ΗΠΕΙΡΟΣ (4204 λέξεις)

ΠΩΓΩΝΙ – ΤΟ ΠΟΛΥΦΩΝΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ 

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Απρίλιος 2005

Ταξιδεύοντας με το Πολυφωνικό Τραγούδι

Η Ήπειρος, αν και δεν αποτελεί εξαίρεση από το παγκόσμιο φαινόμενο πολιτιστικής ομογενοποίησης, κατάφερε μέχρι τώρα να διατηρήσει ολοζώντανες τις μουσικές της παραδόσεις, και μέσα από αυτές, να συντηρήσει τα αυθεντικότερα στοιχεία της μουσικής παράδοσης του έθνους μας. Γενικότερα η Ήπειρος, και ένα τμήμα των Βαλκανίων αποτέλεσαν επί πολλά χρόνια μια ενιαία πολιτισμική ενότητα χαρακτηριστική για την ξεχωριστή μουσική της. Αυτή η μουσική προσελκύει το ενδιαφέρον των μελετητών και πέρα από το χώρο αυτό, γιατί ανακαλύπτουν σ’ αυτή βαθιές αρχαιοελληνικές και βυζαντινές μουσικές ρίζες που γεφυρώνουν το μακρινό παρελθόν, ενώνοντας μουσικά τους λαούς σήμερα.

Η παραδοσιακή μουσική γεννήθηκε σε συγκεκριμένες εθνολογικές ζώνες, σε λαούς και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες εκφράζοντας την ιδιομορφία της ζωής τους. Και αλλού, ειδικότερα όμως στο Πωγώνι αναπτύχθηκαν εκτός των άλλων, ιδιαίτερα μουσικά ιδιώματα και ρυθμοί. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν εκεί γνήσιες φωνητικές και οργανικές λαϊκές φόρμες, που βρίσκουν την δύναμη της επιβίωσης και στα χρόνια του σύγχρονου πολιτισμού. 

Έχουμε ήδη αναφέρει (τ. ΣΤ’, 216), ότι η περιοχή είναι ένα πολιτιστικό σταυροδρόμι ανάμεσα από την Αλβανία και την Ήπειρο. Η μουσική παράδοση, ειδικότερα το πολυφωνικό τραγούδι, αν και ιδιαίτερο σαν είδος, εκφράζει ακριβώς αυτές τις διάφορες επιδράσεις που έχουν συμβεί στο χώρο και στο βάθος του χρόνου, αποτελώντας ακόμα ένα τεκμήριο γιαυτό.

Πέντε Διεθνείς Συναντήσεις Πολυφωνικού Τραγουδιού είχαν γίνει, πλούσιες σε σταθμούς, πάντα κοντά στην παραμεθόρια Ήπειρο και εκτός συνόρων όταν χρειαζόταν. Βόρειος Ήπειρος, με ή χωρίς εισαγωγικά, η ιχνηλασία του τραγουδιού δεν σταματά στα σύνορα, ούτε εμείς, που ακολουθούμε και παρακολουθούμε την έκτη. Κάθε βράδυ και άλλος τόπος, κάθε μέρα και άλλοι συνταξιδιώτες, άλλοι έρχονται γιατί μόλις το έμαθαν, άλλοι φεύγουν λόγω της, ήδη πολυήμερης απουσίας τους. Σε αυτή τη παρέλαση καλλίφωνων συγκροτημάτων και μεμονωμένων καλλιτεχνών όλοι έχουν μια θέση, ακόμα και οι επισκέπτες όπως εμείς. Οι εκδηλώσεις ξεκίνησαν την Πέμπτη 29 Ιουλίου ’04 από την Ιεροπηγή Καστοριάς, πέρασαν στην Αβδέλλα Γρεβενών την επόμενη μέρα, και από τη Δυτική Μακεδονία έφτασαν στην Ήπειρο με πρώτη στάση στην Αετομηλίτσα, το βράδυ του Σαββάτου 31/7/04. Μια γλυκιά έναστρη βραδιά που ξεδίπλωσε συγκινητικά, ενθουσιώδεις φωνές από την ξεχασμένη μέσα πατρίδα. Η σκληρή δουλειά και οι άοκνες προσπάθειες της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρίας ‘’Άπειρος’’ (Δωρική ονομασία της Ηπείρου), κατάφεραν να καθιερώσουν στα χρόνια που πέρασαν το διεθνές φεστιβάλ πολυφωνικού τραγουδιού. Μια κίνηση που γίνεται αισθητή κάθε χρόνο στα παραμελημένα παραμεθόρια χωριά της χώρας μας. Οι παρουσιάσεις των συγκροτημάτων από την Άνω Δερόπολη, τη Βουλγαρία, μαζί με τον δεξιοτέχνη Γιώργο Μακρή από την Αλιστράτη Σερρών με την γκάιντα του και τη Χαονία,ταξίδεψαν τους επισκέπτες αλλά και τους ντόπιους στα μονοπάτια της πολυφωνικής μουσικής μας παράδοσης. Τη συνέχεια ανέλαβε η κομπανία των αδελφών Χαλκιά από τη Βούρμπιανη που έδωσε έντονο τοπικό χρώμα. 

Η επομένη μέρα μας βρήκε όλους μαζί σε μια θαυμάσια τοποθεσία της Αετομηλίτσας που είχε επιλεγεί για την παρουσίαση των συγκροτημάτων, η ‘’Γκούρα’’ στα 1700 μ. υψ., μόλις 2 χλμ. από τον κεντρικό δρόμο. Γνωστή τοποθεσία, στο ίδιο μέρος γίνεται η ετήσια γιορτή της κτηνοτροφίας εκεί προς το τέλος Ιουλίου. Ο δρόμος σταματά πιο ψηλά, στη ‘’στάνη Λάμπρη’’, αφού διασχίσει απέραντα βοσκοτόπια. Από εκεί με μικρή πεζοπορία φτάνει κανείς στον παραμεθόριο Γράμμο. 

Παλλαϊκή θαρρείς η συνάντηση, όλοι οι ντόπιοι με τις οικογένειές τους, δεκάδες παιδιά ντυμένα με τις παραδοσιακές φορεσιές τους σε ένα πανηγύρι χορών και μουσικής. Πραγματικά σε κάτι τέτοιες εκδηλώσεις νοιώθεις αβίαστα ότι η αληθινή ιστορία των Ελλήνων και της Ελλάδας σφύζει απαραχάρακτη και απαράλλαχτη, στη ζωντανή παράδοση του λαού που εκφράζεται μέσα από το δημοτικό τραγούδι. Οι γυναίκες του ομώνυμου ομίλου από το Λούψικο Κόνιτσας (Κεφαλοχώρι), τραγούδησαν τα ομαδικά τους τραγούδια που μαρτυρούν την πολυφωνική τους καταγωγή, με την απαράμιλλη τέχνη, όπως εκείνες ξέρουν, ενθουσιάζοντας τους ακροατές.

Επίσης η ‘’Χαονία’’, ένα πολυφωνικό σύνολο που δημιουργήθηκε το 1996 από τους μαθητές του Μουσείου Λαϊκών Μουσικών Οργάνων, έσμιξε τις φωνές της στην απόδοση γνωστών τραγουδιών, όπου όλοι τραγουδούν μαζί. Εθισμένη η ακοή μας θαρρείς, τόσο από τα σύνολα όσο και από τις παραστάσεις ακολουθούμε το πολυφωνικό καραβάνι σαν υπνωτισμένοι. Σπάνια πια δίνεται η ευκαιρία να δει και να ακούσει ο ακροατής τόσο τέλεια συγχρονισμένες φωνές και μάλιστα στο φυσικό τους περιβάλλον που δεν είναι άλλος από τις πετρόχτιστες πλατείες και τις καταπράσινες εξοχές. Αυτά τα σύνολα δεν μπορούν να ειδωθούν χωριστά από το πλαίσιο που τα παράγει αλλά και από τα συμφραζόμενα που τους δίνουν νόημα, ούτε μπορούν να προσδιοριστούν μόνο με την στενή μουσικολογική προσέγγιση. Και κάτι που πρέπει να τονιστεί είναι ότι δεν έχουν σχέση με τις γνωστές, ανά την καλοκαιρινή Ελλάδα ‘’γιορτές’’ ή ‘’πολιτιστικές εκδηλώσεις’’, που έχει επιβάλει το σύγχρονο μάρκετινγκ (και οι επιδοτήσεις των δήμων από ‘’προγράμματα’’ της Ε.Ε.), σβαρνίζοντας και εξευτελίζοντας τον λαϊκό πολιτισμό.

Στο πλαίσιο της παράδοσης και του εθνικού πολιτισμού το πολυφωνικό κατέχει διπλό ρόλο, αφού είναι ταυτόχρονα κεντρικό αλλά και απομακρυσμένο από το ευρύ κοινό. Απομακρυσμένο γιατί η παρουσία του ελάχιστα ξεπερνά το τοπικό επίπεδο όπου και δημιουργείται. Στην τεράστια δισκογραφική παραγωγή της λεγόμενης δημοτικής μουσικής, το πολυφωνικό τραγούδι δεν καταλαμβάνει παρά ένα ελάχιστο κομμάτι, μετρώντας λιγότερες από 10 δισκογραφικές εκδόσεις έως το 1990. Οι περισσότερες μάλιστα από αυτές είναι ηχογραφήσεις που έγιναν είτε από λαογράφους για ερευνητικούς λόγους είτε από συλλόγους της διασποράς (στην Αμερική κυρίως). Και στις δύο περιπτώσεις το πολυφωνικό έμεινε  μακριά από το εμπορικό κύκλωμα που στήθηκε γύρω από την υπόλοιπη παραδοσιακή μουσική και οι συντελεστές του δεν έγιναν επαγγελματίες. Διατηρώντας δε, τον δυναμικό του εθνικό χαρακτήρα απέφυγε την τυποποίηση που επηρέασε αρχικά, κατέστρεψε αργότερα σε μεγάλο βαθμό την υπόλοιπη λαϊκή μουσική.

Το μεράκι, το πάθος και ο ενθουσιασμός, μας οδηγούν μέσα από μια μαγευτική διαδρομή στο ακριτικό Δελβινάκι, απ’ όπου θα ξεκινήσουν οι εκδηλώσεις στην ακριτική περιοχή του Πωγωνίου, που βρίσκεται στα όρια, στο ύστατο γεωπολιτικό σημείο της πατρίδας μας. Σαν απομακρυσμένη περιφέρεια η σημασία και ο ρόλος της διίστανται αφού είναι ταυτόχρονα, μακριά από την Αθήνα, το κέντρο των αποφάσεων, και κεντρικά όσον αφορά το φρόνημα και την ιδεολογική συνοχή του, κάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τη διοίκηση. Το Πωγώνι αποτελείται από δύο τμήματα. Το Κάτω Πωγώνι (Λάκα Πωγωνίου) και το Άνω που και αυτό είναι χωρισμένο σε ανατολικό και δυτικό, με κέντρο το Δελβινάκι.

Το Δυτικό Άνω Πωγώνι περιλαμβάνει τα χωριά, Ξηρόβαλτος, Ορεινό, Αργυροχώρι, Χρυσόδουλη, Μαυρόπουλο, Ζάβροχο, Νεοχώρι, Κτίσματα, Τεριάκι, Σταυροδρόμι, Φαράγγι, Ποντικάτες, Πωγωνιανή, Σταυροσκιάδι, Δρυμάδες, Δολό. Το Κάτω Πωγώνι (Λάκα Πωγωνίου), περιλαμβάνει τα χωριά, Κεράσοβο, Περιστέρι, Στρατίνιστα, Ψηλόκαστρο, Δημοκόρη, Άνω Λάβδανη, Κάτω Λάβδανη, Αγία Μαρίνα, Χαραυγή, Καστάνιανη πλέον (Καστανή). 

Ολόκληρη η περιοχή⁽¹⁾ Δελβινακίου είναι γεμάτη μνημεία και όμορφα χωριά σε έναν κατάφυτο τόπο που εμπνέει για πολυήμερη γνωριμία. Μέσα στην πρωτεύουσα του ομώνυμου Δήμου βρίσκονται, η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (1620), με αξιόλογες τοιχογραφίες οι οποίες ανακαλύφθηκαν πρόσφατα και χρονολογούνται από το 1646, το παρθεναγωγείο - αρρεναγωγείο χτισμένα το 1874, και ο ναός του Αγίου Αθανασίου (1790). Στον απέναντι λόφο με την εκπληκτική θέα στο Δελβινάκι και τους γύρω λόφους, υπάρχουν ερείπια  αρχαίας ακρόπολης και το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννου. Στην πλατεία θα αντικρίσετε το εντυπωσιακό ρολόι, τον δημοτικό ξενώνα και αρκετά καταστήματα. Κάθε καλοκαίρι, γίνονται σε όλα τα χωριά δεκάδες πολιτιστικά δρώμενα τοπικού χαρακτήρα ενώ το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου πραγματοποιείται παρουσίαση πολυφωνικών συγκροτημάτων από την Ελλάδα αλλά και από γειτονικές χώρες. Είναι θαυμάσια εμπειρία η συμμετοχή σε αυτές τις εκδηλώσεις και σας συστήνουμε ανεπιφύλακτα να προγραμματίσετε την επίσκεψή σας ακόμα και το αυτό το καλοκαίρι που διανύουμε. 

Νωρίς το πρωί αναχώρησε όλη η παρέα προς το ακριτικό ελληνικό φυλάκιο των Δρυμάδων, απ’ όπου θα ξεκινήσει η παρουσίαση των πολυφωνικών στο μικρό ή ξεκομμένο Πωγώνι, ένα μικρό γεωγραφικά κομμάτι που  βρίσκεται στη σημερινή Αλβανία και περιλαμβάνει τα ελληνικά χωριά, Σωπική, Σχωριάδες, Πολύτσανη, Σέλτσι, Χλωμό, Τσάτιστα, Οψάδα (δεν υπάρχει πια), και Μαυρόγερο (τέλη 2000 έφυγε για την Ελλάδα και η τελευταία από τις 35 οικογένειες). Προορισμός μας τα χωριά Σωπική και Πολύτσανη. Η διαδρομή από το Δελβινάκι διασχίζει το πολύ όμορφο τοπίο περνά από την Πωγωνιανή φτάνοντας στη συνοριακή γραμμή των Δρυμάδων. Εκεί είναι το πάρκινγκ του στρατοπέδου όπου αφήνουμε τα αυτοκίνητα και τις μοτοσυκλέτες, αφού δεν υπάρχει δυνατότητα εισόδου με όχημα στην Αλβανική πλευρά. 

Ο έλεγχος διαβατηρίων από τους Έλληνες φαντάρους διεκπεραιώνεται σύντομα, και με τα πόδια πλέον (το φορτηγό που περιμέναμε στο αλβανικό φυλάκιο δεν ήρθε), ξεκινάμε να καλύψουμε την απόσταση των τεσσάρων χλμ. που μας χωρίζουν από τη Σωπική. Η πρόσχαρη συντροφιά, καταγράφει τις πρώτες ‘’πεζοπορικές διαδρομές’’ σε Αλβανικό έδαφος από τον στενό αγροτικό δρόμο που συνδέει τα χωριά· με το ζόρι χωρά ένα αυτοκίνητο, που κι’ αυτό δεν το είδαμε ποτέ. Γενικά το ορεινό οδικό ‘’δίκτυο’’ δεν είναι από αυτά που γνωρίζουμε στην Ελλάδα. Στο μικρό ολοπέτρινο χωριό μας υποδέχονται οι αλβανοί φίλοι της ‘’Χαονίας’’ και σε χρόνο ρεκόρ στήνεται το μεσημεριανό γλέντι.

Πολύ όμορφη και μεγάλη η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου με το εξαιρετικό ξυλόγλυπτο τέμπλο. Ο επίτροπος της εκκλησίας κ. Αλέξανδρος Κώττης μας είπε την ιστορία για τη δημιουργία του τέμπλου…‘’φτιάχτηκε με υπομονή  από Κονιτσιώτη μάστορα (πιθανά από το Τούρνοβο, σημερινό Γοργοπόταμο), που για βοηθό είχε τον γιο του. Ο  μάστορας, μετά από 36 τόσα χρόνια δουλειάς αρρώστησε βαριά και πέθανε. Ο γιος του ήταν αυτός που ολοκλήρωσε το τέμπλο μετά από κάμποσα χρόνια [δεν θυμόταν πόσα]. Εκεί σταμάτησε τη διήγηση. Εμείς βέβαια είχαμε μείνει αποσβολωμένοι να κοιτούμε αυτή τη μοναδική δημιουργία, που πραγματικά ξεπερνάει σε τέχνη και λεπτομέρειες ό,τι έχουμε δει έως σήμερα.

Αργότερα ήρθε το φορτηγό, και φτάσαμε αισίως στο παλιό κεφαλοχώρι Πολύτσανη, όπου η ‘’Χαονία’’ τραγούδησε με την συνοδεία ενός Πολυτσανίτη γέροντα. Οι παλιές πετρόχτιστες οικοδομές με τις λιθανάγλυφες επιγραφές και τους σταυρούς, λαξεμένες από τα μαστορικά μπουλούκια στα τέλη του 19^ου αι., θυμίζουν έντονα το ελληνικό στοιχείο που διέπρεψε σ’ αυτά τα μέρη. Τα τρία χωριά που περάσαμε, δείχνουν πως ήταν χτισμένα τα χωριά σε ολόκληρη την Ήπειρο, κάποτε. Η αλήθεια είναι ότι εδώ, δεν έφτασε ποτέ η ‘’τουριστική’’ ανάπτυξη παρά μόνο η ανέχεια και οι μύθοι για ένα καλύτερο αύριο (όπως τα δικά μας δλδ.). 

Αυτό το καθ’ όλα γοητευτικό γύρισμα του χρόνου προς τα πίσω, και η γνωριμία με τα άγνωστα σε μας τοπία έπρεπε να συντομεύσει γιατί σουρούπωνε. Ειδικά όμως για την Σωπική, τους Σχωριάδες και την Πολύτσανη θα επανέλθουμε με πλήρη παρουσίαση. Γυρίσαμε με το φορτηγό, μέσω Σωπικής στο φυλάκιο των Δρυμάδων για να φτάσουμε βράδυ πια στο Δολό, όπου στήθηκαν τα μηχανήματα στην αμφιθεατρική πλατεία του Αγίου Νικολάου (1812). Η φιλοξενία και το Ηπειρώτικο μερακλίδικο γλέντι είναι έξω από συνηθισμένα σε αυτές τις μικρές παραδοσιακές κοινωνίες. Η διαχρονικότητα της μουσικής και ιδιαίτερα του πολυφωνικού τραγουδιού παρουσιάζεται εδώ πιο έντονη απ’ οπουδήποτε αλλού. 

Το δημοτικό τραγούδι στο Πωγώνι, τη Δερόπολη και στις άλλες περιοχής της Βορείου Ηπείρου παρουσιάζει δύο αξιοπρόσεκτα στοιχεία, την πολυφωνική αντίληψη και τη μουσική περιγραφή του περιβάλλοντος, στοιχεία, που αποτελούν βασικούς παράγοντες της μουσικής τέχνης και επιστήμης.  Πάνω απ’ όλα όμως είναι πολυφωνική. Δηλαδή περιέχει στοιχεία του λεγόμενου οριζόντιου μουσικού συστήματος, σύμφωνα με το οποίο, δύο ή περισσότερες φωνές, αποτελούν ανεξάρτητα ηχητικά σύνολα, που στην πορεία τους δημιουργούν κάθετες ηχητικές ‘’στήλες’’ και μας δίνουν έτσι την αρμονική αντίληψη. Αντίθετα, τα τραγούδια της μέσης και βορείου Αλβανίας, είναι αποκλειστικά μονοφωνικά, χωρίς να συναντιέται μέσα σε αυτά η αρμονική αντίληψη.

Η εκτέλεση των πολυφωνικών τραγουδιών γίνεται από ομάδα αντρών ή γυναικών ή μικτή και χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Η ομάδα των τραγουδιστών συγκροτείται από τον παρτή, τον γυριστή ή τσακιστή ή κλώστη και τους ισοκράτες. Ο παρτής παίρνει, δηλαδή αρχίζει το τραγούδι, ο γυριστής το γυρίζει ή το τσακίζει και οι ισοκράτες, που μπορεί να είναι περισσότεροι από δύο, κρατούν το ίσο και γεμίζουν το τραγούδι. Την κύρια μελωδία την τραγουδάει ο παρτής, ενώ ο τσακιστής και οι ισοκράτες μπαίνουν στο τραγούδι μετά από τον πρώτο στίχο. Στο σύνολό της η πολυφωνική μελωδία πλέκεται με τα λυγερά και παιχνιδιάρικα γυρίσματά της και παίρνει έτσι το δικό της ιδιόμορφο ύφος, τέτοιο που όμοιό του δεν συναντιέται πουθενά αλλού στον καθαρά Αλβανικό χώρο (Ζώτος, 12). 

Τη σχέση και την πιθανή συγγένεια του βορειοηπειρωτικού τραγουδιού, με εκείνο του ελληνικού χώρου της Ηπείρου θα την αναζητήσουμε στους γενικότερους εθνικούς και πολιτιστικούς δεσμούς, που ενώνουν τη βόρεια Ήπειρο με την Ελλάδα. Με τον όρο ‘’Βόρειος Ήπειρος’’, εννοούμε σήμερα την περιοχή, που παρά την αναμφισβήτητη ελληνικότητά της παραμένει έξω από τα όρια του ελληνικού κράτους. Η Ήπειρος, που ο Αριστοτέλης την ονομάζει⁽²⁾ ‘’η Ελλάς η αρχαία’’ από τα πανάρχαια χρόνια ήταν ιστορικά, εθνολογικά και γεωγραφικά ενιαία. 

Ο διαχωρισμός της σε Βόρειο και Νότιο είναι καθαρά τεχνικό κατασκεύασμα της ξένης διπλωματίας, που έγινε στις αρχές του περασμένου αιώνα, με την παραχώρηση του βορείου τμήματος στο αλβανικό κράτος. Εθνολογικά η βόρειος Ήπειρος ορίζεται μεταξύ του Γενούσου ποταμού και της σημερινής, οροθετικής γραμμής Ελλάδας – Αλβανίας. Ιστορικά ακολούθησε τη μοίρα του ελληνισμού, που της προσδίδει την εθνική καταγωγή και την πολιτιστική της φυσιογνωμία. Η ζωή της, ακτινοβολεί όλα εκείνα τα στοιχεία που απαρτίζουν και συγκροτούν τον χαρακτήρα της. Τα ήθη και τα έθιμα, οι θρύλοι και οι παραδόσεις, τα τραγούδια και οι χοροί, η λαϊκή τέχνη και οι ενδυμασίες, η ψυχή και το φρόνημα επισφραγίζουν την ελληνικότητα των κατοίκων της. Έτσι λοιπόν και το βορειοηπειρωτικό τραγούδι τοποθετείται στο φυσικό του, ελληνικό πολιτιστικό του χώρο, σαν ένα ιδιότυπο είδος ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, που δεν μοιάζει απόλυτα με κανένα άλλο. Είναι όμως ελληνικό όπως είναι τα κυπριακά, τα ποντιακά, τα κρητικά και τόσα άλλα ξεχωριστά είδη της εθνικής μας δημοτικής μουσικής.

Η θέση αυτή προσδιορίζεται ακόμη, με την ανημίτονη πεντατονική κλίμακα, κοινό γνώρισμα⁽³⁾ της αρχαίας, δώριας ελληνικής μουσικής και του σημερινού πολυφωνικού τραγουδιού, με μερικά στοιχεία που μοιάζουν μεταξύ της βυζαντινής μουσικής και του βορειοηπειρωτικού τραγουδιού, και τέλος οι ομοιότητες αυτών των τραγουδιών με εκείνα των άλλων περιοχών της Ηπείρου. Σήμερα το πολυφωνικό τραγούδι, εκτός από τις περιοχές της Βορείου Ηπείρου, τραγουδιέται και σε ένα γειτονικό τμήμα της, την επαρχία Πωγωνίου και σε μερικά χωριά των επαρχιών Κόνιτσας, Φιλιατών, και το βλαχόφωνο σε ορισμένα χωριά των Γρεβενών, της Καστοριάς και της Βέροιας. Οι ανώνυμοι λαϊκοί δημιουργοί του, ήταν οι εκφραστές των κοινών αισθημάτων και στοχασμών της κοινωνικής ομάδας, στην οποία ζούσαν. Χαρακτηριστική είναι η απάντηση που έδωσε στον Γάλλο μελετητή Claude Fauriel, κάποιος Έλληνας χωρικός, όταν τον ρώτησε γιατί τραγουδάει τα γεγονότα. Η απάντηση ήταν απλή, αλλά τόσο φιλοσοφημένη: ‘’….καθώς δεν ξέρω να διαβάζω, ούτε να γράφω, για να μην ξεχάσω αυτή την ιστορία την έκανα τραγούδι…’’, (Γ. Ι. Βελλάς περ. Κόνιτσα τ.120, 43).

Το υγρό κλίμα, η πλούσια βλάστηση και τα πεντακάθαρα νερά των ποταμών συνθέτουν ένα πανέμορφο τοπίο γύρω από το γαλήνιο Δολό τα γύρω υψώματα, το φαράγγι του Κουβαρά με τον διατηρημένο νερόμυλο, το γεφύρι της Νονούλως⁽⁴⁾ και την Πωγωνιανή (Βοστίνα). Σε κάθε γωνιά, σε κάθε σπίτι σε όσα χωριά περάσαμε υπάρχουν όμορφοι κήποι με εντυπωσιακά λουλούδια και περιποιημένες πεντακάθαρες αυλές. Ένα πλήθος οικοσυστημάτων περιτριγυρίζουν τον τόπο συνθέτοντας μαζί με τα πουλιά και τα ζώα ένα πολύτιμο δίκτυο περιοχών που θα έπρεπε να προστατεύεται. Στην Πωγωνιανή να δείτε την συλλογή του λαογραφικού μουσείου Πωγωνίου – Δερόπολης, την κεντρική εκκλησία του Αγίου Νικολάου (1873), το όμορφο ‘’Κέντρο παιδικής μέριμνας Αρρένων Πωγωνιανής’’, και όλα τα πετρόχτιστα κτήρια – καταστήματα της κεντρικής πλατείας.

Στο χωριό λειτουργεί το καφενεδάκι του Βαγγέλη Γκριμότση για στάση και ανασύνταξη της παρέας. Στο ακριτικό παλιό κεφαλοχώρι λειτουργεί το κέντρο επαγγελματικής εκπαίδευσης του Ιδρύματος Αποκατάστασης ομογενών από την Αλβανία, το οποίο ίδρυσε και φροντίζει για τη λειτουργία του ο όμιλος επιχειρήσεων Λάτση. Από εδώ αποφοιτούν με ειδικότητες που θα τους βοηθήσουν στην επαγγελματική αποκατάστασή τους, παιδιά βορειοηπειρωτών. 

Λίγο πιο μακριά είναι τα Κτίσματα, η Χαραυγή και η Καστάνιανη, τρία πανέμορφα χωριά εκ των οποίων το τελευταίο, διαθέτει ένα μοναδικό στην περιοχή μουσείο φυσικής ιστορίας, ανοιχτό καθημερινά. Αν είστε τυχεροί και είναι εκεί ο δάσκαλος Ευάγγελος Πριώνης, θα σας κάνει μια αξέχαστη ξενάγηση στα εκθέματα, και στην λαογραφία του τόπου. Τοποθετημένα ευλαβικά σε μια γυάλινη προθήκη του μουσείου, υπάρχουν το βιολί και το κλαρίνο του Περικλή Χαλκιά - ‘’Μέγα τέκνο της Καστάνιανης’’ - και πατέρα του Δελβινακιώτη Πετρο - λούκα Χαλκιά.

Στα Κτίσματα (Αρίνιστα) Πωγωνίου, εκεί που διδάχτηκε σε ορισμένα μέλη του συγκροτήματος ΤΕΡΙΡΕΜ⁽⁵⁾ το πολυφωνικό⁽⁶⁾ τραγούδι, έγινε την Τρίτη 3 Αυγούστου ’04, η επίσημη έναρξη της έκτης διεθνούς συνάντησης πολυφωνικού τραγουδιού, που εξελίχθηκε σε μια σπάνια σύναξη φωνών, λαών και γλωσσών. Η εκδήλωση είχε προετοιμαστεί προσεκτικά, στην κεντρική πλατεία εμπρός από την παλιά εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου. Πλήθος κόσμου από τα γύρω χωριά και οι επίσημοι του τόπου ήρθαν να παρακολουθήσουν.

Τη συνάντηση άνοιξε το σύνολο από τα Κτίσματα. Η Αλβανική πλευρά εκπροσωπήθηκε με το σχήμα Elena Gjika από Πρεμετή, που είναι από τους γνωστότερους ερμηνευτές του αλβανικού, τόσκικου πολυφωνικού τραγουδιού. Από Δερβιτσάνη ήρθε ο γυναικείος ομώνυμος όμιλος που απαρτίζεται από μέλη της οικογένειας Δέδε που τα τελευταία χρόνια ζουν στην Αθήνα. Συνεχίστηκε με το φωνητικό σύνολο Vay Doudouley, των τεσσάρων γυναικών από τη Βουλγαρία με καταγωγή από την περιοχή της Φιλιππούπολης, κυρίως από το χωριό Μάρκοβο. Το σύνολο έχει εμφανιστεί σε πολλές χώρες και έχει επανειλημμένα δισκογραφήσει. Η συμμετοχή του δεξιοτέχνη της γκάιντας Γιώργου Μακρή από την Αλιστράτη Σερρών, σόλο ή σε συνδυασμό με το σχήμα από τη Βουλγαρία, έδωσε στους ακροατές, όπου εμφανίστηκαν μια φανταστική μουσική εμπειρία. Την εκδήλωση μετά από ώρες έκλεισε το μουσικοχορευτικό συγκρότημα Asteria του ομώνυμου πολιτιστικού συλλόγου του χωριού Sternatia, της περιοχής Grecia Salentina της Κάτω Ιταλίας.  

Το ταξίδι συνεχίστηκε για αρκετές μέρες….Κεράσοβο….Παρακάλαμος…. Αετόπετρα….Μαργαρίτι, φτάνοντας μέχρι την Κάτω Ιταλία στα χωριά της Καλαβρίας. Κάθε βράδυ και ένα νέο άκουσμα, κάθε μέρα και ένας καινούργιος τόπος, όλοι με μια κοινή συνιστώσα, το πολυφωνικό τραγούδι. 

Όσοι ξεκινήσουν μαζί με την ‘’Άπειρο’’, τη ‘’Χαονία’’, και όλα τα άλλα σχήματα αυτή την αναζήτηση ήχων και εικόνων να γνωρίζουν ότι είναι κάτι συλλογικό και σαν τέτοιο είναι μοναδικό και ανεκτίμητο. Μια σπάνια συνάντηση σε τόπους όπου το θαύμα συντελείται ακόμη, εκεί που πραγματικά η Ελλάδα ανασαίνει, ονειρεύεται και τραγουδά.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾Εκτενέστερη παρουσίαση της περιοχής και των διαδρομών θα γίνει σε επόμενο αφιέρωμα, περιληπτικά δες ταξίδια τ. Α’, 166 -  172.

⁽²⁾Αριστοτέλη, Μετεωρολογικά, Α – 14, 21, 22.

⁽³⁾  Η πεντατονική κλίμακα, ένα είδος μουσικής τεχνοτροπίας, ανθούσε στην αρχαία Ελλάδα. Αυτή διατηρήθηκε μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους, οπότε σημειώνεται ένας σημαντικός διαχωρισμός σε δύο μεγάλα ρεύματα. Το δυτικό ρεύμα, που η λατινική εκκλησιά, το εξελίσσει σε κολοσσό και το ανατολικό, που με την επίδραση της Ορθοδοξίας παραμένει πρωτόγονο. Έτσι η βυζαντινή εποχή εξαφανίζει από όλη την Ελλάδα τη χρήση της πεντατονικής κλίμακας, με μόνη εξαίρεση την περιοχή της Βορείου Ηπείρου (Ζώτος 21).  Για το πώς διατηρήθηκε μέχρι σήμερα δες Ζώτο, 22, 23 και Σπ. Περιστέρη, Δημοτικά τραγούδια Δροπόλεως, 105.

⁽⁴⁾Η παράδοση αναφέρει για τη Νονούλω ότι δουλειά της ήταν να μαζεύει καυσόξυλα από την γενέτειρά της το Δολό και να τα πουλάει απέναντι στην Πωγωνιανή. Για να πάει όμως εκεί έπρεπε να περάσει το ποτάμι. Όσο ήταν καλοκαίρι δεν υπήρχε πρόβλημα, τον χειμώνα όμως που γέμιζε νερό και φούσκωνε ήταν κάτι παραπάνω από επικίνδυνο το πέρασμα. Άλλη λύση δεν υπήρχε από την κατασκευή αυτού του μικρού γεφυριού. Έδωσε λοιπόν χρήματα στους μαστόρους από αυτά που μάζευε, το γεφύρι έγινε και πήρε το όνομά της.

⁽⁵⁾ Το ‘’ΤΕΡΙΡΕΜ’’ ξεκίνησε από τα Γιάννινα γύρω στο 1990, σε συνεργασία με το ΘΕΗ (Θεατρικό εργαστήρι Ηπείρου), λαμβάνοντας μέρος σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, συναυλίες κ.ά. Ορισμένα μέλη του διδάσκονται το πολυφωνικό τραγούδι στα Κτίσματα Πωγωνίου από δασκάλους παραδοσιακής μουσικής. Μέλη του ήταν: Φώτης Καραβιώτης (κλαρίνο , φλογέρα), Κώστας Κωσταγιώργος (βιολί), Μιχάλης Μπέλλος (λαούτο), Πέτρος Μόκκας (κλαρίνο), Αντώνης Τζιάσιος (ντέφι), Χρήστος Τζιτζιμίκας (τραγούδι), και δύο τακτικοί συνεργάτες: ο Γιώργος Κωτσίνης (κλαρίνο, φλογέρα), και ο Θοδωρής Βαγενάς (τουμπερλέκι). Δυστυχώς για τη μουσική μας παράδοση το 1992, διαλύθηκε οριστικά. Πριν την διάλυση έχει χάσει για πάντα τον ακριβό φίλο και συνεργάτη Μιχάλη Μπέλλο (από τον δίσκο Ζαγορίσια και Γιαννιώτικα, 17, εκδόσεις ίαμβος).

⁽⁶⁾Εκάστη ομάς τραγουδιστών πρέπει να περιλαμβάνει το ολιγώτερον τέσσαρα μέλη, άλλως ‘’τραγούδι δεν γίνεται’’. Συνήθως όμως αύτη απαρτίζεται εκ πέντε, ενίοτε από εξ επτά και περισσότερους ακόμη αοιδούς. Η σύνθεσις αύτη εξαρτάται από την συντροφιάν, η οποίαν ήθελε τύχει εις ένα γάμον ή εις άλλην εορταστικήν διασκέδασιν. Σημειωτέον έτι ότι οι τραγουδισταί έχουν και ειδικά ονόματα, αναλόγως της μουσικής συμβολής ενός εκάστου· περί του θέματος όμως τούτου συζητούμε κατωτέρω. Όταν η ομάς των τραγουδιστών αποτελείται μόνον από τεσσάρων μελών, ο είς εξ αυτών είναι ο κορυφαίος, ο οποίος τραγουδεί την κυρίως μελωδίαν του άσματος και λέγεται παρτής ή πάρτης ή και σηκωτής, διότι, αυτός παίρνει το τραγούδι, δηλαδή αρχίζει την μελωδίαν του. Η ομάς των αοιδών τούτων εξ όσων δήποτε μελών και αν αποτελείται περιλαμβάνει ένα μόνον πάρτην. Ο δεύτερος τραγουδιστής καλείται γυριστής, διότι γυρίζει το τραγούδι, ή, όπως λέγουν οι ίδιοι, το τσακίζει. Οι άλλοι δύο της ομάδος λέγονται ισοκράται, διότι κρατούν το ίσον. Η σύστασις αυτή της ομάδος δύναται να μεταβληθεί μόνον ως προς τον γυριστήν, καθ’ όσον εις την θέσιν αυτού τοποθετείται άλλος τραγουδιστής, όστις λέγεται κλώστης. ‘’Ένας από την ομάδα μας το παίρνει, ένας άλλος το γυρίζει ή το κλώθει, και οι άλλοι της παρέας κρατούν το ίσον’’. Έτσι λέγεται κλώστης, διότι το κλώθει το τραγούδι. Όταν η ομάς απαρτίζεται εκ περισσοτέρων των τεσσάρων τραγουδιστών, τότε αυξάνονται μόνον οι θέσεις των ισοκρατών, αι άλλαι δε φωναί παραμένουν πάντοτε σταθεραί. Επίσης σπανίως συνυπάρχουν εις την ομάδα ο γυριστής και ο κλώστης· η ύπαρξις του ενός αποκλείει τον έτερον. (Απόσπασμα από το άρθρο του Σπυρίδωνος Δ. Περιστέρη ‘’Δημοτικά τραγούδια Δροπόλεως Βορείου Ηπείρου’’. Ανάτυπο από την επετηρίδα του Λαογραφικού Αρχείου, τομ 9 και 10 Αθήνα 1958). Από τον δίσκο ‘’Ηπειρώτικα 1926 – 1950’’ των φίλων του μουσικού λαογραφικού αρχείου, Αφοι Φαληρέα – ΑΦ 401 Lyra 1993, που περιέχει το επιτραπέζιο πολυφωνικό ‘’στης Δερόπολης τον κάμπο’’ (3:18), με τον Τάσο Χαλκιά. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Για τους ανυπόμονους υπάρχει η μουσική σκηνή Άλλη Όχθη, Αρτέμωνος 9 στον Νέο Κόσμο 2109270628, 3310919 www.a-o.gr που μπορείτε να πάρετε μια ιδέα για τα πολυφωνικά και τις μουσικές του κόσμου. Οι συναντήσεις πολυφωνικού τραγουδιού γίνονται κάθε χρόνο, όμως ακολουθούν διαφορετική πορεία και πιθανά αφορούν διαφορετικά χωριά. Επειδή σίγουρα περνούν από το Πωγώνι, στις Πρακτικές Πληροφορίες θα αναφερθεί ότι έχει σχέση με το Δελβινάκι και τη γύρω περιοχή. Πληροφορίες για τις επόμενες συναντήσεις πολυφωνικού τραγουδιού, από που θα ξεκινήσουν και που θα καταλήξουν δίνει ο οργανωτής και διευθυντής του μη κερδοσκοπικού σωματείου ‘’Άπειρος’’ Αλέξανδρος Λαμπρίδης στα 2103310919, 6945338676 e-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. και στο www.polyphonic.gr

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 26570

ΔΙΑΜΟΝΗ: Δελβινάκι Δημοτικός ξενώνας – Πανωραία Παπαδοπούλου 22606, Ξενώνας Δελβινακίου – Δωρεά Ν. Μούτσιου 22070, ξενώνας ‘’Παιώνια’’ Μενέλαος Βίλλης 22007, Βήσσανη ‘’Αρετή’’ 71208, Κτίσματα ‘’Πωγώνι’’ Μήτσης Δημήτριος 51122, Πωγωνιανή – Δολό: Χριστόφορος Κωσταράς 31396.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Από δάση, ξωκλήσια και νερόμυλους άλλο τίποτα. Όμως η παρέα θα είναι μεγάλη αφού πολλοί επισκέπτες κατασκηνώνουν όπου γίνεται η συνάντηση οπότε σε κάθε περίπτωση ρωτήστε. Μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Ταβέρνες – ψησταριές στα Κτίσματα 51122, στο Δελβινάκι 22606, καφενείο στην Πωγωνιανή Βαγγέλης Γκριμότσης 31352, καφενείο στην Καστάνιανη Παπαγιάννης Δημήτριος 51551, κοινοτικό καφενείο στο Δολό 31048. Επίσης στον ξενώνα στο Δολό σε όλη την καλοκαιρινή περίοδο σερβίρονται ντόπια εδέσματα, αλλά και καφές στην αυλή, Χριστόφορος Κωσταράς 31396.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Δελβινακίου 22041, Κοινότητα Πωγωνιανής 31227, Συνοριοφύλακες (Αστυνομία), 31086, Κέντρο Υγείας Δελβινακίου 22222.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Δείτε τη 2η συνάντηση πολυφωνικού τραγουδιού
www.i-m-patron.gr/news2/polyphonic.html την 4η www.polyphonic.gr/4glavas.htmτην 5η www.tsamantas.com/news/2003/july/polyphonic και την 6η  www.polyphonic.gr/6programme.htm
Δημοτική πινακοθήκη Δελβινακίου 22204, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Καστάνιανης 51551, Λαογραφικό Μουσείο Πωγωνιανής 31583.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Κόνιτσα όλες οι εταιρείες, Καλπάκι BP, SHEL, Κεφαλόβρυσο ΑVIN, Παρακάλαμος BP, Μάζι ΑVIN, επίσης στο Χάνι Δελβινάκι.

ΧΑΡΤΕΣ: Ο δήμος Δελβινακίου έχει αναλυτικό χάρτη της περιοχής Πωγωνίου τον οποίο διανέμει δωρεάν, 22041.

ΒΙΒΛΙΑ - ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ: Δείτε τμήμα από την ελληνική δισκογραφία
www.i-m-patron.gr/news2/polyphonic_02.html και στο www.polyphonic.gr/diskogragia.htm για την ξένη δείτε στο www.polyphonic.gr/diskogragiaINTER.htm Πολυφωνικά τραγούδια Α’, Ζωντανή ηχογράφηση της ‘’Μεγάλης Συναυλίας Πολυφωνικού Τραγουδιού που οργάνωσε η ‘’Άπειρος’’ στα πλαίσια του Διεθνούς φεστιβάλ στις 14 Απριλίου 2000 στο Παλλάς.  Πολυφωνικά τραγούδια Β’ – Παλλάς 2001, Φωνές της Πέτρας Γ’ επιλογή από τις μεγάλες συναυλίες πολυφωνικού τραγουδιού  2002 – 2004 με βιβλιογραφία και δισκογραφία. Και τα τρία CD τα διαθέτει η Άπειρος 2103310919. Λούψικο Κόνιτσας τραγούδια και χοροί του Γάμου σε ένα χωριό της Κόνιτσας, Διεθνής Οργάνωση Λαϊκής τέχνης 2103246188. Συμπληρωματικά ακούστε τα: Α) ‘’τραγούδια και σκοποί από τους Χουλιαράδες της Ηπείρου’’ μια έκδοση του Μουσικού λαογραφικού αρχείου της Μέλπως Μερλιέ, θα το βρείτε στη λέσχη του δίσκου 2103631819, Β) η Ζυγιά του Περικλή ‘’τα Περικλούτσια’’ από τις εκδόσεις Μίλητος 2106109610, το CD περιλαμβάνεται στην έκδοση ‘’τα Άνω Ραβένια….’’, Γ) ‘’Ηπειρώτες Πρωτομάστορες’’ μια έκδοση των αδελφών Φαληρέα 2106400255, διανομή 2109938888, Δ) τραγούδια του παραδοσιακού Γάμου της Σκλίβανης Ξηροβουνίου,μαζί με το βιβλίο θα το βρείτε στην αδελφότητα Σκλιβανιτών Ιωαννίνων, πρόεδρος Ανδρέας Μπούρας 2651032781, μέλος Λευτέρης Σταυρόπουλος 2654051376.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.Μ.Ι. (Λέσχη Μοτοσυκλετιστών Ιωαννίνων) Ανεξαρτησίας 130, Γιάννινα τηλ Fax 2651048501, http://lemimoto.freeshell.org Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για τo ΠΟΛΥΦΩΝΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ & το ΠΩΓΩΝΙ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Μενέλαου Σ. Ζώτου / Το δημοτικό τραγούδι της Βορείου Ηπείρου / εκδόσεις Ιδρύματος Βορειοηπειρωτικών Ερευνών / Γιάννινα 1978
• Χρήστος Μ. Μάτσιας / Πωγώνι – Δερόπολη – Ήθη – Έθιμα – Τραγούδια / εκδόσεις Δωδώνη / Γιάννινα 1988
• Κώστας Λώλης / Μοιρολόι και σκάρος / έκδοση κέντρου μελέτης Ηπειρώτικης και Βαλκανικής μουσικής παράδοσης / Γιάννινα 2003

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Κωνσταντίνος Μάντζιος / Παράδοση ή παραδόσεις: η χρήση της πολιτισμικής διαφοράς. Πολυφωνικό τραγούδι / περιοδικό Άπειρος τ.3 Ιούλιος 2003
• Κώστας Λώλης / Ισοκράτες και Ισοκράτημα / περιοδικό Άπειρος τ.3 Ιούλιος 2003
• Βασίλης Νιτσιάκος / ‘’Βόρειος Ήπειρος’’ ο χώρος και οι άνθρωποι / περιοδικό Άπειρος τ.3 Ιούλιος 2003