακής σχολής, με το ποίημα ‘’Μεσολόγγι’’ ή ‘’Ελεύθεροι Πολιορκημένοι’’ ή ‘’Το Χρέος’’, όπως το ονομάζει ο ίδιος. Επίσης ο Γ. Ζαλοκώστας που βραβεύθηκε ιδιοχείρως, από τον βασιλιά Όθωνα, το Μάιο του 1851, για το ποίημά του ‘’το Μεσολόγγιον’’. Ο Σπ. Τρικούπης, ύμνησε τους αγώνες του Μεσολογγίου με πολλά ποιήματα, όπου ξεχωρίζει, ‘’η Λίμνη του Μεσολογγίου’’. Ο Αλέξ. Πάλλης έπλεξε το εγκώμιο του Μεσολογγίου με το ποίημα ‘’Ο Μεσολογγίτης’’. Ο Συρακιώτης τραγουδιστής ‘’του βουνού και της στάνης’’, Κ. Κρυστάλλης δεν έμεινε ασυγκίνητος, γράφοντας τον ‘’Καλόγερο’’ της Κλεισούρας’’.

Από τους νεότερους, ξεχωρίζει ο μεγάλος μας ποιητής Κ. Παλαμάς, με τις συλλογές του, ‘’Τραγούδια της Πατρίδας μου’’ και ‘’Καημοί της Λιμνοθάλασσας’’. Στο δεύτερο, περιέχεται το ποίημα ‘’Μια παράδοση’’, όπου διαφαίνεται όλη η ιστορία του Μεσολογγίου. Ο επίσης Μεσολογγίτης Μ. Μαλακάσης, με πολλές εμπνεύσεις, και δύο ομότιτλα ποιήματα ‘’Το Μεσολόγγι’’. Τέλος, ο σύγχρονος ποιητής, Σ. Σκίπης, με ποίημα που αναφέρεται στη μεγάλη απόφαση των πολιορκημένων, και την ‘’Ωδή στο Λόρδο Βύρωνα’’. 

⁽²⁾  Το είδος της ‘’προστασίας’’ που απολαμβάνει, δεν είναι τόσο ευχάριστο για τους φορολογούμενους, αφού για πολλοστή φορά η χώρα μας θα βρεθεί κατηγορούμενη, και για τη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου, επειδή δεν λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα προστασίας, στον διεθνούς σημασίας βιότοπο. Πρέπει να αναφερθεί, ότι η Διεθνής Σύμβαση Ραμσάρ, έχει περιφρονηθεί στον έσχατο βαθμό από την διοίκηση. Οι υγρότοποι κινδυνεύουν από την έλλειψη διαχειριστικών προγραμμάτων, που θα έθεταν στόχους, αλλά και θα υποδείκνυαν ταυτόχρονα, τις μεθόδους προστασίας τους. Η Ελλάδα δεν έκανε απολύτως τίποτα.  

Οι υπόλοιποι ‘’υπεύθυνοι’’, από τους δημάρχους ή τις ‘’επιτροπές τουρισμού’’ των δήμων, τους Νομάρχες, και όλους τους εμπλεκόμενους, αγνοώντας τις συνέπειες, αρκούνται στις ενέργειες του τύπου: η περιοχή μας προστατεύεται κ.λπ. Ο αρνητικός αντίκτυπος που, ήδη, έχει σχηματίσει η Ε.Ε, ανακοινώνεται κατά καιρούς με βαριά πρόστιμα, και κυρίως, με αναστολή υλοποίησης προτάσεων για χρηματοδότηση έργων που έχουν να κάνουν με δράσεις ανάδειξης και ανάπτυξης, αναγκάζοντας τη διοίκηση, αφού χάνει τους πόρους από την Ε.Ε., να τα ‘’βάζει από τη τσέπη της’’, ενώ θα μπορούσε να τα διοχετεύσει αλλού. 

⁽³⁾  Θα αποτελέσει αντικείμενο επόμενης αναφοράς, ‘’Επαρχία Μεσολογγίου 2’’ Αιτωλικό – Δέλτα Αχελώου – Οινιάδες. 

⁽⁴⁾  Το νούμερο 258.000 στρ, εδόθη από τη δικτυακή πύλη ενημέρωσης Αιτωλοακαρνανίας, τον Μάρτιο του 2004, και δεν συμβαδίζει με τις δραματικές αλλαγές που έχουν συντελεσθεί. Σύμφωνα με την απογραφή των Ελληνικών Υγροτόπων του 1994 που έγινε από το Ε.Κ.Β.Υ. και το Μουσείο Γουλανδρή – Φυσικής Ιστορίας οι εκτάσεις ήταν οι ακόλουθες: Λιμνοθάλασσα Αιτωλικού (Λ/Θ) 26.000 στρ, Λ/Θ Μεσολογγίου 100.000 στρ, Λ/Θ Κλείσοβας 30.000 στρ, Εκβολές Ευήνου 2.500 στρ, Δέλτα Αχελώου 66.500 στρ σύνολο 225.000 (1994). Το 1996 στην αξιόλογη έκδοση της Εμπορικής Τράπεζας, ‘’Ελληνικοί Υγρότοποι’’, που έγινε πάλι από το Μουσείο Γουλανδρή, και το Ε.Κ.Β.Υ, διαβάζουμε ότι η έκταση ’’ξεπερνά τα 220.000 στρ’’ ενώ μόνο η Λ/Θ Μεσολογγίου – Αιτωλικού έχει ‘’έκταση 140.000 στρ’’.

Ο φορέας διαχείρισης των λιμνοθαλασσών, με έδρα το Μεσολόγγι, το 2004 δηλώνει ότι, ‘’η έκταση των Λ/Θ Μεσολογγίου – Αιτωλικού είναι 150.000 στρ’’. Το μόνο βέβαιο, για να δικαιολογήσουμε τα διαφορετικά νούμερα στις εκτάσεις, είναι αυτό που γνωρίζουμε ήδη. Η Δεκαετία που πέρασε ήταν καταστροφική, και ουσιαστικά ο άνθρωπος περιόρισε την έκταση, με αποξηράνσεις, μπαζώματα, επιχώσεις (για τη δημιουργία καλλιεργήσιμης γης, αφού η υπεραλίευση έχει αρχίσει να δείχνει τα δόντια της – μείωση της παραγωγής – φυγή των νέων), αυθαίρετη δόμηση, καταπατήσεις, χωματερές, σκουπιδότοποι κ.λ.π. Η μόνη εξήγηση που φαντάζει, (προς το παρόν δεν είναι), λογική, είναι ότι ετοιμάζονται, να γίνουν αγρότες! αφού το φράγμα Μεσοχώρας, έτσι και αλλιώς θα μειώσει, (τότε θα είναι λογικό), την παροχή νερού προς τις λιμνοθάλασσες. Αλλά το φράγμα δεν έχει κλείσει ακόμα, οπότε προς τι η ανάπτυξη των καλλιεργειών εις βάρος του υγρότοπου; Προετοιμάζονται άραγε;

⁽⁵⁾  Η λίμνη Βεγορίτιδα ήταν, η βαθύτερη στην Ελλάδα, με μέγιστο βάθος 75 μ. και η τρίτη σε μέγεθος με 72,5 τ.χ. Η ΔΕΗ λεηλάτησε τον υδροφόρο ορίζοντα (όπως όταν θα ‘’κλείσει’’ το φράγμα Μεσοχώρας, στην περίπτωσή μας). Τότε λοιπόν ‘’δώρισαν’’, (μέσω του Υπ. Οικονομικών), στρέμματα για καλλιέργεια, (στην περίπτωση του Μεσολογγίου δεν δωρίζουν, αλλά μπαζώνουν και πουλάνε). Αυτά τα στρέμματα όμως ….για να αποδώσουν, θέλαν και ….πότισμα. Όσο λοιπόν, πότιζαν, τόσο μίκραινε η λίμνη, όσο μεγάλωναν οι καλλιέργειες, τόσο μειωνόταν το μέγεθος της. Τελικά από 3,5 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα νερό έμειναν τα 500 εκατομμύρια κυβικά.

⁽⁶⁾  Η προσαρμογή αυτή θα περιλαμβάνει πλήρη συντήρηση του κτίσματος και του παραδοσιακού φάρου, εκθεσιακό χώρο, που θα αναφέρεται στην ιστορικότητα της θέσης, σε σχέση με την πολιορκία του Μεσολογγίου, στη σημασία και λειτουργία του φάρου, στο ιδιαίτερο περιβάλλον των νησίδων, στο μέτωπο της λιμνοθάλασσας, και στην οργάνωση της παραδοσιακής αλιείας (ιβαριών) εκεί. Επίσης, θα διαμορφωθεί ο εξωτερικός χώρος, και θα κατασκευαστεί μικρή ξύλινη προβλήτα προσέγγισης και πρόσδεσης παραδοσιακών!! Σκαφών.

⁽⁷⁾  Τα χρόνια της ακμής της Αιτωλικής συμπολιτείας αρχίζουν μετά το 279 π.Χ., όταν αυτοί κυρίως ήταν, που απέκρουαν τους Γαλάτες επιδρομείς στις Θερμοπύλες και τελικά στους Δελφούς όπου και τους σύντριψαν. Τα μέχρι το 220 π.Χ. χρόνια είναι τα καλύτερα της Συμπολιτείας αφού έχει αναπτύξει καλές σχέσεις τόσο με τους Ηπειρώτες, όσο και με τους Μακεδόνες του βασιλιά Αντίγονου Γονατά. Το τέλος, έρχεται μετά από πολέμους και καταστροφές, το 189 π.Χ, με την σύναψη της Αιτωλορωμαϊκής συνθήκης ειρήνης, πράξη τέλους για τη Συμπολιτεία.

⁽⁸⁾ Στην πρώτη πολιορκία το 1822, ο Ομέρ Βρυώνης έκανε ένα ‘’κόλπο’’, αφού έβλεπε ό,τι δεν μπορούσε να κατακτήσει το Μεσολόγγι. Πήρε όλο του το στρατό και έφυγε, με την σκέψη να ξαναγυρίσει, παραμονές Χριστουγέννων, όταν όλοι θα ήταν στις εκκλησιές. Ίσως να το είχε καταφέρει, αν δεν υπήρχε ο καλόγερος της Κλεισούρας, που άκουσε τον στρατό να έρχεται, και έτρεξε στη πόλη, ειδοποίησε τους Μεσολογγίτες και έτσι γλίτωσαν. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 26310

ΔΙΑΜΟΝΗ: ‘’Θεοξένια’’ 28098 στο δρόμο για Τουρλίδα, ‘’Liberty’’ 28050, ‘’Αγάπη’’ 28801, ‘’Αύρα’’22284, ‘’Ηλιοβασίλεμα’’ 25360.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην παραλία του Κρυονερίου ελεύθερο. Φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Δοκιμάστε αυγοτάραχο ή πάρτε για το σπίτι. Φτιάχνεται από τα αυγά του θηλυκού κέφαλου, ο ‘’Μπάφος’’ των ντόπιων. Τα εστιατόρια και οι ψησταριές ειδικεύονται στα ψαρικά, κέφαλοι, χέλια και λοιπά φρέσκα προϊόντα της λιμνοθάλασσας. Στη ρομαντική Τουρλίδα ‘’το ηλιοβασίλεμα’’. Με το ουζάκι, στην πλατεία πρωθυπουργών, δοκιμάστε γαριδούλες. ‘’Καρβέλης’’ 51532, ‘’Μαρόκια’’ 26832, ‘’Τα Ρεμπάκια’’ στο Αιτωλικό 2632023588, 23377.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Νομαρχία Μεσολογγίου 59602, www.aitoloakarnania.gr Δήμος Μεσολογγίου 55120, 55128, Α’ Βοήθειες 26331, Αστυνομία 22222, Τροχαία 23117, Τουριστική Αστυνομία 27220, Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Κατσαρός Οδυσσέας, συνοικία Ανατολικά Αλίπεδα, 28467, Μαντέλος Γιώργος, Ναυπάκτου 41, 25058, Ζοχιός Σωτήριος, Κατσή 2, 25575, Μανθάτης Νίκος, Πολυτεχνείου 3, 22312.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.29dytika.gr/main/travel/mesologi.htm www.29dytika.gr/main/nav/history/oikosysthmata.htm www.ornithologiki.gr Η πόλη είναι επίπεδη. Μια καλή πρόταση για άλλου είδους γνωριμία είναι αυτή του ποδηλάτου. Νοικιάζουν παντού. Ο Κήπος των Ηρώων είναι ανοιχτός μέχρι τις 18:00. Μουσεία: Πινακοθήκη – Ιστορίας της Ιεράς Πόλης 22134, Λαογραφικό 22134, Τρικούπη 26283, Κωστή Παλαμά 51767, Κέντρο ενημέρωσης υγροτόπων Μεσολογγίου – Αιτωλικού 8 χλμ από το Μεσολόγγι προς Αιτωλικό 2632022110.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Ιερά Πόλη όλη όλες οι μάρκες, στα περίχωρα στο Ευηνοχώρι, και από την μεριά του Αιτωλικού στο Νεοχώρι και τη Κατοχή.

ΧΑΡΤΕΣ: Μοναδική εργασία ακριβείας, με αποτέλεσμα, τον Χάρτη ‘’Αιτωλία’’, από την ΑΝΑΒΑΣΗ, σε κλίμακα 1:100.000, θα τον βρείτε στην Στοά Αρσακείου 6 Α’ 105 64 Αθήνα, 2103218104, 3210152.

ΒΙΒΛΙΑ: Αιτωλοακαρνανία: Τόποι – Μνημεία – Ιστορία, Αγρίνιο 1995, Νότια Αιτωλία – το οδικό Δίκτυο ως τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, Αθήνα 1993, ‘’Γνωρίστε το Μεσολόγγι’’ της Ακακίας Κορδόση, εκδόσεις Ασημακόπουλος 1999 Μεσολόγγι.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ – ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ  αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

Α’         Αυτοτελή Βιβλία

• Αλεξανδροπούλου Σ. / Νότια Αιτωλία – το οδικό Δίκτυο /  Αθήνα 1993
• Γιώργος Σφήκας – Γρηγόρης Τσούνης / Οικοτουριστικός Οδηγός Ελλάδας / Γ.Γ.Ν.Ε. – Ε.Ε.Π.Φ. Αθήνα 1993
• Αιτωλοακαρνανία / Τόποι – Μνημεία – Ιστορία / έκδοση Ιστορικής – Αρχαιολογικής Εταιρείας Δυτικής Στερεάς Ελλάδας / Αγρίνιο 1995
• Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων / εκδότης ΕΚΒΥ – Μουσείο Γουλανδρή / Θεσσαλονίκη Ιούνιος 1994
• Ελληνικοί Υγρότοποι / Μουσείο Γουλανδρή – ΕΚΒΥ / εκδότης Εμπορική Τράπεζα Αθήνα 1996
• Ακακία Κορδόση / Γνωρίστε το Μεσολόγγι / εκδόσεις Ασημακόπουλος / Μεσολόγγι 1999
• Κωσταντίνου Παπαδόπουλου / Τουριστικός Οδηγός Αρχαίας Πλευρώνας / εκδόσεις ΑΛΦΑ / Αθήνα 2001
• Λύντια Τρίχα / Ο γνωστός και ο άγνωστος Χαρίλαος Τρικούπης / Εκδόσεις Καπόν / Αθήνα 2002

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Παναγιώτης Κρήτας / Το επαναστατημένο Μεσολόγγι στην Ποίηση / περιοδικό Ελληνική Δημιουργία Τ125 / Αθήνα 1953
• Μεσολόγγι / Αφιέρωμα 7 ημερών Εφημ Καθημερινή 24/4/94
• Τάκη Ντάσιου / Μάζωξη στην Βαράσοβα / περιοδικό Κορφές / Τ115 Σεπτ – Οκτ. 1995
• Κώστας Παπανδρέου / Με τη Γαΐτα / περιοδικό Ταξιδεύοντας (το μικρό) / 4 Τροχοί Νοέμβριος 1996
• Ρούλα Χάιδου – Άγγελος Ρασιάς / Μεσολόγγι / περιοδικό Cosmos / Τ21 Απρίλιος – Μάιος 1997
• Μνημεία της Αιτωλοακαρνανίας / Αφιέρωμα 7 ημερών Εφημ Καθημερινή 27/9/98
• Γιώργος Ζαρκαδάκης – Γιάννης Σμαραγδής / Μεσολόγγι / περιοδικό Γαιόραμα / Τ34 Νοέμ – Δεκ.1999
• Ιωάννα Σωτήρχου – Σπύρος Τσακίρης / Γεύση από Αλάτι / περιοδικό ΓΕΩ / Τ1 Απρίλιος 2000
• Ντίνα Μπατζιά – Διονύσης Μοσχονάς / Αυγο-ταραχή Ουρανίσκου / περιοδικό ΓΕΩ / Τ88 Δεκέμβριος 2001
• Μίρκα Παλιούρα / Ευγένιος Ντελακρουά / περιοδικό Γαιόραμα / Τ48 Μάρτιος – Απρίλιος 2002
• Θάλεια Αργείτη – Μιχάλης Κωσταρής / Μνήμες Ιστορίας / περιοδικό ΓΕΩ / Τ161 Μάιος 2003
• Θοδωρής Αθανασιάδης – Ζερμαίν Αλεξάκη / Ο αγιασμός των υδάτων / περιοδικό ΓΕΩ / Τ163 Μάιος 2003
• Διονύσης & Σπυρογεράσιμος Δημητράτος / Μεσολόγγι / περιοδικό Κορφές / Τ164 Νοέμ – Δεκ 2003

Για τις κάθε είδους καταστροφές στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου – Αιτωλικού διαβάστε αναλυτικά , στο περιοδικό ‘’Νέα Οικολογία’’ Ιούνιος ’96 / Το δάσος Φραξιά κινδυνεύει, Οκτώβριος – Νοέμβριος ’99 / Λιμνοθάλασσα Αιτωλικού, Ιούνιος ’00 / Λιμνοθάλασσα Αιτωλικού, του Μεσολογγίτη Ιωάννη Λεονάρδου και τα δύο.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Ενεπεκίδη Π. / Στο πένθιμο Μεσολόγγι του 1824 / Εφημ Καθημερινή 12/9/1999
• Αλέξανδρος – Πηνελόπη Τσαντούλα / Στις εκβολές του Αχελώου / ένθετο Νο 10 2003 στην εφημερίδα Ημερησία.
• Ντίνος Κιούσης / Mezzolaghi / Εφημ Καθημερινή 12/5/02

Για τις παντοειδείς καταστροφές στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου – Αιτωλικού διαβάστε αναλυτικά, στις εφημερίδες, ‘’Καθημερινή’’ 18/9/99 άρθρο της Έφης Χατζηιωαννίδου / ‘’Βαριανασαίνει η λιμνοθάλασσα του Αιτωλικού’’, και ‘’Καθημερινή’’ 8/10/00, άρθρο των, Γιάννη Μακρή – Ελένης Ντινιά – Μπουντάλη / ‘’Έγκλημα στη λιμνοθάλασσα’’, επίσης, το ‘’Βήμα της Κυριακής’’ 21/1/01 άρθρο της, Παναγιώτας Μπίτσικα / ‘’το Υδρόθειο πνίγει το Αιτωλικό’’, και το ‘’Βήμα της Κυριακής’’ 29/9/02 άρθρο των, Παναγιώτας Μπίτσικα – Μάχης Τράτσα / ‘’Καταστρέφεται η λιμνοθάλασσα’’, για την παραπομπή στο ευρωδικαστήριο, δείτε την ‘’Καθημερινή’’ 30/1/04 άρθρο – ανταπόκριση από Βρυξέλες, του Κωνσταντίνου Καλλέργη.