ΘΕΣΣΑΛΙΑ (8481 λέξεις)

ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΣ – ΠΟΛΥΘΕΑ – ΚΡΑΝΙΑ – ΔΟΛΙΑΝΑ – ΠΑΛΙΟΧΩΡΙ 

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2004 

Στα Βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου

Μια από τις περιοχές της Κεντρικής Πίνδου, που συναρπάζουν τον ταξιδιώτη – περιηγητή, είναι αυτή των βλαχοχωρίων του Ασπροποτάμου. Υψηλής οικολογικής και αισθητικής αξίας δάση, παρθένες από την ανθρώπινη δραστηριότητα εκτάσεις περιτριγυρίζουν τους γεμάτους μνημεία οικισμούς. Ολόκληρος ο τόπος είναι ενταγμένος στο δίκτυο Φύση 2000 αποπνέοντας μια διαφορετική αύρα υψηλών πολιτισμικών στοιχείων που φαίνονται ικανά να φέρουν πολλές φορές στον ίδιο χώρο και τον πιο ‘’δύσκολο’’ επισκέπτη.

Η Δυτική Θεσσαλία, παρόλο που βρίσκεται στο κεντρικότερο σημείο του ελληνικού ηπειρωτικού χώρου, παραμένει για τον έξω κόσμο ελάχιστα γνωστή ή και τελείως άγνωστη. Οι αιτίες της απομόνωσής της οφείλονταν στο απρόσιτο, γεωφυσικό ανάγλυφο, στην ανυπαρξία ως τα πρόσφατα χρόνια αξιόπιστου οδικού δικτύου αλλά και σε παράγοντες ιστορικούς, οικονομικούς, και κοινωνικούς. Από την άλλη πλευρά όλες αυτές οι ‘’δυσκολίες’’ την έκαναν ευρύτερα γνωστή σε οδοιπόρους, ορειβάτες, και έναν κύκλο απαιτητικών περιηγητών που αναζητούν άθικτη και αμόλυντη φύση.

Τα δημόσια δάση Πολυθέας – Κρανιάς και Δολιανών, ανάμεσα από τη Τριγγία (2204 μ. υψ.), τη Σκλίβα (1995 μ. υψ.), το Καπ – Γκράς (1824 μ. υψ.), και τη Μπουτζά (1997 μ. υψ.), είναι από τα ομορφότερα του Ασπροποτάμου, αλλά και της χώρας, με πολλές δασικές διαδρομές, άγριες κορφές, φαράγγια, ρέματα στεφανωμένα με απέραντα δάση Ελάτης – Οξιάς. Έχοντας περιγράψει (ταξίδια, τ. Ε’, 168 – 169), την οριοθέτηση των Δασικών συμπλεγμάτων, των βουνών της Κεντρικής Πίνδου που διαρρέονται από τον Ασπροπόταμο, και την πρόσβαση σε αυτά, θα προσθέσουμε μόνο ότι ο πυρήνας Καπ – Γκράς – Νεράιδας στον οποίο θα αναφερθούμε, έχει έκταση 43.500 στρ και καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα του σχηματισμού της Νεράιδας, στο όριο με την Τριγγία.

Ολόκληρη η περιοχή και η φύση της έχει παραμείνει αναλλοίωτη και αμόλυντη και λόγω αυτού του γεγονότος, είναι από τους ελάχιστους στη χώρα με πλουσιότατη πανίδα και χλωρίδα. Δεκάδες είδη φαρμακευτικών φυτών, αγριολούλουδα, άγρια ζώα και πουλιά. Ορεινές πέρδικες, τσίχλες, αγριοπερίστερα, δρυοκολάπτες, φάσες, και όλα σχεδόν τα είδη των ενδημικών μικροπουλιών, αλλά και ελάφια, λύκοι, αγριογούρουνα ζουν και αναπαράγονται στα απέραντα δασικά συμπλέγματα. Είναι ένας από τους σημαντικούς βιότοπους της αρκούδας, συχνότατα δε οι επισκέπτες, οι ντόπιοι αλλά και οι ειδήμονες αναφέρουν την εμφάνισή της. Σε όλη τη διαδρομή, όσο προσεγγίζετε το ‘’κέντρο’’ της, τόσο γίνεται αισθητή η παρουσία του νερού, σαν ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία του περιβάλλοντος. Σε αυτά τα ποτάμια και τα ρέματα υπάρχει αραιή παρουσία της ορεινής Πέστροφας Ασπροποτάμου (Truta Fario). 

Ο ταξιδιώτης που θα φθάσει μέχρι εδώ, θα μείνει έκθαμβος από τον πολιτιστικό πλούτο, τη φύση και τα μνημεία του χώρου. Βαθιά μέσα στον ορεινό όγκο Τρικάλων, κοντά στον ρου του Άνω Αχελώου, του Αράου Άλμπου των βλάχων (αρχ. Ίναχος) ή όπως επικράτησε να λέγεται, Ασπροπόταμος, βρίσκεται η ομώνυμη περιοχή και τα χωριά της. Τα ιστορικά, εξήντα επτά χωριά του Ασπροποτάμου, παλιότερα ήταν ενιαία επαρχία των πρώην Δήμων Λάκμωνος, με έδρα το Χαλίκι (ΦΕΚ 126 31/ 3/1883), και Χαλκίδος με θερινή έδρα την Κρανιά και χειμερινή τον Κλεινοβό (στο ίδιο ΦΕΚ ), μετά δε την επανάσταση⁽¹⁾, διέθεταν εκπρόσωπο στην βουλή του Ναυπλίου, τον Ιωάννη Χατζηπέτρο. 

Τα βουνά της περιοχής, κατοικούνται τα καλοκαίρια από τους βλάχους, τους Σαρακατσάνους και τους  ‘’ντόπιους’’. Τα βλαχοχώρια που βρίσκονται στην κοιλάδα του Ασπροποτάμου, είναι τα περισσότερα και τα μεγαλύτερα στην περιοχή, αποτελώντας την νοτιότερη εκτεταμένη και πυκνή ομάδα, που απλώνεται στις ψηλές πλαγιές της Πίνδου, φτάνει βόρεια ως το Μέτσοβο, στην ομάδα των χωριών της Χώρας Μετσόβου, και δυτικά στην ομάδα βλαχοτζουμέρκων. Οι γηραιότεροι κάτοικοι μιλούν ακόμη αραιά και πού, την τοπική βλάχικη, διάλεκτο, τουλάχιστον μεταξύ τους, (βλ. ‘’βλάχοι – ποιοι είναι’’ - ταξίδια, τ. Ε’, 176 - 177). Μέχρι τις μέρες μας, η οικονομία των χωριών βασίστηκε στην κτηνοτροφία, δραστηριότητα οι οποία μαζί με την επεξεργασία του ξύλου, έδινε δουλειά και τροφοδοτούσε όλα τα χωριά με τα προϊόντα της. 

Στο κέντρο της περιοχής Ασπροποτάμου, στην περιοχή ‘’Τρία Ποτάμια’’, δεσπόζει το Διοικητήριο, απ’ όπου ξεκινούν όλες οι διαδρομές, και η γνωριμία με τον τόπο. Αν έρχεστε από την Πύλη Τρικάλων περίπου 500 μέτρα πριν το διοικητήριο θα δείτε την πινακίδα, και τον ανηφορικό ασφαλτοστρωμένο δρόμο που σύντομα σας φέρνει στην Πολυθέα (πριν το 1928 Δραγοβίστι ή Ντράουζα στα βλάχικα σε 1100 μ. υψ.). Όπως παραπέμπει το όνομά της, έχει πολύ ωραία θέα προς την μεγάλη κοιλάδα του Ασπροποτάμου, και τις κορφές της Νότιας Πίνδου, Αυγό 2.148 μ, Μεγάλος Πύργος 1.938 μ, και Νεράιδα 1.931 μ, ενώ βαθιά μέσα στο δάσος διακρίνεται η γειτονική Μηλιά.

Πανέμορφα πέτρινα αρχοντικά, λιθανάγλυφα υπέρθυρα εκκλησιών και σπιτιών, αποπνέουν ένα απαράμιλλο τόνο αρχοντιάς, που συνυπάρχει τόσο με το ιστορικό παρελθόν, όσο και με την σύγχρονη πραγματικότητα. Παλιά, όμορφη και αρχοντική η Πολυθέα, μνημονεύεται η ύπαρξή της σε Τούρκικο φιρμάνι της 9^ης Μαΐου 1542, σύμφωνα με το οποίο διευθετούνται κτηματικές περιουσίες της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου, που βρισκόταν εδώ. Από εδώ καταγόταν ο Σαραχούμης, μυστικοσύμβουλος του Σουλτάνουο  γιος του ήταν μέλος της φιλικής Εταιρείας (Νημάς, 341). Ο GustavWeigand που ταξίδεψε στα βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου, δεν πέρασε από το χωριό, όμως βρήκε στα Τρίκαλα άτομα και πήρε πληροφορίες για τη θέση και το μέγεθός της. Αναφέρει ‘’…Δραγοβίστι, μια ώρα νότια από τη Μηλιά με τριακόσιες Ψυχές..’’. Με δεδομένο ότι οι Τούρκοι έγραφαν μόνο τον αντρικό πληθυσμό συμπεραίνουμε ότι ο πληθυσμός ήταν τουλάχιστον διπλάσιος, (Weigand, τ. Α’, 317). 

Ο κεντρικός δρόμος στρώθηκε με πέτρα, σε ανάμνηση των παλιών καλντεριμιών, που φτάνει μέχρι την πλατανοσκέπαστη σκιερή πλατεία. Εκεί, τους καλοκαιρινούς μήνες λειτουργούν καφενεδάκια, με σπέσιαλ τοπικούς μεζέδες, για τσιπουράκι, κοκορέτσι, ολόφρεσκες σαλάτες και θαυμάσια τυροκομικά προϊόντα. Υπάρχει και ο ξενώνας ‘’Κάζα Κάλντα’’, με νέο ιδιοκτήτη που τον ανακαίνισε με σκοπό να λειτουργεί και τον χειμώνα, πράγμα θετικό, για τη προσέγγιση του τόπου. Αν τύχει και βρεθείτε εδώ χειμωνιάτικα, ίσως γνωρίσετε και εσείς τη ‘’μασκώτ της Πολυθέας’’, που γυροφέρνει τα καφενεία για κάποιο κοψίδι. Πρόκειται για μια αλεπού, που με τη συνεχή επαφή της με τους κατοίκους απέκτησε οικειότητα, και τους επισκέπτεται συχνότερα από ότι οι ίδιοι φανταζόντουσαν. 

Στην άκρη της πλατείας, δίπλα από τον πλακόστρωτο δρόμο, ήταν το μεγάλο αρχοντικό (18^ου αι.) των Τεγόπουλων. Ο πατέρας Τεγόπουλος, μεγαλέμπορος στα Τρίκαλα των αρχών του περασμένου αιώνα και μετά στην Αθήνα, πτώχευσε στο παγκόσμιο κράχ του 1929. Μετά την πτώχευση, ο νεαρός τότε Κίτσος – (Χρήστος) Τεγόπουλος, ένα από τα τέσσερα παιδιά, εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση με το ΕΑΜ, φυλακίστηκε, εξορίστηκε. Το 1951 ήρθε στην Αθήνα και το 1975 εκδίδει, την εφημερίδα ‘’Ελευθεροτυπία’’. Σήμερα, ο εκδότης και μέτοχος του ‘’Mega’’ Κίτσος Τεγόπουλος είναι ένας ισχυρός πολιτικοκοινωνικός παράγων της Ελλάδας, γνήσιος απόγονος των βλάχων της Πολυθέας, (Μέρτζος, 370).

Στην σκιερή πλατεία υπάρχει το μνημείο ηρώων, προσφορά των εκπολιτιστικών συλλόγων Αθηνών – Τρικάλων – Λαρίσης, και η παλιά πετρόχτιστη κρήνη στην άκρη της. Όλη η περιοχή θεωρείται, δικαίως, ‘’ανεξερεύνητη’’ και έξω από οποιαδήποτε ‘’τουριστική’’ υποψία ή εκμετάλλευση. Φροντίστε να έχετε κάμποσο χρόνο και περπατήστε στα καλντερίμια της, βλέποντας ορισμένα από τα αναστηλωμένα αρχοντικά. Όπως όλοι οι βλάχικοι οικισμοί έτσι και εδώ, οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία και την υλοτομία. Διέθεταν βέβαια και μικρούς κλήρους, τα ‘’Κήπια’’ μια περιοχή έξω από το χωριό όπου έσπερναν τα χρειαζούμενα για την οικογένεια. Η δυναμική παρουσία της Πολυθέας χαρακτηρίζεται κυρίως από την κατεργασία μαλλιού, την υφαντουργία, τη ραπτική, και την τυροκομία. Μέχρι το 1912, υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή της δώδεκα τυροκομεία, που έστελναν την παραγωγή τους στις μεγαλύτερες αγορές του νομού. Ο πλούτος που συσσωρεύτηκε εκφράστηκε με δεκάδες έργα στην γενέτειρα και μεγάλα δίπατα, τρίπατα αρχοντικά με εξώστες, ελάχιστα εκ΄ των οποίων σώζονται, αναστηλωμένα. Το χωριό ακολούθησε την τύχη που είχαν όλοι οι οικισμοί του Ασπροποτάμου, κάηκε από τους Γερμανούς στις 23 Οκτωβρίου του 1943, και ξανακατοικήθηκε μετά από αρκετά χρόνια.  

Στους καιρούς μας, θα έλεγε κανείς ότι η Πολυθέα ξανακτίζεται από την αρχή. Δεκάδες ντόπιοι που έρχονται, σύμφωνα με τις παλιές συνήθειες, μόνο το καλοκαίρι, αναστηλώνουν ή επισκευάζουν και προεκτείνουν τα σπίτια τους, περιποιούνται τους ολάνθιστους κήπους με τις αγριοτριανταφυλλιές, και γενικά ο επισκέπτης έχει την αίσθηση τις κίνησης. Στις 8 Σεπτεμβρίου στη γέννηση της Θεοτόκου (ή Γενέθλιον),γίνεται το μεγάλο πανηγύρι που πρέπει να είστε εδώ, για να πιστέψετε το μεγάλο γλέντι που ακολουθεί. Θα έχετε την ευκαιρία να ακούσετε τα θαυμάσια τραγούδια του Ασπροποτάμου, που με το τοπικό κλαρίνο αποκτούν μαγικές διαστάσεις. Επίσης, το πρώτο ή δεύτερο Σάββατο του Αυγούστου, ο σύλλογος Πολυθεατών Τρικάλων ή και οι τρεις μαζί, (Αθήνας – Τρικάλων & Λάρισας), κάνει το ετήσιο αντάμωμα, και γίνεται μεγάλη γιορτή μέχρι το πρωί. 

Λίγο πριν την κεντρική πλατεία, είναι ο τρίκλιτος Ναός της Γεννήσεως της Θεοτόκου ή Παναγίας Φανερωμένης (1748). Στο ιερό βήμα υπάρχουν τοιχογραφίες που φέρουν χρονολογία 1851 Οκτωβρίου 4. Σε μια προσπάθεια καλλωπισμού που έγινε τα τελευταία χρόνια, έχασε αρκετή από την παλιά πατίνα του χρόνου. Αλώβητο από επεμβάσεις έμεινε, το πραγματικά πανέμορφο μνημείο του χώρου, που βρίσκεται λίγο πριν μπείτε στον κεντρικό οικισμό, στα δεξιά σας, εκεί που φεύγει ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος, (υπάρχει πινακίδα), προς τον κάτω μαχαλά. Αυτός ο δρόμος οδηγεί στον πετρόχτιστο τρίκλιτο Ναό του Αγίου Δημητρίου (1830), ένα από τα εξαιρετικά μνημεία του Ασπροποταμίτικου τοπίου, με περίτεχνο - πιθανά από Πραμαντιώτες μαστόρους - λεπτοδουλεμένο καμπαναριό. Η εικόνα του Ιησού Χριστού στην συρόμενη πόρτα της Ωραίας Πύλης, είναι έργο του Σαμαριναίου ζωγράφου Γεωργίου Ζήση (1850 – 1879), που δημιουργήθηκε, σε συνεργασία με τον συχωριανό του Αθανάσιο στις 4 Αυγούστου 1858. Πάνω της υπάρχει μικρογράμματη επιγραφή της ιστόρησης, με πέντε στίχους, (Καλούσιος, Σύμμεικτα ΙΓ’, 164, 184). Ξακουστό πανηγύρι γίνεται εδώ, στην γιορτή του αγίου (26 Οκτωβρίου), προσελκύοντας Πολυθεάτες αλλά και κατοίκους από τα γύρω χωριά, τόσους, ώστε το ‘’μποτιλιάρισμα’’ να είναι αναπόφευκτο. Στον ‘’κάτω μαχαλά’’ ομώνυμο της εκκλησιάς, θα δείτε μερικά από τα πολύ όμορφα και απλοϊκά παλιά σπίτια του χωριού. 

Η διαδρομή συνεχίζει μέχρι τον μεγάλο χώρο αναψυχής - ξεκούρασης, στον Αγ. Αθανάσιο (1,5 χλμ) που φαίνετε απέναντι, με το μεγάλο κιόσκι. Ωραίος χώρος για σκηνές, με ανυπέρβλητη θέα στις απέναντι βουνοκορφές και τη Μηλιά. Από εδώ ο κακοτράχαλος χωματόδρομος κατηφορίζει, διασχίζει όλο το δάσος με τα έλατα, (υπάρχουν πιθανότητες να βρεθεί κάποιος κορμός πεσμένος στο δρόμο), περνάει το ποτάμι, και φτάνει σε +/- 8 χλμμέχρι κάτω τον κεντρικό δρόμο. Εκεί, λίγο πριν αλλά και μετά από την δστ προς Μηλιά, (υπάρχει σήμανση) είναι τα σημεία που οι απανταχού φίλοι του κανόε - καγιάκ δίνουν το ραντεβού τους, ειδικά τους χειμωνιάτικους μήνες. Οι ολοκαίνουργιες ‘’γλίστρες’’ διευκολύνουν την είσοδο των κανό στο ποτάμι και η κατάβαση, που μπορεί να αρχίσει και από τα ‘’τρία ποτάμια’’, ξεκινά. Για όσους δεν έχουν την απαιτούμενη εμπειρία ή τον εξοπλισμό, υπάρχει ο Θανάσης Σαμούρης της Trekking Hellas (γραφείο Θεσσαλίας), που διοργανώνει ασφαλείς - περιπετειώδεις καταβάσεις.

Φεύγοντας από τη Πολυθέα, υπάρχει η δυνατότητα να μην γυρίσετε στον κεντρικό δρόμο προς το Διοικητήριο, αλλά από το βουνό, να κατευθυνθείτε προς την Κρανιά, απ’ τον μεγάλο και φαρδύ δασικό που ενώνει τους δύο οικισμούς, (δες Road Book στο τέλος). Ακριβώς στο πλάτωμα της εξόδου από το χωριό πηγαίνετε δεξιά στον ανηφορικό χωματόδρομο, μπαίνοντας στο πανέμορφο δάσος. Η διαδρομή κινείται στην ισοϋψή των 1250 μ και στην αρχή ‘’γλύφει’’ σε όλο της το μήκος τον αχανή γκρεμό αριστερά σας ενώ μετά από +/- 2,5 χλμ. σας χαρίζει σπάνια θέα μεγάλου μέρους του ανυπέρβλητου Ασπροποταμίτικου τοπίου. 

Ατενίζοντας την περιοχή σε πρώτο πλάνο, σαν να βλέπετε από αεροπλάνο, είναι ο ξενώνας ‘’Μαντάνια’’, πιο ψηλά η ιστορική Καλλιρρόη με το καινούργιο ξενοδοχείο της, και η ψηλή κορφή ‘’Τρία σύνορα’’ (1796 μ). Λίγο πιο κάτω (+/- 3,5 χλμ), υπάρχει η μοναδική στη διαδρομή, δστ που οδηγεί αριστερά, στον κεντρικό δρόμο. Αγνοήστε τη, και χωθείτε ακόμα βαθύτερα στο δάσος, ώσπου θα βγείτε σε πλάτωμα με πέτρινη κρήνη και δστ δεξιά σας (στην αρχή έχει λίγο τσιμέντο), που καταλήγει στη κορυφή ‘’Ψήλωμα’’ στα 1637 μ. υψ, εκεί που βρίσκονται οι κεραίες⁽²⁾.  Σε ολόκληρη τη διαδρομή (βλ. Road Book στο τέλος), θα βρείτε πολλούς χώρους – πλατώματα για να ‘’στήσετε’’ σκηνές, όμως, ξεχωρίζει αυτό με τη παλιά πετρόχτιστη κρήνη ‘’ΠΑΙΑΝΑ’’.

Αν διαλέξετε τον κεντρικό δρόμο για τη συνέχεια, η διαδρομή περνά έξω από το Διοικητήριο – κέντρο ενημέρωσης για την ζωή στον Ασπροπόταμο και την αρκούδα της Πίνδου - στο πίσω ύψωμα του οποίου υπάρχει η ταβέρνα – ψησταριά του Απόστολου Δρόσου, και συνεχίζει, περνώντας μπροστά από το ξενοδοχείο ‘’τα Μαντάνια’’ του Λάμπρου και του Γιώργου, φτάνοντας μέσα από καταπράσινα τοπία στην δστ για Κρανιά, τον πανέμορφο και πεντακάθαρο χώρο αναψυχής ‘’Κρανιά’’. Στον χαμηλό λοφίσκο, διακρίνεται ο ναός του Αγ, Νικολάου (1966) κτισμένος στην ίδια θέση άλλου, μικρότερου και πολύ κομψού, που κάηκε το 1943 από τους Γερμανούς. Δίπλα από το δρόμο, είναι το ταβερνάκι του Στέφου Ζαραμπούκα, ανοιχτό καθημερινά όλο το χρόνο, και το χειμώνα, σε ένα από τα ομορφότερα και πιο βολικά σημεία του Ασπροποτάμου. Ο χώρος αναψυχής και η θαυμάσια περιφραγμένη παιδική χαρά, προσφέρει ανέμελο παιχνίδι, στα τα πιτσιρίκια της παρέας, ενώ στο ταβερνάκι οι μεγαλύτεροι θα γευθούν ασπροποταμίτικες νοστιμιές. Οι διαδρομές στο βουνό σ’ αυτό το σημείο προσφέρουν δυνατότητες κατασκήνωσης, νερό υπάρχει άφθονο (κρήνες με καθαρό νερό υπάρχουν σε πολλά σημεία), σε ένα μοναδικής φυσικής ομορφιάς τοπίο. 

Συνολικά 48 χλμ από Καλαμπάκα ή 60 χλμ από Ελάτη, βρίσκεστε στην Κρανιά (παλιά Κόρνου ή λα Κόρνου στα 1140 μ. υψ.), το μεγαλύτερο βλαχοχώρι της περιοχής Ασπροποτάμου. Στην διαδρομή, σας συνοδεύει το Κρανιώτικο ρέμα που τρέχει να ενωθεί με το Σληνιασώτικο, κάτω στη διασταύρωση όπου και τα δύο μαζί ενώνονται με τον Αχελώο στη θέση ‘’τρία ποτάμια’’. Στην είσοδό του χωριού, σας υποδέχεται το καλοδιατηρημένο παραδοσιακό πέτρινο γεφύρι ‘’Κατούνα’’, κτισμένο σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες το 1860 – ’70. Το γεφύρι διευκόλυνε την επικοινωνία μεταξύ των δύο μεγάλων συνοικισμών, του Αγίου Δημητρίου, στις υπώρειες του βουνού ‘’Τσονάρικο’’ (1767 μ. υψ.) και της αγίας Παρασκευής, στην πλαγιά της ράχης ‘’Γκιώναλη’’ (1913 μ. υψ.), που τους χώριζε το προαναφερθέν ρέμα. Και εδώ έφτασαν οι Βουρμπιανίτες μαστόροι, αφού στην ιστορία του το γεφύρι δέχθηκε εργασίες συντήρησης, (πριν το 1900) που έγιναν από τον πρωτομάστορα Σκούφια από το χωριό Βούρμπιανη Κόνιτσας, (Γοργογέτας, 193). Δίπλα του, ακόμα και σήμερα διακρίνονται τα ερείπια του παλιού νερόμυλου. Στον ίδιο χώρο, λειτουργούσαν και μαντάνια.

Πανέμορφο κεφαλοχώρι, με 600 - 700 μόνιμους κατοίκους το καλοκαίρι, (στις γιορτές και τα πανηγύρια φτάνουν και ξεπερνούν τους δύο χιλιάδες), που σφύζει από ζωή, με μίνι μάρκετ, ταβερνάκια, καφενεία, καφετέριες, νέους ανθρώπους, που μεταφέρει στον περιηγητή την αίσθηση μεγαλούπολης. Η θαυμάσια πλατεία της, με την παιδική χαρά, κάτω από το πλακοστρωμένο προαύλιο του κοινοτικού ξενώνα και της ταβέρνας, είναι από τις ελάχιστες που έχουν απομείνει στα χωριά φυτεμένη με γκαζόν για να παίζουν τα πιτσιρίκια, πραγματική προκλητική αποκάλυψη και για τους μεγάλους, που λιάζονται στον ήλιο. 

Μια πολύ όμορφη τοποθεσία για πεζοπορία, ξεκινά από την πλατεία προς το ακραίο σημείο του χωριού, στο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία (1880). Εκεί, στην κορυφή του λοφίσκου που δεσπόζει στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου, πηγαίνει μονοπάτι από το χωριό, που βγάζει μπροστά στο μεταλλικό κωδωνοστάσιο, ή δρόμος, ακολουθώντας τις πινακίδες ‘’Γκουντρουσέϊκο’’ – ‘’Προφήτης Ηλίας’’. Μονόκλιτη βασιλική σκεπασμένη σήμερα με κεραμίδια που αντικατέστησαν την πλάκα. Στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου υπάρχει ανάγλυφη επιγραφή 1880. Μέσα στον Ναό βρίσκεται μια φορητή εικόνα του Παντοκράτορα με μεταγενέστερη επιγραφή: ‘’Διασωθείσα υπό Στέφ. Νικ. Σιάχου και Ηλίαν Αθ. Σκρέταν εκ της εκκλησίας Μπαλτζάβας Μικράς Ασίας κατά την οπιστοχόρισιν τη 26 Αύγουστος 1922’’. Σ.σ. Διατηρείται η ορθογραφία της επιγραφής. (Καλούσιος τρικαλινό ημερολόγιο 1988 χρόνος 12^ος, 122).

Η μεγάλη γιορτή της φύσης, γίνεται σε ολόκληρη την περιφέρεια του χωριού, που περιστοιχίζεται από θαυμάσια δάση Ελάτης, παρθένα τοπία και αξιόλογες τοποθεσίες, που δίνουν τη δυνατότητα να χαραχθούν πολλές διαδρομές σε μια πολυήμερη γνωριμία με τον τόπο. Η εικαστική, πολιτιστική, πνευματική και επιχειρηματική παράδοση⁽³⁾ της Κρανιάς, αποτελεί έκπληξη για τον ανυποψίαστο επισκέπτη. Οι ιδιαιτερότητες του ορεινού χώρου, δεν εμπόδισαν και μάλλον διευκόλυναν, την επιχειρηματική, καλλιτεχνική και γενικότερα την πνευματική παρουσία. Αρκετοί Κρανιώτες, ασχολήθηκαν επίσης με το εμπόριο μάλλινων υφαντών και καπνού, στην Κύπρο, (Α. Γ. Πατίκης) όπου διέπρεψαν. Μέχρι πρόσφατα μάλιστα, υπήρχαν τα καπνά ‘’Πατίκη’’, στη Πάφο.

Δείτε από κοντά, στον ομώνυμο μαχαλά, τον μεγαλοπρεπή ναό της Αγ. Παρασκευής (1869), με το επιβλητικό πετρόχτιστο καμπαναριό, και το καινούργιο μαρμάρινο τέμπλο. Η εκκλησία δεν γλίτωσε από τη μήνη των Γερμανών και ανατινάχτηκε, αλλά επειδή ήταν πολύ προσεκτικά κτισμένη δεν έπεσε. Ότι όμως υπήρχε μέσα κάηκε, και από τα ξυλόγλυπτα καλλιτεχνήματα (άμβωνας, τέμπλο), που θυμούνται οι παλιοί, δεν έμεινε τίποτα. Σώθηκε μόνο η εικόνα της αγίας, που βρίσκεται και σήμερα στο ναό, και ορισμένα άγια σκεύη που φυλάσσονται στην γυναικεία μονή του αγίου Στεφάνου Μετεώρων. Δίπλα από την εκκλησία, υπάρχει η ορειχάλκινη προτομή του Πατροκοσμά του Αιτωλού ο οποίος, περιόδευσε και δίδαξε στον Ασπροπόταμο, το 1777 και 1778. Λίγο πιο πάνω, στη θέση ‘’Σταυρός’’, ‘’Λα Κρούτσια’’ για τους βλαχόφωνους, βρίσκεται ο μεγάλος λευκός σταυρός, (στη θέση ξύλινου που είχε τοποθετήσει ο ίδιος ο Άγιος – αναφέρει η παράδοση), που στήθηκε το 1988 δαπάνη του Κρανιώτη, ταξίαρχου εν αποστρατεία κ. Γιαννίκα Αθανασίου, σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος, στο σημείο που πιστεύεται ότι έγινε το κήρυγμα. Σχεδόν δίπλα απ’ την εκκλησία, είναι ένα κτήριο που κατείχε από παλιά, ξεχωριστή παρουσία στο χώρο και στις καρδιές των κατοίκων αφού εκτός των άλλων, γλίτωσε από τους Γερμανούς. 

Το λιθόκτιστο σχολείο, που από το καλοκαίρι του 2001 στεγάζει το πολύ ενδιαφέρον, μοναδικό στην ευρύτερη περιοχή, Λαογραφικό Μουσείο Κρανιάς. Δημιουργήθηκε και διαχειρίζεται από τον δραστήριο πολιτιστικό σύλλογο, που αφουγκράστηκε την επιθυμία των επισκεπτών και των κατοίκων κατορθώνοντας, μετά από πολλά χρόνια, να το κάνει πραγματικότητα. Τα εκθέματα του, αναπτύσσονται σε τρεις αίθουσες εκ’ των οποίων οι δύο είναι οι παλιές τεράστιες ψηλοτάβανες ‘’τάξεις’’, και η τρίτη ο προθάλαμος του σχολείου. Τα πάσης φύσεως αντικείμενα, ταξιδεύουν τον επισκέπτη και ‘’αφηγούνται’’ τη ζωή στις ορεινές κοινότητες της Κεντρικής Πίνδου και ιδιαίτερα, των χωριών του Ασπροποτάμου, καλύπτοντας μια περίοδο από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ως τις μέρες μας. Στις συλλογές του υπάρχουν πολύτιμα υφαντά, με ασπροποταμίτικα σχέδια και χρονολογίες ύφανσης, ενδυμασίες με λεπτοδουλεμένα κεντήματα, βαριές υφαντές κουρτίνες, οικιακά σκεύη, τα μέσα που επεξεργάζονταν το μαλλί, αργαλειός, και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Πραγματικά ο επισκέπτης μένει έκθαμβος από τον πλούτο των εκθεμάτων. Αναζητήστε το μέλος του πολιτιστικού συλλόγου και επίτροπο της εκκλησίας της αγίας Παρασκευής, κ. Κωνσταντίνο Ψαρρή, που θα σας ‘’ξεκλειδώσει’’, το μουσείο, και μαζί, τα ‘’μυστικά’’ του τόπου. 

Ενός τόπου, που καλύπτεται από την άχλη της ιστορίας. Εξετάζοντας τα ιστορικά δεδομένα, τις μετακινήσεις πληθυσμών, ειδικά μετά τη δεύτερη καταστροφή (1792), του εμπορικού και πολιτισμικού κέντρου της Βαλκανικής, τη Μοσχόπολη, είναι δύσκολο για τον ερευνητή να μην δεχθεί, ότι υπήρχε κάποια σχέση με τη μητρόπολη του βλαχόφωνου Ελληνισμού. Τα παλιά χρόνια, η Κρανιά είχε ανεπτυγμένη κτηνοτροφία, (Ζαφόλιας, Πατίκης, Κλιάφας κ.λπ.) με τουλάχιστον εικοσιπέντε - τριάντα χιλιάδες πρόβατα. Το κάθε τσελιγκάτο είχε τρεις ως τέσσερις χιλιάδες πρόβατα και διακόσια γίδια. Μαζί με το Στεφάνι, έκανε έντονη τη παρουσία της, με τη βιοτεχνία επεξεργασίας μαλλιού. 

Στις προβιομηχανικές εγκαταστάσεις τους, έφτιαχναν κυρίως σκουτιά, μαύρα και άσπρα, κάπες, βελέντζες, ‘’μαλιότου’’ (μάλλινη χοντρή ποιμενική κάπα), μάλλινα και φλοκωτά υφάσματα γενικά, που τα εξήγαγαν στην Κύπρο, (Χρήστος Παπαμάνος), και σε άλλες πόλεις του εξωτερικού. Την τελική επεξεργασία την έκαναν στα μαντάνια του χωριού, αλλά και κάτω, στα άφθονα νερά του Σκληνιασώτικου και Κρανιώτικου ρέματος στην τοποθεσία που και σήμερα ονομάζεται ‘’τα Μαντάνια’’, εκεί που τώρα είναι το ξενοδοχείο. Από αυτή τη δραστηριότητα άλλωστε, πήρε την ονομασία του. Εκεί λοιπόν, υπήρχαν τα μαντάνια ή κοπάνες, που με τις παλινδρομικές κινήσεις τους, χτυπούσαν όλη αυτή την μάλλινη παραγωγή για να ‘’δέσει’’, και να γίνει πιο απαλή.

Στην απογραφή του 1840 εμφανίζεται με 4080 κατοίκους, την στιγμή που η Καλαμπάκα, την ίδια περίοδο είχε 1043. Με τον σχηματισμό σε δήμο το 1883, εμφανίζεται με 2444 κατοίκους, (600 οικογένειες – Γεωργιάδης, Θεσσαλία, 199), δεύτερη σε πληθυσμό πόλη του νομού μετά τα Τρίκαλα!. Ο Gustav Weigang, γράφει στο βιβλίο του, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1895, ότι: η Κρανιά, είχε 500 σπίτια 2500 ‘’ψυχές’’ και 30 σπίτια τα γειτονικά Δολιανά με 150 ‘’ψυχές’’. Οι Αρωμούνοι (Βλάχοι) κάτοικοι, είχαν αφήσει τα δυο χωριά τους τον Οκτώβριο κιόλας. Οι κοιλάδες δεν κατοικούνται, όχι όμως επειδή κάνει τόσο κρύο, αλλά επειδή τα μονοπάτια για τους πεζούς γίνονται εντελώς αδιάβατα έπειτα από κάποιες χιονοπτώσεις, και σε τέτοια περίπτωση οι άνθρωποι θα ήταν αποκομμένοι από κάθε επικοινωνία και εκτός απ’ αυτό δεν θα υπήρχε τροφή για τα πολυάριθμα κοπάδια. (Weigang, τ. Α’, 205).

Όλη αυτή η ανάπτυξη διεκόπη, στον πόλεμο του 1940, όταν οι Γερμανοί, μεταξύ του Οκτωβρίου 1943 και Οκτωβρίου 1944, πυρπόλησαν όλα⁽⁴⁾ σχεδόν τα βλαχοχώρια και αποδεκάτισαν τον πληθυσμό τους. Από τα πρώτα θύματα ήταν ο Κλεινοβός (έδρα υποδιοίκησης), και άλλα οκτώ βλαχόφωνα χωριά του Ασπροποτάμου. Η μνήμη των ηλικιωμένων έχει σταματήσει στις 23 με 26 Οκτωβρίου 1943. Αυτό το δραματικό τριήμερο, που οι εισβολείς εκτέλεσαν τους επτά γέροντες που έμειναν στη Κρανιά, και στη συνέχεια βάλανε φωτιά καίγοντας όλο το χωριό, μην αφήνοντας κανένα⁽⁵⁾  από τα οκτακόσια είκοσι!, δίπατα – τρίπατα αρχοντικά όρθιο εκτός από ορισμένα που έμεναν οι ίδιοι. Μέχρι πρόσφατα⁽⁶⁾, θεωρούσαν ότι αυτή η καταστροφή έγινε σε αντίποινα για την αιχμαλωσία και εκτέλεση ογδόντα⁽⁷⁾ περίπου Γερμανών στρατιωτών, που είχαν συλλάβει  οι αντάρτες του ΕΛΑΣ μετά την μάχη του Σαραντάπορου. 

Σύμφωνα με νεώτερα έγγραφα, αποκαλύφθηκε ότι αξιωματικοί του Γερμανικού επιτελείου είχαν ήδη, από το καλοκαίρι του 1943, σχεδιάσει εκκαθαριστική επιχείρηση κατά των ανταρτών, η οποία έγινε πραγματικότητα όταν αποφασίστηκε να κρατηθεί ανοικτός ο δρόμος, Τρικάλων – Ιωαννίνων. Την εκκαθάριση, με τον κωδικό ‘’Πάνθηρας’’ έκανε το 22^ο Σώμα Στρατού το φθινόπωρο του 1943 (Κλιάφα, 63). Μυστήριο καλύπτει το γιατί δεν εμφανίστηκαν οι αντάρτες, της γύρω περιοχής. Μάλιστα στην Καστανιά είχε εγκατασταθεί το αρχηγείο του ΕΛΑΣ και είχε λάβει χώρα, η Πανθεσσαλική συνδιάσκεψη, με συμμετοχή του Άγγλου Έντυ Μάγερ και εκπροσώπων της Αλβανίας και Γιουγκοσλαβίας. Αναφέρουν μάλιστα χαρακτηριστικά ότι, ‘’μόνο η μεραρχία του Στρατηγού Σαράφη είχε 7-8.000 άντρες’’, οι οποίοι δεν φάνηκαν για να αποτρέψουν την καταστροφή.

Μετά την εκκαθάριση, και του ορεινού συγκροτήματος της θεσσαλικής Πίνδου, όλα τα χωριά ερήμωσαν και εγκαταλείφθηκαν. Η Κρανιά, για οκτώ ολόκληρα χρόνια. Μόλις τον Αύγουστο του 1951 ορισμένα δημοσιεύματα στις εφημερίδες κάλεσαν τους Κρανιώτες να ξανανέβουν στα πάτρια. Σιγά – σιγά με κόπο, θυσίες των ιδίων, και βοήθεια του τομέα ανοικοδόμησης⁽⁸⁾ του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας, άρχισαν να ξανακτίζουν. Τα επόμενα χρόνια, και άλλοι Κρανιώτες ξεθάρρεψαν, γύρισαν πίσω και μετά από πολύ καιρό η Κρανιά έγινε αυτό που σήμερα αντικρίζει ο επισκέπτης, χωρίς ποτέ να μπορέσει να ξαναβρεί την παλιά της αίγλη. Στις μέρες μας, συνεχίζεται η ανοικοδόμηση, και το χωριό έχει φτάσει να έχει 450 – 500 σπίτια. Όλα τα καμένα βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου Χαλίκι, Ανθούσα, Μηλιά, Κρανιά, Αγ. Παρασκευή (Τζούρτζια), Πολυθέα (Δραγοβίστι), Κατάφυτο, Στεφάνι, Καλλιρρόη, Δολιανά, Γαρδίκι κ.α. ξανακτίστηκαν. Αλλά δεν ξανάζησαν!…

Από τη συνοικία της αγίας Παρασκευής, (1,5 χλμ χώμα) αλλά και από τον κεντρικό δρόμο (3,0 χλμ + 700 μ. χώμα), υπάρχει πρόσβαση προς την εκκλησία του Τίμιου Σταυρού, μέσα στο δάσος των Δολιανών. Αν πάτε από την Κρανιά, είναι ευκολότερο να προτιμήσετε τον κεντρικό δρόμο, έχοντας το νου σας, μην ‘’χάσετε’’ την δστ. με την πινακίδα, που κατευθύνει (δεξιά) τους επισκέπτες της Εκκλησίας, λίγο πριν από τις εγκαταστάσεις του Δασαρχείου στην περιοχή ‘’Κουκουφλί’’. Ο ανηφορικός χωματόδρομος φτάνει πρώτα στα ερείπια της Ιεράς Μονής Αγίας Ζώνης που χρονολογείται το 1770, ενώ η προφορική παράδοση πιστεύει ότι υπήρχε ήδη από το 1630. 

Από την μονή δεν διακρίνεται τίποτα ή σχεδόν τίποτα, αν εξαιρέσουμε ένα μικρό τοιχίο που φάνηκε μετά τις εργασίες αποκάλυψης του μνημείου. Οι εργασίες συνεχίζονται από τις μοναχές του Αγίου Στεφάνου Μετεώρων και έτσι θα υπάρχει κάποια περαιτέρω εξέλιξη, ίσως και αναστήλωση. Περνώντας την μοναδική δστ αριστερά σας, που οδηγεί στον μικρό οικισμό των Δολιανών, με την ταβέρνα του ‘’Μπόμπα’’ και το καλό τσίπουρο, βρίσκεστε ξαφνικά σε ένα μαγικό τοπίο, απ’ όπου ξεπροβάλει με θάρρος η εκπληκτική σε σύλληψη και κατασκευή, δεκατριάτρουλη εκκλησία τουΤιμίου Σταυρού Δολιανών, χαρακτηρισμένο ιστορικό διατηρητέο μνημείο (ΦΕΚ 143 Β/13.3.1984). 

Αξιοθαύμαστα μνημεία της περιοχής, και μοναδικές παρουσίες στην Ελλάδα που καλύπτονται από Πέπλο μυστηρίου, όσον αφορά την ιστορία της Μονής Αγίας Ζώνης, αλλά και της μνημειώδους εκκλησίας που αποτελούσε εξάρτημά της. Ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά και αυτά, από την μέση ηλικία τους, και πέρα. Το πιο παράξενο είναι ότι τόσοι περιηγητές που μελέτησαν την Θεσσαλία και τον ορεινό της χώρο δεν αναφέρουν τίποτα για την ύπαρξή τους. Τα πρώτα, και μοναδικά γραπτά ευρήματα, είναι δύο έγγραφα⁽⁹⁾ που αφορούν την εκκλησία του Τιμίου Σταυρού αναφέροντας την ανακαίνιση το πρώτο (1839), και την ανοικοδόμηση το δεύτερο (1841). Και τα δύο φυλάσσονται στο αρχείο της γυναικείας Ιεράς Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων όπου ανήκει διοικητικά (ΦΕΚ 134 Α/ 14.6.1924), μαζί με την Μονή Αγίας Ζώνης και μεταφέρθηκαν εκεί μαζί με τα ελάχιστα υπολείμματα του αρχείου της εκκλησίας, μετά την καταστροφική φωτιά που έβαλαν οι Γερμανοί στις 25 Οκτωβρίου 1943. 

Η εκκλησία σε ρυθμό βασιλικής με τρία κλίτη, έχει μικρό σύνθρονο, ίσως μεταγενέστερο. Σπουδαίο αρχιτεκτονικό μέλος που το συναντάμε συνήθως σε ναούς των πρώτων χριστιανικών χρόνων.  Για τη σημασία του σύνθρονου ο Σωφρόνιος, Πατριάρχης Ιεροσολύμων υπογραμμίζει ότι ‘’είναι τύπος Δεσποτικού θρόνου, επάνω στο οποίο εκάθησε ο Χριστός, αφού προηγουμένως νίκησε τον κόσμο, με τη σταυρική θυσία του, αναστήθηκε, και στη συνέχεια αναλήφθηκε’’. Μέχρι σήμερα, τα σπουδαιότερα σύνθρονα είναι της Εκατονταπυλιανής στην Πάρο, και της αγίας Ειρήνης Κωνσταντινουπόλεως. Το μοναστήρι εγκαταλείφθηκε το 1924 και ο τελευταίος μοναχός, κατά τις διηγήσεις των παλιότερων, ζούσε εδώ μέχρι το 1943. Είναι από τα μνημεία της περιοχής που ο επισκέπτης πρέπει να αντικρίσει, όχι μόνο λόγω της μοναδικότητάς του στον Ελλαδικό χώρο, αλλά και της ομορφιάς του. Μελετήθηκε από τον καθηγητή Παύλο Μυλωνά, ο οποίος την χαρακτηρίζει από τα σπάνια δείγματα αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, οικοδομημένο πιθανά το 1770. Εξωτερικά διακρίνονται οι λεπτομερείς λιθανάγλυφες διακοσμητικές παραστάσεις βοηθούμενες και από τις εργασίες καθαρισμού και στήριξης που έγιναν, από την 7^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Οι πιο ενδιαφέρουσες είναι η τριάδα, που αποτελείται από την ύψωση του Τιμίου Σταυρού και τους στρατιωτικούς αγίους, Άγιο Γεώργιο και Άγιο Δημήτριο.

Πρόκειται για τους δύο αγίους που εκτός της φύλαξης του σταυρού, χαρακτηρίζουν την αρχή και το τέλος της ποιμενικής περιόδου, τότε δηλαδή που βγαίνουν και αντίστοιχα επιστρέφουν τα κοπάδια απ’ τις βοσκές και τότε που είναι κατοικημένα τα βλαχοχώρια. Ο σκοτεινός λιτός εσωτερικός του χώρος αναδεικνύει την χωρίς επίχρισμα πέτρα. Δεν υπάρχουν τοιχογραφίες ή κάτι που να εντυπωσιάζει περισσότερο από την ίδια την κατασκευή.  Οι εικόνες του τέμπλου φέρουν τις χρονολογίες 1883 και 1885. Προφανώς εκείνη την εποχή θα έγιναν κάποια μικρά έργα, και πιθανά το τέμπλο που κάηκε το 1943. Η εκκλησία γιορτάζει με κάθε επισημότητα, δύο φορές το χρόνο, τον 15 Αύγουστο και το μεγάλο πανηγύρι του Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου. Οι Κρανιώτες και οι κάτοικοι από τα γύρω χωριά την αγαπούν πολύ, και επανειλημμένα έχουν βοηθήσει και οικονομικά την περιποίησή της. Στην εκκλησία του τιμίου Σταυρού κρατήθηκαν οι γερμανοί αιχμάλωτοι, μάλιστα λέγεται⁽¹⁰⁾ ότι προσευχόμενοι για να σωθούν, άφησαν τα δαχτυλίδια⁽¹¹⁾ τους στα καντήλια της εκκλησίας σαν αφιέρωμα. Αφού οι αιχμάλωτοι πέρασαν στρατοδικείο, δόθηκε η εντολή της εκτέλεσής τους. 

Πόλος έλξης η Τριγγία (2204 μ. υψ.), για όλους τους απλούς επισκέπτες, αλλά και τους πεζοπόρους – ορειβάτες. Στον ευρύτερο χώρο της, από την μεριά που είναι το καταφύγιο του Κλεινοβού έχει γίνει η 59^η Πανελλήνια Ορειβατική συνάντηση. Δεν θα μπορούσε να λείπει η παρουσία Μοτοσυκλετιστών εδώ πάνω. Υπάρχουν δύο διαδρομές που προσεγγίζουν το χώρο της, και συγκεκριμένα την κορυφή ‘’Γκιώναλη’’ (1913 μ. υψ). Η πρώτη ξεκινά από τον συνοικισμό της αγίας Παρασκευής και ακολουθώντας την πινακίδα ‘’Κονάκια’’ ή ‘’Παλιοχώρι’’  βγαίνει από το χωριό και ανηφορίζει προς τον συνοικισμό ‘’Κονάκια’’. Στην δεύτερη – πιο ‘’σκληρή’’ – (δες Road Book στο τέλος), ξεκινάτε από την πλατεία της Κρανιάς. Είναι η ίδια, που θα κάνετε αν έρθετε από τον δασικό της Πολυθέας στην Κρανιά. Περνάτε το νεκροταφείο, τη ‘’Διαλονή’’, και σύντομα θα βρείτε το παραδοσιακό πέτρινο γεφύρι του ‘’Γκίκα’’, που πήρε τ’ όνομά του από τον μυλωνά Γκίκα, που είχε εκεί κοντά τον νερόμυλό του, και το μαντάνι. 

Αμέσως μετά, η διαδρομή εισχωρεί βαθιά στο δάσος, στη ‘’Λάκα’’ των ντόπιων, ακολουθώντας την ημικατεστραμμένη πλέον βλαχόστρατα, που ένωνε την Κρανιά με το Σαρακατσάνικο συνοικισμό ‘’Κονάκια’’ και από εκεί, ‘’Γκολέμι’’,  ‘’Μπάμπα’’, Τρίκαλα ή στο Παλιοχώρι. Ο συνοικισμός στα Κονάκια (1450 μ. υψ.), δημιουργήθηκε από τους Σαρακατσάνους ‘’βοηθούς’’, των μεγαλοτσελιγκάδων της Κρανιάς ώστε να έχουν ευκολότερη πρόσβαση στις βοσκές. Αργότερα, όταν οι Κρανιώτες εγκατέλειψαν την κτηνοτροφία (1960 – 1970), άλλαξαν οι ‘’ρόλοι’’ και έγιναν αυτοί οι τσελιγκάδες. Ακόμα και σήμερα, όλους τους καλοκαιρινούς μήνες θα συναντήσετε στο θαυμάσιο οροπέδιο και στα λιβάδια της ‘’Τριγγίας’’, οικογένειες που ανεβαίνουν εδώ και βόσκουν τα κοπάδια τους (πρόβατα και γελάδια). Τα παιδιά, βρίσκουν τη χαρά τους εξερευνώντας το βουνό, κρατώντας μέσα τους, τη φύση και τη μακραίωνη φιλοσοφημένη παράδοση της ποιμενικής ζωής. Στον μικρό οικισμό, υπάρχει η εκκλησία της Γεννήσεως της Θεοτόκου (1970), ή Φανερωμένης, που κτίστηκε κατά το πλείστον, με δωρεά της Κρανιώτικης οικογενείας, Γεωργίας Μπέλου. Οι κάτοικοι την γιορτάζουν στις 23 Αυγούστου, και στις 8 Σεπτεμβρίου. 

Μετά τον συνοικισμό (+/- 1χλμ), ο χωματόδρομος συνεχίζει προς τον αυχένα ‘’Γκολέμι’’, ενώ αριστερά σκαρφαλώνει προς τον στόχο, την περιοχή Τριγγίας και την κορυφή ‘’Γκιώναλι’’. Φανταστική διαδρομή, από τις λίγες που η μοτοσυκλέτα ανεβαίνει άνετα μέχρι τα + 1800 μ. υψόμετρο. Δεν υπάρχουν διασταυρώσεις για να μπερδευτείτε και ο δρόμος σταματά την στάνη την οποία εξυπηρετεί. Εσείς, λίγο πριν τη στάνη θα ‘’κεντράρετε’’ το υψομετρικό της Γ.Υ.Σ. αριστερά προς τα σπανά, και θα το προσεγγίσετε εύκολα αφού φαίνεται από παντού. Από τη στάνη, οι πεζοπόροι θα ‘’κόψουν αζιμούθιο’’, και θα χαρούν μια εξαιρετική διαδρομή προς τη Τριγγία η οποία είναι σχεδόν δίπλα. Από εκεί, κατηφορίζοντας θα συναντήσουν το δασικό, που περνά από την χαμηλότερη κορυφή ‘’Κακούρενα’’ (2027 μ. υψ.), και ‘’Μπάμπα’’ (1761 μ. υψ.), πάνω ακριβώς στη παλιά βλαχόστρατα Τρικάλων – Κρανιάς, καταλήγοντας είτε στο Παλιοχώρι, είτε στο καταφύγιο και το Κλειβοβό. Μετά το καταφύγιο μάλιστα, υπάρχει δστ αριστερά σας (δες Road Book στο τέλος), που σας βγάζει στον κεντρικό ασφαλτοστρωμένο δρόμο, στην θέση ‘’Ορθή πέτρα’’ ή Ορθόπετρα, ‘’Κιάτρα Μπροάστα’’ στη Βλάχικη.

Αφού χαρείτε την εξαιρετική θέα των βουνών του Ασπροποτάμου, και ολόκληρου του οικισμού της Κρανιάς και των Δολιανών, από την κορυφή ‘’Γκιώναλη’’, επιστρέψτε, κατηφορίζοντας προς τον ‘’κεντρικό’’ χωματόδρομο με κατεύθυνση το Δ.Δ. Παλιοχώριου (980 μ. υψ),που ανήκει πλέον στο Δήμο Κλεινοβού, ενώ παλιότερα στην Κρανιά. Η ‘’σκληρή’’ διαδρομή ανεβαίνει προς τον αυχένα ‘’Γκολέμι’’ (1662 μ. υψ.), έχοντας αριστερά (βόρεια), τον όγκο της Τριγγίας (2204 μ. υψ.), και δεξιά (νότια) την Κάλτσα (2062 μ. υψ.). Όπως αντιλαμβάνεστε κινείστε μέσα σε μια πανέμορφη χαράδρα, σε ‘’λούκι’’, όπου δροσερές πηγές αρχίζουν να σχηματίζουν το ρέμα που καταλήγει στη Κρανιά. Σε 3,6 χλμ από τη στιγμή που ‘’βγήκατε’’ στον κεντρικό δρόμο φτάνετε στα καταπράσινα λιβάδια της θέσης ‘’Γκολέμι’’, και στην εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα. 

Η θέα προς τον ορεινό άγριο όγκο της Νεράιδας (2074 μ. υψ.), των εξάρσεών της, και της απότομης, σχεδόν όρθιας πλαγιάς της Κάλτσας, ενθουσιάζει όσους βρεθούν σε αυτό το σημείο. Στα πόδια σας απλώνεται το Παλιοχώρι, με την εύφορη πεδιάδα του, και απέναντι η Αηδόνα, το πανέμορφο χωριό με την αιωνόβια φτελιά στην αγκαλιά του. Μετά τα επιφωνήματα θαυμασμού για την μεγαλοπρέπεια της φύσης και των βουνών της περιοχής, κατηφορίστε στον καλό χωματόδρομο, περάστε την στάνη στα δεξιά σας, την τεραστίου μεγέθους κατολίσθηση (σάρα), κάτω από την κορυφή ‘’Κάλτσα’’, και μπείτε στο αραιό δάσος. Μέχρι να το καλοσκεφτείτε σε 10,1 χλμ έχετε φτάσει στην πλατεία του Παλιοχωρίου (Γκορτσιά ή Παλιογκορτσιά), και τα άριστα οργανωμένα χωριάτικα καφενεδάκια της κ. Μαρούλας, και του κ. Γιώργου. Παλιότερα, και πάντα ανάλογα τις περιστάσεις, κάτοικοι μικρότερων χωριών συγκεντρωνόντουσαν ή αντίστοιχα μετακινούνταν σε άλλα μέρη, δημιουργώντας νέα ή ενισχύοντας πληθυσμιακά ήδη υπάρχοντα χωριά. Σε μια τέτοια μετακίνηση, οι κάτοικοι της παλιάς Γκορτσιάς εγκατέλειψαν το χωριό τους, ίσως από κάποια επιδημία, στα τέλη του 17^ου αι. Οι τότε κάτοικοι του μετακινήθηκαν στη Κρανιά, δίνοντάς της νέα δυναμική.

Στο χώρο της πλατείας υπάρχει η παλιά πετρόχτιστη κρήνη ενώ στο χώρο δεσπόζουν με την παρουσία τους, το παλιό πετρόχτιστο σχολείο που αν κρίνουμε από το μέγεθός του πρέπει να είχε πολλά παιδιά, και η εκκλησία του αγίου Βησσαρίωνα (1933), πολιούχου των Τρικάλων. Ο άγιος, γιορτάζεται με τρανό πανηγύρι στις 15 Σεπτεμβρίου. Στο Παλιοχώρι, ασχολούνται αρκετά με την κτηνοτροφία και την υλοτομία, ενώ κάτω στην μικρή κοιλάδα του, υπάρχουν μικροί γεωργικοί κλήροι, 1380 στρ σε σύνολο 19400 στρ, (Δ/ση Αγροτικής Ανάπτυξης – Νομαρχία Τρικάλων 1999), που συμπληρώνουν, το χαμηλό εισόδημα των διακοσίων πενήντα έξι κατοίκων (‘01). Επίσης παράγουν νοστιμότατα καρύδια, φασόλια, και ανάλογα τη χρονιά, εξαιρετικό ελατόμελο σκέτο, ή ανθόμελο ελατόμελο μαζί.

Τα τελευταία χρόνια, έχουν αρχίσει και εδώ να γίνονται επενδύσεις αξιώσεων, μερικές μάλιστα ξεπερνούν και τη πιο δυνατή, φαντασία. Η ‘’Bίλα Φώτη’’ με τα όμορφα διαμερίσματα, το εστιατόριο - καφετέρια μέσα στα έλατα και το πεντακάθαρο ποτάμι, λίγο πιο κάτω από την πλατεία, το αρχοντικό ‘’Λείριον’’ πάνω στο βουνό, σε μια θαυμάσια κατάφυτη τοποθεσία, με ιδιωτική φάρμα ελαφιών, ότι πρέπει για τα μικρά, αλλά και τα μεγάλα παιδιά. 

Το πνιγμένο στα έλατα χωριό, διαθέτει μερικές πολύ ενδιαφέρουσες διαδρομές. Φαίνεται απομονωμένο, και η άποψη του επισκέπτη συγκλίνει σε αυτό, απλά επειδή όλοι οι δρόμοι καλύπτονται από το δάσος. Αν ανεβείτε ψηλότερα, θα δείτε χαρακτηριστικούς δασικούς δρόμους να διασχίζουν το τοπίο, επικοινωνώντας με όλα τα γειτονικά χωριά. Μια από τις πολύ όμορφες, με κατάληξη εξ’ ίσου αξεπέραστης ομορφιάς τοπίο, είναι αυτή που ξεκινά απέναντι από το καφενείο, ανηφορίζει για λίγο (δες Road Book στο τέλος), και στρίβει δεξιά στον πρώτο χωματόδρομο. Περνάει το ποτάμι, τον αυχένα της ‘’Μπάμπας’’, (παλιά βλαχόστρατα), το πέτρινο εικονοστάσι του Αγίου Βησσαρίωνα, και στο πρώτο του μέρος, καταλήγει στο καταφύγιο της Ορειβατικής Λέσχης Καλαμπάκας στις πλαγιές της Τριγγίας ή στον Κλεινοβό. 

Όσο ταξιδεύετε στην πολυδαίδαλη ενότητα των βουνών της Κεντρικής Πίνδου τόσο αποκαλύπτονται καινούργια μέρη, ειδικά εδώ, στον επίγειο παράδεισο του Ασπροποτάμου, ίσως του μοναδικού οικοσυστήματος στην Ελλάδα που έχει παραμείνει αλώβητο, από τις ανθρώπινες παρεμβάσεις. 

Ολόκληρη η Ασπροποταμίτικη χώρα, αποτελεί μνημείο φυσικής ομορφιάς, με άφθονο δασικό πλούτο, κρυστάλλινα πεντακάθαρα ποτάμια, διακριτική ανθρώπινη παρουσία και εκπληκτικά διατηρημένη άγρια πανίδα και χλωρίδα. Είναι στο χέρι των κατοίκων, να διατηρήσουν και να διαχειρισθούν τον τόπο καλά. 

Διαδρομή Πολυθέα – Κορυφή ‘’Ψήλωμα’’ (1637 μ. υψ Κεραίες) – Κρανιά

Έξοδος Πολυθέας, στο Πλάτωμα δεξιά στο χωματόδρομο.

Μηδενισμός – 0

1.     3,5 χλμ δεξιά κεραίες – Κρανιά, αριστερά σε 2,7 κεντρικός ασφαλτόδρομος

2.     4,9 χλμ πλάτωμα με πέτρινη κρήνη ‘’ΠΑΙΑΝΑ’’, δεξιά προς κεραίες και κορυφή ‘’Ψήλωμα’’, ευθεία Κρανιά

3.   5,4 δστ δεξιά προς κεραίες και κορυφή ‘’Ψήλωμα’’, αριστερά δρόμος για ξύλευση

4.   7, 9      κεραίες και κορυφή ‘’Ψήλωμα’’,

Πίσω στο πλάτωμα με την πέτρινη κρήνη ‘’ΠΑΙΑΝΑ’’

Μηδενισμός – 0

1.   3,5 χλμ δστ αριστερά προς Κρανιά, δεξιά προς Διαλονή Κρανιάς

2.   5,5 χλμ δστ αριστερά Διαλονή – Κρανιά (κέντρο), δεξιά Ασβεσταριά – πέτρινο γεφύρι Γκίκα

3.   5,8 χλμ δστ πέτρινο γεφύρι Γκίκα - αριστερά Κρανιά, δεξιά παλιός δασικός προς Κονάκια Κρανιάς (+ 2, 3 χλμ)

Διαδρομή Πλατεία Κρανιάς – Γεφύρι Γκίκα – Κονάκια – Τριγγία (2204 μ. υψ)

Ξεκινώντας από την πλατεία της Κρανιάς στα πρώτα μέτρα βλέπετε την πινακίδα που σας στέλνει αριστερά προς τον συνοικισμό της αγίας Παρασκευής ή δεξιά προς ΓκουντρουσέΪκο. Ακολουθήστε την δεξιά διαδρομή μέχρι να βρείτε την επόμενη πινακίδα που γράφει δεξιά Γκουντρουσέϊκο, αριστερά Διαλονή, Ασβεσταριά και ακολουθήστε τη.

Μηδενισμός στο πέτρινο γεφύρι ‘’Γκίκα’’

1.  2,0 χλμ κεντρικός δρόμος δστ αριστερά Κρανιά, δεξιά Κονάκια - Τριγγία

• Αν πάτε αριστερά θυμηθείτε, στον πρώτο δρόμο που θα βρείτε δεξιά σας, να ανεβείτε στο καταπράσινο πλάτωμα με την πετρόχτιστη κρήνη ‘’ΤΣΙΟΥΡΗ’’. Ιδανικός χώρος για κατασκήνωση.

2.  3,3 χλμ δστ ευθεία αυχένας Παλιοχωρίου (έχετε περάσει τα ‘’Κονάκια’’), αριστερά κορυφή ‘’Τριγγία’’

3.  8,8 χλμ ο δρόμος συνεχίζει δεξιά προς τη στάνη (που έχει βρύση) εσείς όμως πάτε αριστερά στα σπανά με      κατεύθυνση το υψομετρικό, εκτός και αν θέλετε να ανεβείτε στην Τριγγία.

4.  9,3 χλμ υψομετρικό κορυφής ‘’Γκιώναλη’’ (1913 μ υψ)

Διαδρομή Πλατεία Παλιοχωρίου – Καταφύγιο Ορειβατικού Καλαμπάκας – Κλεινοβός ή ‘’Κιάτρα Μπροάστα’’

Απέναντι από το καφενείο, ανηφορίστε λίγο, και στρίψτε δεξιά στον χωματόδρομο.

1.  6,9   χλμ δστ αριστερά προς Γκολέμι (1662 μ. υψ.) και εκκλησία Μεταμόρφωσης (ο ‘’δρόμος’’ έχει πέσει), ευθεία καταφύγιο

• 8,2   χλμ αυχένας ‘’Μπάμπα’’ και πέτρινο εικονοστάσι,

2.  10,2 χλμ δστ αριστερά κορυφή Κακούρενα (2027 μ. υψ.), ευθεία Καταφύγιο

3.  14,0 Καταφύγιο Δδξιά σε 4,7 Κλεινοβός (Ξενοδοχείο – Εστιατόρια), αριστερά ‘’Κιάτρα Μπροάστα’’

• 8,9 χλμ πέτρινο εικονοστάσι σε απότομο βαθύ γκρεμό

4.  28,4 χλμ ‘’Κιάτρα Μπροάστα’’ και δστ δεξιά Καστανιά – Καλαμπάκα, αριστερά Στεφάνι – Κουκουφλί – Κρανιά

Σημειώσεις:

⁽¹⁾  Η Ελληνική επανάσταση του ’21, διαδόθηκε σε όλα τα τμήματα της Ελλάδας με ταχύτητα, όπως είπαν, φυσικού φαινομένου, και ασφαλώς στην Δυτική Θεσσαλία, Άγραφα, Αργιθέα και Ασπροπόταμο. Είναι γνωστό πια ότι οι κάτοικοι της Θεσσαλίας ξεσηκώθηκαν δίνοντας μεγαλειώδες μάχες με τον υπεράριθμο κατακτητή. Η αρχή είχε γίνει με τις αποτυχημένες επαναστατικές ενέργειες του 1600 – 1611, όταν οι χριστιανικοί, ορεινοί κυρίως, πληθυσμοί, ακολούθησαν το κάλεσμα του μητροπολίτη Τρίκκης Διονυσίου Φιλόσοφου. Μετά την καταστολή του κινήματος αφαιρέθηκαν από πολλά χωριά τα ‘’προνόμια’’ με επακόλουθο να χάσουν την αυτοδιοίκησή τους πέφτοντας σε οικονομική και δημογραφική εξαθλίωση. Η ‘’μαύρη εποχή’’ είχε φτάσει για τα βλαχοχώρια της Πίνδου. Πολλοί αρματολοί που τους αφαιρέθηκαν οι εξουσίες (αρματολίκια) έγιναν κοινοί κλέφτες ληστεύοντας εμπόρους και διαβάτες των ορεινών διαβάσεων, φτάνοντας στο σημείο να επιτίθενται και σε χριστιανικά χωριά. Οι αντιπαλότητες είχαν σαν αποτέλεσμα τα μεγαλύτερα και πλουσιότερα χωριά του Ασπροποτάμου να λεηλατηθούν και να καταστραφούν. Στις 6 Αυγούστου 1809 ο Γεώργιος Καραϊσκάκης έκαψε την μισή Πολυθέα, και ίσως αυτός ήταν ο λόγος που στην απογραφή του 1820 είχε μόνο 25 σπίτια. Κατά τη διαμάχη του με τον Ράγγο και τον Στορνάρη, τον Απρίλιο - Μάιο του 1824, ο στρατηγός πλέον Γεώργιος Καραϊσκάκης, ξανάρθε στον Ασπροπόταμο, στην Πολυθέα και τη Κρανιά, όπου λεηλάτησε τα σπίτια, επειδή έλειπαν οι κάτοικοι (λεπτομέρειες, απόψεις και παραδόσεις δες Αλεξ. Κ. Χατζηγάκη, Παραδόσεις, 34, και Μαλαβάκη, Πολυθέα, 22). Κατά την κλέφτικη παράδοση το άδειασμα του χωριού ήταν εχθρικό σημάδι.  Κανονικά οι κάτοικοι έπρεπε να δώσουν ‘’κονάκι’’ αλλιώς ήταν εχθροί. Η συνέχεια ήρθε στις 5 Ιουλίου 1821 που κηρύσσεται η Επανάσταση στην περιοχή Ασπροποτάμου.

Ονομαστοί καπετάνιοι στην περιοχή είναι ο Νικόλαος (Νικολός) Στορνάρης, ο Αθανάσιος (Νάσιος) Μάνταλος, οι αδελφοί Λιακατά και ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος, ο οποίος ήταν μυημένος στην Φιλική Εταιρεία από το 1819. Με αρχηγό τον Στουρνάρα οι Ασπροποταμίτες και οι άλλοι κάτοικοι της Πίνδου επαναστατούν στην Πόρτα (Πύλη), Πρεβέντα (Διάβα), Καλαμπάκα, και σ’ όλο τον Ασπροπόταμο καταφέρνοντας σε λίγο χρόνο να ελέγχουν ολόκληρη την περιοχή. Από προδοσία του καπετάνιου των Αγράφων Σταμάτη Γάτσου η επανάσταση άρχισε να χάνει έδαφος.

Οι Τούρκοι βρίσκοντας ευκαιρία από τις εσωτερικές διενέξεις των Ελλήνων ανασύνταξαν τα στρατιωτικά σώματα και με την βοήθεια της στρατιωτικής δύναμης που είχε καταλάβει το Συράκο και τους Καλαρρύτες επιτέθηκε στις 29 Ιουλίου. Οι εκκλήσεις του Μουσταή πασά για να ‘’προσκυνήσουν’’ έγιναν απειλές και εισβολή – καταστροφή, παρά την ηρωική αντίσταση του αρματολικιού με αρχηγό τον Στορνάρη (μάχη της Πόρτας) και έπειτα με τον Καραϊσκάκη. Το αποτέλεσμα ήταν άδοξο, και το κλίμα ηττοπάθειας και φόβου, ύστερα από τις απανωτές αποτυχίες τους στα Άγραφα, τον Ασπροπόταμο και την Ήπειρο (Συράκο – Καλαρρύτες), κυριάρχησε, επηρεάζοντας τους Έλληνες αγωνιστές. Ο Στορνάρης οδηγήθηκε σε συμβιβασμό με τον εχθρό και η επανάσταση πνίγηκε στο αίμα. Μετά το άδοξο τέλος της επανάστασης, χιλιάδες Ασπροποταμίτες έφυγαν από τις πατρογονικές τους εστίες, με κατεύθυνση η πλειοψηφία, τα χωριά του Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας, όπου μετά από πορεία 45 ημερών έφτασαν εξαντλημένοι. Παρ ότι πέσανε θύματα ληστειών, κατόρθωσαν σε σύντομο διάστημα να οργανωθούν και με απαράμιλλη ορμή να προσφέρουν στον αγώνα για την ελευθερία.

Αργότερα, οι αρχηγοί του αρματολικιού Στορναραίοι και Μανταλάιοι, υπόγραψαν συνθήκη ειρήνης με τον δερβέναγα των Τρικάλων Σούλτζια Κόρτζια, σύμφωνα με την οποία οι Τούρκοι δεν θα ανέβαιναν στον Ασπροπόταμο και οι Έλληνες θα συγκέντρωναν τους φόρους και θα τους παρέδιδαν μόνοι τους. Δεν υπάρχει μάχη της Ελληνικής Επανάστασης που να μην πήραν μέρος Θεσσαλοί αγωνιστές, ιδίως Αγραφιώτες και Ασπροποταμίτες. Δεν θα μπορούσε να λείπει ο Ασπροπόταμος από το πάνθεον των οπλαρχηγών μια που ανέδειξε πολλούς, που πήραν μέρος σε όλες τις μάχες του αγώνα. Ο Νικόλαος Στορνάρης που έπεσε στην έξοδο του Μεσολογγίου, ο Γρηγόρης Λιακατάς στο ολοκαύτωμα του Ντολμά, ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος που αγωνίστηκε στα βουνά Πίνδου μέχρι το 1854 για την απελευθέρωσή της Θεσσαλίας. Τέτοιοι αγώνες που για να μιλήσει κανείς ή να γράψει θα πρέπει να αναφερθεί σε όλες τις μάχες της επανάστασης.

⁽²⁾ Από τις κεραίες ξεκινά μια δύσκολη διαδρομή, χωρίς εμφανή χάραξη που κατευθύνεται νοτιοανατολικά προς τα σπανά του Καπ Γκράς (1824 μ. υψ), που σας φέρνει στον ημικατεστραμμένο χωματόδρομο της αγίας Τριάδας, καταλήγοντας στη Δέση, στην άλλη μεριά του βουνού. Να την κάνετε τη διαδρομή, χωρίς δεύτερο άτομο και φορτίο. 

⁽³⁾ Ο φιλόλογος – συγγραφέας εκπαιδευτικών βιβλίων, επιθεωρητής μέσης εκπαίδευσης, που διετέλεσε και ανώτατος εκπαιδευτικός σύμβουλος του υπουργείου παιδείας, Γεώργιος Ν. Ζούκης (1890 – 1974) κατάγεται από την Κρανιά Ασπροποτάμου. Συγκαταλέγεται σε αυτούς που έδωσαν ώθηση, στην αρχαία ελληνική γλώσσα, δημιουργώντας προπολεμικά, το συντακτικό των αρχαίων Ελληνικών – ‘’Αναγνωστικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης’’. Παράλληλα με τα πρώτα κείμενα της αρχαιοελληνικής, έδινε τις βάσεις και διδασκόταν, στην πρώτη και δευτέρα γυμνασίου μέχρι τη δεκαετία του ’60. Ο Κωνσταντίνος Δεμίρης (1928) με σπουδές στο Ε.Μ.Π, μηχανικός του Υπουργείου Δημοσίων Έργων, (1955 – 1976), τακτικός καθηγητής της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ, (1976 – 1996). Συγκλητικός (1979 – 1980), Κοσμήτωρ της Πολυτεχνικής (1982 – 1983), Αντιπρύτανης (1988 – 1991) και Πρύτανης του Α.Π.Θ, (1991 – 1994). Ήταν αυτός που αναγόρευσε τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, σε επίτιμο διδάκτορα του Α.Π.Θ. Ο γνωστός συνθέτης και δημιουργός, Κώστας Γ. Βίρβος, που έγραψε τα περισσότερα τραγούδια της Σωτηρίας Μπέλλου, και αρκετά του Διονύση Σαββόπουλου, γεννήθηκε εδώ το 1943, στο μουσείο μάλιστα, υπάρχει το παλιό θρανίο του, με χαραγμένο επάνω το όνομά του. Ο γνωστός επιχειρηματίας Θεόδωρος Κλιάφας, ιδρυτής του παγοποιείου, που αργότερα ο γιος του, Κωνσταντίνος Κλιάφας, το επέκτεινε παράγοντας αναψυκτικά αρχικά για τα Τρίκαλα. Σήμερα, ο εγγονός του ιδρυτή, Θεόδωρος και αυτός, έφτασε να κατακτά όλο και μεγαλύτερη συμμετοχή στην ‘’πίττα’’ των αεριούχων ποτών. Επίσης η συγγραφέας - ερευνήτρια Μαρούλα Κλιάφα, με εξαιρετική παρουσία στην βιβλιογραφία της Τρικαλινής ζωής, και των χωριών του Ασπροποτάμου είναι από την Κρανιά. Ο Κώστας Γκέσκος (1875 – 1951), ζωγράφος, έλκει επίσης την καταγωγή του από εδώ. Εμπνευσμένος από τον τόπο και τα τοπία του, είχε κάνει μια θριαμβευτική είσοδο στον χώρο της τέχνης στις αρχές του περασμένου αιώνα. Δέκα εννέα ετών, γράφτηκε στη Σχολή Ζωγραφικής του Πολυτεχνείου, όπου το δυνατό ταλέντο του γρήγορα επεβλήθη και απέσπασε βραβεία και κρίσεις, προμηνύματα για το μέλλον του. Η επιθυμία του να αναπτύξει την δημιουργική του έφεση, τον φέρνει μετά την αποφοίτησή του, στο Παρίσι όπου φοιτά στην ακαδημία Ζουλιάν. Και εκεί διακρίνεται, ανάμεσα στους σπουδαστές, που ήταν τα ταλέντα της εποχής. Μετά το Παρίσι, παρακολουθεί μαθήματα στην Ακαδημία του Μονάχου με δάσκαλο τον Νικηφόρο Λύτρα. (Αυτό το πήρα μάλλον από το περιοδικό Ελληνική Δημιουργία τ.125 του Μελά). Προσθήκη 20/02/13: για τον Γκέσκο βλ. Τρικαλινά τ.11 (1991) 153 – 180. Οι τουριστικές επιχειρήσεις Ζαφόλια, δημιουργία των τριών Ζαφολαίων αδελφών από την Κρανιά, από κοινού με τον Θεσσαλό ξενοδόχο Διβάνη, δημιουργώντας τα ξενοδοχεία Ζαφόλια (του γνωστού, στη Λ. Αλεξάνδρας), και Παρθενών. Οι Αδελφοί Χρυσικόπουλοι από την Κρανιά, διατηρούσαν τα ομώνυμα πολυκαταστήματα νεωτερισμών, στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα. Τη ‘’στοά Χρυσικοπούλου’’, επί των κεντρικών οδών Τσιμισκή και Μητροπόλεως της Θεσσαλονίκης την έκτισε ο τελευταίος Χρυσικόπουλος, στα τέλη της δεκαετίας του ’60, ενώ στη Κασσάνδρα Χαλκιδικής δημιούργησε το πρώτο στα χρονικά πολυτελές ξενοδοχείο, ‘’Μένδη’’, δίπλα στην ακρόπολη της αρχαίας Μένδης (Μέρτζος, 294). Και τόσοι άλλοι, γιατροί, δικηγόροι, άξιοι επιστήμονες, που θα χρειαζόταν ολόκληρος τόμος, μόνο για να αναφερθούν.

⁽⁴⁾  Το βαρύ τίμημα της ένταξης σε όλα τα κινήματα της εθνικής αντίστασης, (και κατά της ‘’Ρωμαικής λεγεώνας’’ των τυχοδιωκτών Αλκιβιάδη Διαμάντη και Νικόλαου Μουτούση), πλήρωσαν σχεδόν όλα τα βλαχοχώρια. Η απαρίθμηση των πυρπολημένων βλαχοχωρίων, και οι θυσίες τους στους δώδεκα μήνες που κράτησαν οι επιχειρήσεις, προϋποθέτει ειδικό τόμο. Ενδεικτικά αναφέρουμε όλον τον Ασπροπόταμο, το Συράκο στη Νότια Πίνδο. Στη βόρεια, τα βλάχικα χωριά στο Ζαγόρι, η Σαμαρίνα, το Περιβόλι, η Αβδέλλα, η Φούρκα. Στο Βέρμιο το Γραμματικό, το Σέλι κ.α. Στο Βίτσι η Κλεισούρα και η Δροσοπηγή (που δεν κατοικήθηκε ως σήμερα). Στον Όλυμπο το Λιβάδι, και ο Κοκκινοπλός, (Μέρτζος, 112).

⁽⁵⁾Οι αριθμοί των σπιτιών διαφέρουν, ο Καλούσιος στο Τρικαλινό Ημερολόγιο (1986), σελ 142, αναφέρει 720,  ο Δούνης στο βιβλίο Κρανιά (1991), σελ 26 λέει 766, και σε 1000 τα ανεβάζει ο Μποντίλας, Εφημ. ‘’Πρωινός Λόγος’’ Τρικάλων 23/11/02.

⁽⁶⁾ Στην επίσκεψη που είχα κάνει το χειμώνα του 1999 στο χωριό, μας μίλησε για αυτή την ιστορία ο … Σεδίκος Χαράλαμπος, αναφέροντας για 60 – 65 Γερμανούς αιχμαλώτους. Επίσης, ότι πράγματι είχαν συλληφθεί στην μάχη του Σαραντάπορου, (στην αρχή μας είπε της Ελασσόνας), και οι αντάρτες ζήτησαν να τους ανταλλάξουν με δικούς τους. Όταν αυτό απορρίφθηκε τότε τους πέρασαν από δίκη και τους εκτέλεσαν.

⁽⁷⁾ Διαφέρουν οι εκδοχές, συγκεκριμένα, Καρανάσιος 85, Χατζηγάκης 87 – 88, Μαλαβάκης 87, Δούνης 78, Μπίτσιος 76, Κλιάφα 80 περίπου (δες Καλούσιος, Μοναστήρι Δολιανών, 199, με ανάλογη βιβλιογραφία).

⁽⁸⁾ Αυτή είναι η καθοριστική εποχή για την μετέπειτα εξάπλωση του τσίγκου στις στέγες των σπιτιών, γενικά, σε όλη την τότε κατακαμένη Ελλάδα. Ο τομέας Ανασυγκρότησης επειδή δεν διέθετε τα απαιτούμενα κονδύλια, προώθησε τη χρήση του τσίγκου, σαν ‘’προσωρινή’’ λύση. Σήμερα διαπιστώνουμε το ‘’ουδέν μονιμότερον του προσωρινού’’ και μάλιστα σε τιμή διπλάσια! από τα κεραμίδια.

⁽⁹⁾ Μια ακόμη καταγραφή από τον αείμνηστο Αλέξ. Κ. Χατζηγάκη, ‘’Η παράδοση αναφέρει ότι δύο καλόγεροι από την Σκληνιάσα (Στεφάνι) πήγαν στην Ρωσία όπου μάζεψαν χρήματα για την ίδρυση μοναστηριού στο χωριό τους. Μη βρίσκοντας κατάλληλο μέρος αποτάθηκαν στους Δολιανίτες, που τους πρόσφεραν 40 στρέμματα (Καλούσιος, το Μοναστήρι Δολιανών, 20).  Έγινε η εκκλησία της αγίας Ζώνης και λίγα κελιά. Αργότερα, το 1840, οι διάδοχοί τους έκτισαν νέα εκκλησία του Τιμίου Σταυρού, ρυθμού βασιλικής τρίκλιτου σταυρεπίστεγου με 12 τρούλους και μετά χορών αγιορείτικου τύπου. Η κατασκευή κράτησε 8 χρόνια’’.

⁽¹⁰⁾ Είναι η συνέχεια της ιστορίας που αναφέρω στην σημείωση Νο 5. Μετά την εκτέλεση, ένας προσποιούμενος τον νεκρό, κατάφερε να διαφύγει και να ειδοποιήσει το αρχηγείο του στην Καλαμπάκα. Μαθαίνοντας τι είχε γίνει οι Γερμανοί έριξαν 300 αλεξιπτωτιστές; στο βουνό Νέγκρη οι οποίοι κατευθύνθηκαν στην Κρανιά όπου την κάψανε μην αφήνοντας από τα 820 τότε σπίτια, κανένα, εκτός από αυτά που χρησίμευαν για να μείνει η φρουρά.

⁽¹¹⁾ Ο Δ. Καλούσιος στο βιβλίο του Μοναστήρι Δολιανών Καλαμπάκας αναφέρει ότι οι Γερμανοί διασκόρπισαν παντού αντικείμενα, (επωμίδες, κουμπιά, γαλόνια, σημειώματα κ.λπ.) ώστε αν έφταναν ως εκεί οι συμπατριώτες τους να καταλάβαιναν το τέλος τους.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 24320

ΔΙΑΜΟΝΗ: Ο ‘’Πύργος Μαντάνια’’ στην Καλλιρρόη είναι ανοιχτά χειμώνα καλοκαίρι και για φαγητό Γιώργος Μπάμπος & Λάμπρος Παπαγεωργίου 87351 www.mantania-ae.gr . Στην διευρυμένη κοινότητα Ασπροποτάμου υπάρχουν πολλά κοινοτικά καταλύματα, τους καλοκαιρινούς μήνες, με εξαίρεση τον ξενώνα στο Χαλίκι, που είναι ανοιχτός και το χειμώνα. Πολυθέα: Ιωάννης Τζιμουράγκας ‘’Κάζα Κάλντα’’ (& ταβέρνα 87288), Κρανιά: Βασίλης Δ. Ψαρής & ταβέρνα 87235, 87277, Νικόλαος Δεμίρης. Παλιοχώρι: Βίλα Φώτη www.vilafoti.gr 41301, 41322, ‘’το Λείριον’’ Αρχοντικό Μπαλατσού www.leirion.gr 41502, 41504.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στους Αγίους Αποστόλους στην Πολυθέα, επίσης στο λιβαδάκι με την κρήνη ‘’ΠΑΙΑΝΑ’’, πάνω στη δασική διαδρομή Πολυθέα – Κρανιά. Στον χώρο αναψυχής ‘’Κρανιά’’, δίπλα σχεδόν από το κεντρικό δρόμο, ακριβώς στην δστ. για Κρανιά. Πριν τα ‘’Κονάκια’’ αριστερά, στο ξέφωτο του δάσους με την κρήνη ‘’ΤΣΙΟΥΡΗ’’. Στο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία στην Κρανιά. Στον αυχένα Γκολέμι στο προαύλιο της εκκλησίας της Μεταμόρφωσης, έχει και νερό, αλλά κάνει κρύο. Ρωτήστε πρώτα τους ντόπιους για να αποφύγετε την ταλαιπωρία, και φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Ξεχωριστή περιοχή, εξαιρετικής ποιότητας τοπικοί, παραδοσιακοί μεζέδες, αληθινές χωριάτικες γεύσεις. Στα καφενεία των χωριών νόστιμες ομελέτες με λουκάνικα, τυρί φέτα ή κατσικίσιο, και φυσικά χορτόπιτες ή τυρόπιτες. Τρία Ποτάμια (στο διοικητήριο) Δρόσος Απόστολος 87702 - 3, 6972921999, Πολυθέα: Τζιμουράγκας Ιωάννης 87288, Σελιώνης Ηλίας 87381, Κρανιά: Βασίλης Ψαρής 87235, Θεόδωρος Νταμάτης ‘’το Ελληνικόν’’ 87178, Στέφανος Ζούκης (απέναντι στον μαχαλά της αγίας Παρασκευής στο ‘’Γκουργκάτσι’’)  87290, Στέφος Ζαραμπούκας (κάτω στην διασταύρωση για Κρανιά ) 87688,Γιώργος Ματσός 87291. Δολιανά: Απόστολος Νταμάτης ‘’ο Μπόμπας’’ 87233,  Κουκουφλί: Αναστασία Νταμάτη 87368, 87275, Παλιοχώρι: Γιώργος Οικονομίδης 41275, Μαρούλα Αλεξόπουλου 41150.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Διευρυμένη Κοινότητα Ασπροποτάμου: 2431077641, 710, Δήμος Κλεινοβού 31420, 1, Α΄ Βοήθειες: Καλαμπάκα:22222, Πύλης:22870 - 1, Αστυνομία: Πύλης22201, Ελάτης 71222, Καστανιάς: 61202.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.3kala.gr www.geocities.com/mavroad/index.html  http://clubs.pathfinder.gr/pindos/ Λαογραφικό μουσείο Κρανιάς 87235, ζητήστε κάποιον από τον Πολιτιστικό σύλλογο που έχει τα κλειδιά. Trekking Hellas Γραφείο Θεσσαλίας, Αθανάσιος Σαμούρης 2431087964, 6977451953. Ορειβατική λέσχη Καλαμπάκας: Λιόλιος Κώστας 22386, ανοιχτά ώρες καταστημάτων. Για πεζοπορία, διαβάστε το περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.20 με τίτλο ‘’Τριγγία’’. Τράπεζες με ΑΤΜ / όλες στην Καλαμπάκα & Εθνική – Αγροτική στην Πύλη. Συνεργείο - Βουλκανιζατέρ ‘’Δίτροχα Τρικάλων’’ Λάζαρος Αμπατζίδης 0431 35045, Βουλκανιζατέρ Τζανής Βασίλειος στο Παλαιομονάστηρο 51366.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Καλαμπάκα όλες οι εταιρείες και στην Ελάτη Τρικάλων Jet Oil το τελευταίο του Ορεινού χώρου. 

ΧΑΡΤΕΣ: Μοναδική εργασία ακριβείας, με αποτέλεσμα, τον πλαστικοποιημένο Χάρτη, ‘’Κόζιακας - Αυγό ‘’, από την ΑΝΑΒΑΣΗ, σε κλίμακα 1:50.000, θα τον βρείτε στην Στοά Αρσακείου 6 Α’ 105 64 Αθήνα, 2103218104, 3210152. Επικουρικά, ο αναλυτικός χάρτης Ορεινού Χώρου Τρικάλων σε κλίμακα 1 : 100.000. Όλες τοπικές εκδόσεις υπάρχουν στο ‘’λίκνο’’ και στέλνονται αντικαταβολή 2434071826.

ΒΙΒΛΙΑ: Αρμάνοι – Οι Βλάχοι, του Νικολάου Μέρτζου. Εξαιρετική εργασία με πολλά στοιχεία για όλους τους Βλάχικους οικισμούς. Εκδόσεις Ρέκος, 2310696587, 696070. Ασπροπόταμος – Ελάτη – Περτούλι θα το βρείτε στο ‘’λίκνο’’ της Ελάτης, μαζί με τους τόμους ‘’ταξίδια στην άλλη Ελλάδα’’ των εκδόσεων Highsiding, στέλνονται αντικαταβολή σε όλη την Ελλάδα.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΜΟ.ΛΕ.Τ. Μοτοσυκλετιστική Λέσχη Μοτοσικλέτας Τρικάλων, Πελέκειο Κτήριο / πλατεία Δεσποτικού, www.molet.4t.com Τηλ: 2431072424, ΜΟ.ΛΕ.Κ Καλαμπάκας Δημ Τερτίπου 22, Τηλ: 2432022447, Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για ΘΕΣΣΑΛΙΑ - ΠΟΛΥΘΕΑ - ΚΡΑΝΙΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

Α’         Αυτοτελή Βιβλία 

• Παύλος Μ. Μυλωνάς / Η Μονή Δολιανών ή Κρανιάς στην Πίνδο / Τρικαλινά τομ 2 / Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων 1982
• Γ. Ι. Κούτσια / Τζούρτζια – αναδρομή στο χρόνο / Τρίκαλα 1986
• Δημήτριος Γ. Καλούσιος / Η Κρανιά – Οδοιπορικό 1984 / Τρικαλινό Ημερολόγιο χρόνος 10^ος Τρίκαλα 1986
• Θεόδωρος Α. Νημάς Τρίκαλα – Καλαμπάκα – Πίνδος – Χάσια / εκδόσεις Αφοι Κυριακίδη Θεσ/νίκη 1987
• Alan J. B. Wace – Maurice S. Thompson / Οι Νομάδες των Βαλκανίων / Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων - Αφοι Κυριακίδη Θεσ/νίκη 1989
• Leon Heuzey / Οδοιπορικό στην Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία / Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων - Αφοι Κυριακίδη Θεσ/νίκη 1991
• Φώτης Ν. Βογιατζής / Τα Τρίκαλα στη Θεσσαλική Ζωγραφική / Τρικαλινά τομ 11 / Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων 1991
• Δημήτριος Δούνης / Η Κρανιά Ασπροποτάμου / Κρανιά 1991
• Νικ. Κ. Γιαννούλη / Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου και ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος / Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων -       Αφοι Κυριακίδη Θεσ/νίκη 1992
• Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς / Ιστορικό Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδας 1833 – 1912 / Αθήνα 1994
• Δημήτριος Γ. Καλούσιος / Τρικαλινά Σύμμεικτα τομ ΙΑ’ / Ανάτυπο - Θεσσαλικό Ημερολόγιο / Λάρισα 1995
• Δημήτριος Γ. Καλούσιος / Τρικαλινά Σύμμεικτα τομ ΙΓ’ / Ανάτυπο - ‘’Τρικαλινά’’ τομ 16 / Φ.Ι.ΛΟ.Σ. Τρικάλων 1996
• Αστέριος Ι. Κουκούδης / Οι μητροπόλεις και η διασπορά των Βλάχων Β’ τόμος / εκδόσεις Ζήτρος Θεσ/νίκη 2000
• Δημήτριος Γ. Καλούσιος / Το μοναστήρι Δολιανών Καλαμπάκας / εκδόσεις γένεσις Τρίκαλα 2000
• Νικολάου Ι. Μέρτζου / Αρμάνοι – Οι Βλάχοι / εκδόσεις Ρέκος / Θεσσαλονίκη 2001
• Gustav Weigand / Οι Αρωμούνοι (Βλάχοι) Α’ τόμος / Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων - Αφοι Κυριακίδη Θεσ/νίκη 2001
• Νικόλαος Ι. Μέρτζος / Αρμάνοι – Οι Βλάχοι / εκδόσεις ΡΕΚΟΣ / Θεσσαλονίκη 2001
• Μαρούλα Κλιάφα / Μουλτι χερετιματι ντι λα Κορνου / Τρίκαλα 2003
• Σωτήριος Α. Γοργογέτας / Τα πέτρινα γεφύρια των Τρικάλων / Πολιτιστικός οργανισμός Δήμου Αιθήκων Τρίκαλα 2004

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Ανατολής Λαζαρίδης / Κώστας Γκέσκος / περιοδικό Ελληνική Δημιουργία τ.125 / Αθήνα 1953
• Καρτερλή Ελένη / Τριγγία / περιοδικό Κορφές τ.137 Μάιος – Ιούνιος 1999
• Γιάννης Χολέβας / Καγιάκ στον Ασπροπόταμο / περιοδικό Κορφές τ.137 Μάιος – Ιούνιος 1999
• Νίκος Μαστροπαύλος / Στις Κορφές της Νότιας Πίνδου / περιοδικό Vita Τ30 Οκτώβριος 1999
• Ανάβαση / Τριγγία – μια κυκλική πορεία / περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.20 Δεκ – Ιαν 2002 - 2003
• Θοδωρής Αθανασιάδης - Ζερμαίν Αλεξάκη / Στις Πηγές του Ασπροποτάμου / περιοδικό Vita τ. 71 Μάρτιος 2003

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• ‘’Σαρακατσάνικα Κονάκια’’ / Δ. Καλούσιου εφημ. ‘’Πρωινός Λόγος’’ Τρικάλων 10/10/84
•  ‘’Το μνημείο του Σταυρού’’ /Δ. Καλούσιου εφημ. ‘’Πρωινός Λόγος’’ Τρικάλων 31/3/93
• ‘’Η μασκώτ της Πολυθέας’’ / Λ. Σ. εφημ. ‘’Πρωινός Λόγος’’ Τρικάλων 30/4/02