ΜΙΚΡΕΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ (6858 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΣΧΙΝΟΥΣΑ αρχ. Εχινούσα

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2006

Κυκλαδίτικος  Παράδεισος 

Η συστάδα των Νήσων στο τρίγωνο μεταξύ Νάξου, Ίου και Αμοργού αποτελείται από έναν κεντρικό πυρήνα επτά νησιών, εκ των οποίων τα τέσσερα, Σχινούσα, Ηρακλειά, Πάνω Κουφονήσι, Δονούσα, έχουν μόνιμη κατοίκηση. Εάν σε αυτά προσθέσουμε τα τρία γειτονικά⁽¹⁾, που αντίθετα με τον πρωταγωνιστικό τους ρόλο κατά την αρχαιότητα, σήμερα είναι ακατοίκητα, (με προεξάρχουσα την Κέρο), και τα δεκάδες ακατοίκητων παρακείμενων σ’ αυτά, τότε προκύπτει ένα μοναδικά ωραίο πολύνησο, σχετικώς σπάνιο στον ελλαδικό χώρο κυρίως λόγω της εύκολης πρόσβασης. 

Τα αξιομνημόνευτα ευρήματα της έρευνας, κυρίως αρχαιολογικής, φωτίζουν τις γνωστές αλλά κυρίως τις άγνωστες, έως τώρα, πτυχές του συμπλέγματος αποκαλύπτοντας εκτός των άλλων, την μακρά κατοίκηση, την πρόοδο, και τον μοναδικό πολιτισμό όλων αυτών των κάποτε διαλαμψάντων νησιών, που ακόμα και σήμερα πολλοί αγνοούν, προσεγγίζοντας και ονομάζοντάς τα, με ένα είδος υπεροψίας σαν ‘’ξερονήσια’’, ‘’μικρά και άγονα νησιά’’, ‘’βραχονήσια’’ κ.ά. 

Όλη η περιοχή των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων, ακόμα και το μικρότερο νησάκι, περιλαμβάνεται στο δίκτυο «Φύση (Natura) 2000» και είναι ενταγμένη στους «Τόπους Κοινοτικής Σημασίας». Σε αυτόν τον ανεξερεύνητο από τουρίστες μικρόκοσμο, κυριολεκτικά πάνω στην ‘’άγονη γραμμή’’ της ακτοπλοΐας άργησε πολύ να υποδηλωθεί ή να τύχει έμπρακτου ενδιαφέροντος από την πολιτεία, ή έστω, από επίδοξους επενδυτές. Χωρίς να απαλλάσσονται από τις ευθύνες τους οι καθ’ ύλη αρμόδιοι που κάποια φορά πρέπει με γνώση να στρέψουν την μέριμνά τους και σε αυτά τα νησιά, επισημαίνεται ότι το οικιστικό – αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα είναι πολλές φορές ευνοϊκό για τους περιηγούμενους, που αντικρίζουν το αληθινό τοπίο των Κυκλάδων χωρίς τις κραυγαλέες αντιθέσεις των μεγαλυτέρων και ‘’επωνύμων’’ νησιών.

Στο «Express Skopelitis» έχουμε αναφερθεί επανειλημμένα, όμως είναι πραγματικά δύσκολο να σκεφθεί κανείς τη γρήγορη πρόσβαση και τη γνωριμία με αυτά τα παρθένα από ανάπτυξη νησιά χωρίς την παρουσία του. Με καπετάνιο τον Γιάννη Σκοπελίτη, γιο του καπτα – Δημήτρη (Μήτσου) Σκοπελίτη, οργώνει καθημερινά, όλο το χρόνο, τις ανεμοδαρμένες θάλασσες των «μικρών Ανατολικών Κυκλάδων», εξυπηρετώντας τα Κατάπολα και την Αιγιάλη Αμοργού, Δονούσα, Πάνω Κουφονήσι, Σχινούσα, Ηρακλειά, φέρνοντας καθημερινά τα νέα αλλά και τα εμπορεύματα από τη Νάξο. 

Τα λιμάνια που ‘’πιάνει’’ τα γνωρίζει καλύτερα απ’ όλους, έτσι και το Μερσίνη στον ομώνυμο φυσικό και βαθύ όρμο στα νοτιοδυτικά της Σχινούσας, όπου ‘’έδεσε’’ ένα ζεστό απομεσήμερο του Ιουλίου. Το μικρό, απάνεμο από μελτέμια αγκυροβόλι, αποτελεί το επίνειο του χωριού Σχινούσα και φημίζεται σαν ένα απο τα καλύτερα καταφύγια μικρών σκαφών στο Αιγαίο. Διαθέτει μεγάλη προβλήτα και μόλο στην απέναντι πλευρά, για να δένουν με ασφάλεια τα σκάφη. Αυτό που αμέσως γίνεται αντιληπτό από τους επισκέπτες είναι η άμεση εξυπηρέτηση, εκ μέρους των κατοίκων που διατηρούν στο νησί ενοικιαζόμενα δωμάτια ή ξενοδοχεία. Όλοι, είναι στην προβλήτα στη σειρά με τα πουλμανάκια τους, ώστε ο επισκέπτης να μην ασχοληθεί καθόλου με τον εντοπισμό του καταλύματός του. 

Τα σπιτάκια στον μικρό παραλιακό οικισμό είναι ελάχιστα, όμως υπάρχουν δύο ψαροταβέρνες η ‘’Μερσίνη’’ και του ‘’Νικόλα’’ που εκτός από ολόφρεσκα ψαρικά σερβίρουν και δροσερά αναψυκτικά – καφέ ή ρακί με τοπικούς μεζέδες. Η καλύτερη περίπτωση για την αρχή της εξερεύνησης είναι ένα μπουκάλι δροσερό νερό, γιατί παρά το απαλό δροσερό μελτεμάκι, μάλλον είναι οι πιο ζεστές μέρες του μήνα. Σχεδόν δίπλα από το λιμάνι είναι το όμορφο ακρογιάλι ‘’Πίσω Άμμος’’ με μεγάλα αρμυρίκια κατά μήκος της παραλίας που κρατούν σκιά. Πολλά από τα δέντρα του νησιού τα έχει φυτέψει ο δραστήριος σύλλογος Σχινουσιωτών σε μια προσπάθεια που ξεκίνησε πριν είκοσι χρόνια και απ’ ό,τι φαίνεται, συνεχίζεται.

Η ασφαλτοστρωμένη διαδρομή δεν είναι πάνω από ενάμισι χιλιόμετρο (χλμ. στο εξής), και σας φέρνει στη Σχινούσα ή Χώρα (πριν το 1940 Παναγιά σε 70 μέτρα υψόμετρο, μ. υψ. στο εξής), ένα δεμένο σύνολο από κατοικίες και καταστήματα. Όπως συνέβη σε όλα τα νησιά, έτσι και δω, για να προστατευτούν από τις πειρατικές επιδρομές, εγκατέλειψαν τα παράλια και έχτισαν το χωριό σε ύψωμα, ώστε να υπάρχει οπτική επαφή με τους θαλάσσιους δρόμους και να είναι δύσκολο για τους επιδρομείς να τους αιφνιδιάσουν. Από τη Χώρα σήμερα δε λείπει τίποτα, φούρνος, ψιλικά, πρακτορείο τύπου και εισιτηρίων, το παραδοσιακό καφενείο, «το κέντρο», ένα όμορφο κάτασπρο café – snack bar στην πλατεία «η λόζα», όλα γενικά είναι στο ‘’κέντρο’’, μαζεμένα δίχως όμως να έχουν σχέση με ό,τι έχετε δει σε άλλα νησιά. Υπάρχει μια δυσεύρετη αρμονία στον χώρο, όλα έρχονται πιο κοντά στα ανθρώπινα μεγέθη, και τίποτα δεν φαίνεται να είναι ικανό να το αλλάξει αυτό.

Και γιατί να το κάνει; Ο αρκετά μεγάλος οικισμός φτάνει μέχρι τους πρόποδες του κοντινού λοφίσκου, ζωηρεύοντας τις αισθήσεις και τη ματιά του περιηγητή. Οι κάτασπρες κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής κατοικίες κυριαρχούν, χωρίς να λείπουν οι εξαιρέσεις, κρατούν το χαρακτήρα τους, και χωρίς υπερβολές, κατακτούν το χώρο ξεκουράζοντας τον επισκέπτη. Τα περισσότερα σπίτια και καταστήματα είναι κοντά το ένα στο άλλο, σχεδόν κολλητά, όμως δεν λείπουν και κάποια που απέχουν αξιοπρεπώς μεταξύ τους, διαθέτοντας μικρούς κήπους για λαχανικά και κυρίως λουλούδια, πολλά λουλούδια. Δεν λείπουν, προς το χαμηλό λόφο κάποιες μικρές περιφράξεις για τα κοτόπουλα, τα χοιρινά και τα λοιπά ζωντανά. Από εκεί ψηλά η θέα απλώνεται στις κοντινές παραλίες του νησιού και ακόμα μακρύτερα, όσο φτάνει η ματιά στα κοντινά νησιά, και το απέραντο μπλε της θάλασσας.

Μιας θάλασσας που με ανυπομονησία περιμένουμε να γνωρίσουμε. Ο «Άνεμος», η γρήγορη λάντζα του Δημήτρη Κωβαίου που γνωρίσαμε από το ταξίδι στην Ηρακλειά⁽²⁾, εκδράμει για ημερήσιες διαδρομές και στη Σχινούσα. Πάντα συνεπής στην ώρα του…. περιμένει στην λαμπερή από τον ήλιο Μερσίνη,χωρίς παρέα αυτή τη φορά. Ξεκινώντας, αφήνετε  πίσω σας το ολόλευκο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, που χτισμένο στην είσοδο – έξοδο του όρμου υποδέχεται ή αποχαιρετά τα πλοία, τους ναυτικούς και τους επισκέπτες. 

Με νοτιοανατολική κατεύθυνση ξανοίγεστε στο ήρεμο πέλαγος. Η δυτική πλευρά είναι άγρια, με μοναδική εξαίρεση την αμμώδη παραλία του «Γερολιμιώνα», που μέσα σε έναν βαθύ όρμο φαντάζει, και είναι, χωρίς πρόσβαση στα οχήματα. Οι χαμηλές σε ύψος πετρώδεις ακτές εναλλάσσονται με μικρούς κολπίσκους, ήπιες βραχώδεις εξάρσεις μέχρι να παρακάμψετε το βορειότερο ακρωτήριο ‘’Ψιλή’’ ή ‘’Μέσα Κάβος’’, που το τοπίο ημερεύει, με τις παραλίες ‘’Φύκιο’’ και το παράξενο γεωλογικό φαινόμενο της αμμουδερής ‘’Ψιλής Άμμου’’ που η άμμος ξεκινά από την ψηλή βουνοπλαγιά, για να καταλήξει στην όμορφη παραλία. Οι ακτές από δω και πέρα εναλλάσσονται συνεχώς σε ένα παιχνίδι με την κρυστάλλινη θάλασσα, ‘’Φουντάνα’’, ‘’Αλμυρός’’, ‘’Μπαζαίου’’, ‘’Λιόλιου’’,με ένα καινούργιο, ομώνυμο της παραλίας ξενοδοχείο, και με το Ασπρονήσι ή Λιγάρι (0,039 τ. χλμ.) πιο κάτω, μεσοπέλαγα, συνθέτουν πολλά και αξιόλογα αραξοβόλια στο νοτιοανατολικό τμήμα της νήσου. 

Ίσως το ομορφότερο τοπίο της Σχινούσας είναι όταν μπαίνετε στον μεγάλο όρμο Λυγαριά (Αλυγαριά των ντόπιων). Το τοπίο γεμίζει με την παρουσία των δύο νησιών, ο Αγριλός (η Αγριλού των ντόπιων, 0,088 τ. χλμ., 66 μ. υψ. +/- 1 ναυτικό μίλι μήκος, ν.μ. στο εξής), στο βάθος, και εμπρός σας η Φιδούσα ή Οφιδούσα (ηΦιδού των ντόπιων, 0,623 τ. χλμ., 1,3 ν. μ. μήκος), που όταν τα αντικρίζεις από ψηλότερο σημείο φαίνονται σαν δύο τεράστιες προεκτάσεις του νησιού που ‘’βυθίζονται’’ σιγά – σιγά στη θάλασσα. Δεξιά, τρεις γνωστές παραλίες του νησιού, από τις οποίες η ‘’Αλυγαριά’’ έχει πρόσβαση με δρόμο, ενώ στις άλλες δύο, ‘’Κάμπος’’, και ‘’Γκαγκάβι’’, πάει μονοπάτι (60 μ.) και αυτό φαίνεται ότι είναι θετικό αφού ποτέ δεν έχουν πολυκοσμία. Από μακριά η Φιδού, φαίνεται πολύ κοντά στο υπόλοιπο νησί, όμως όταν δεις από κοντά τη ‘’Στένωση’’, (το πέρασμα ανάμεσα στα δύο νησιά με βάθος 4,5 μ.) τότε βλέπετε καθαρά την απόσταση (+/- 100 μ.) που τη χωρίζει από τη Σχινούσα.

Ο Δημήτρης δεν διακινδυνεύει να περάσει ανάμεσα από το άνοιγμα, γιατί όπως λέει έχει ξέρες. Μόνο φουσκωτό χωράει κι’ αυτό πολύ προσεκτικά. Για να βγείτε στις νοτιοδυτικές παραλίες κάνετε τον κύκλο που περνά σχεδόν σύρριζα από τις απότομες άκρες των νησιών. Στο βάθος διακρίνεται καθαρά το ακρωτήρι ‘’Βενέτικο’’ της Ηρακλειάς ενώ αμέσως μετά, η παραλία του ‘’Αγίου Βασιλείου’’ η πρώτη που φαίνεται δεξιά σας· βρίσκεται σε τεράστιας έκτασης ιδιωτικό χώρο, που περιλαμβάνει όλη την ομώνυμη χερσόνησο, όμως υπάρχει πρόσβαση από μονοπάτι. Αμέσως μετά, στο βάθος του ομώνυμου όρμου είναι το ‘’Λιβάδι’’,που μαζί με το ‘’Τσιγγούρι’’ είναι το δυνατό ατού της Σχινούσας έναντι των άλλων ‘’Μικρών’’ Κυκλάδων. Θεωρούνται οι κοσμοπολίτικες του νησιού με γαλήνια και διαυγή θάλασσα, βρίσκονται πολύ κοντά στη Χώρα, διαθέτουν υπέροχες ολόλευκες αμμουδερές αγκαλιές και υποδομές για τους επισκέπτες. 

Ο γύρος του νησιού δεν διαρκεί πάνω από μιάμιση ώρα, γι’ αυτούς που δε θα σταματήσουν για κολύμπι σε κάποια από τις απόμερες παραλίες. Ο ‘’κύκλος’’ κλείνει στο Μερσίνη ανάμεσα στα σκάφη που κατακλύζουν το λιμάνι όλη την καλοκαιρινή περίοδο. Ο φίλος Δημήτρης, έχει ήδη κλείσει την επόμενη ομάδα, που αυτή τη φορά θα εκδράμει για λίγο στην Ηρακλειά, που απέχει μόλις ένα ν. μ. Προτείνουμε πάντα τον περίπλου των νησιών και γιατί όχι, σε κάποιες περιπτώσεις τις κοντινές εκδρομές σε άλλα, γιατί με αυτό τον τρόπο προσεγγίζετε, καμιά φορά ευκολότερα, τις μοναχικές παραλίες, αποκτώντας ταυτόχρονα καλύτερη άποψη για το ανάγλυφο του νησιού, και τα τυχόν ‘’μυστικά’’ του. Δοκιμάστε το και θα διαπιστώσετε ότι τις περισσότερες φορές θα βρείτε τη δικιά σας παραλία, που συνήθως δεν έχει πρόσβαση από κανένα μονοπάτι, παρά μόνο από τη θάλασσα.

Σύντομα, είσαστε πάλι στη Χώρα και μια επίσκεψη, στο μοναδικό σε αυτά τα νησιά, λαογραφικό μουσείο είναι απαραίτητη, μια που μέσα από τις αίθουσές του θα ‘’δείτε’’ το αγροτικό στην περίπτωσή του παρελθόν, αλλά και παλιές φορητές εικόνες, παραδοσιακές φορεσιές, έναν θαυμάσιο ξυλόφουρνο στην αυλή, και δεκάδες γεωργικά εργαλεία, που στις μέρες μας, κοντεύουμε να ξεχάσουμε τι εργασίες έκαναν. Μας το θυμίζουν όμως οι προσεκτικά τοποθετημένες επεξηγηματικές πινακίδες που διαθέτουν.

Μια μαρτυρία για την κατοίκηση στο νησί, μας δίνει ο αξιόπιστος ταξιδιώτης Ζοζέφ Πιτόν ντε Τουρνεφόρ (Joseph Pitton de Tournefort). 22 Σεπτεμβρίου του 1700: Αφού περπατήσαμε λίγο στην Κέρο, διαπεραιωθήκαμε στη Σκινόζα (Skinosa [Σχινούσα], άλλο ακατοίκητο μικρό νησί, που απέχει 8 μίλια από την Κέρο και 12 από τη Νάξο. Η Σκινόζα⁽³⁾ είναι προφανώς η Σχινούσα, την οποία ο Πλίνιος τοποθετεί κοντά στη Νάξο και τη Φολέγανδρο. Οι Έλληνες δεν υποψιάζονται ότι η Σχινούσα, (γιαυτό Σχινούσα είναι σωστότερο και όχι Σχοινούσα όπως επικράτησε να γράφεται) πήρε το όνομά της από τους σχίνους με τους οποίους είναι καλυμμένη⁽⁴⁾. Στη Σχινούσα υπάρχουν μόνο τα χαλάσματα ενός ερειπωμένου χωριού, ανάμεσα στα οποία δεν βλέπει κανείς τίποτα το αξιοσημείωτο, γεγονός το οποίο μας έκανε να παραμείνουμε εκεί μόνο δύο ώρες για να βοτανολογήσουμε⁽⁵⁾. 

Σήμερα γνωρίζουμε από τα αρχαιολογικά ευρήματα του τόπου ότι υπήρξε κατοίκηση από τους αρχαίους χρόνους, όπως επίσης και κατά τους Βυζαντινούς, που παρουσίαζαν πλούσια εμπορική δραστηριότητα που μαρτυρείται από την άφθονη κεραμική και τα σπαράγματα βυζαντινών ναών.  Το ότι ο Τουρνεφόρ δεν βρήκε κατοίκους οφείλεται στις πειρατικές επιδρομές που τους είχαν ωθήσει να εγκαταλείψουν το νησί και να μετακομίσουν σε άλλο ασφαλέστερο καταφύγιο, χωρίς να αφήσουν ίχνη της πρότερης παρουσίας τους εκτός ‘’τα χαλάσματα ενός ερειπωμένου χωριού’’. Την ίδια εποχή, οι ιδιοκτησίες⁽⁶⁾ της Ι. Μονής Χοζοβιώτισσας κατείχαν καθολικά, μεταξύ άλλων, την Ηρακλειά και τη Σχινούσα. Με μια οργανωμένη μετοικεσία, περίπου το 1840, έστειλαν στο νησί τις  πρώτες αμοργιανές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στη Χώρα, τη Μεσαριά, και πιθανά στο Σταυρό, ξεκινώντας τη νεώτερη κατοίκηση.

Το ήπιο, γλυκό και δροσερό κλίμα χωρίς τις απότομες μεταβολές άλλων νησιών, οδηγούν πολλούς στην αλιεία, ενώ οι διαθέσιμες εκτάσεις, και το επίπεδο του εδάφους βοήθησε ώστε το μεγαλύτερο ποσοστό να στραφεί κύρια στη γεωργία αλλά και τη κτηνοτροφία. Οργανωμένοι πλέον ζεύουν βοοειδή και οργώνουν τη γη, σπέρνουν κριθάρι (ωριμάζει πρώτο το καλοκαίρι χωρίς να θέλει πολύ νερό), στάρι (για ψωμί), ακόμα και καπνό, και η παραγωγή ολοένα μεγαλώνει, ασχολούνται με ζήλο στις καλλιέργειες που ευνοούνται από τις καλές συνθήκες παράγοντας τα πάντα, όλων των ειδών τα λαχανικά, φάβα, και γενικά όσπρια. 

Έτσι, με κοπιώδη εργασία αυτοί οι πρώτοι κάτοικοι έμειναν, ρίζωσαν στο νησί και εξελίχθηκαν πληθυσμιακά μέχρι που η οικονομική δυσπραγία κυρίως από το σταμάτημα της καλλιέργειας καπνού έφερε το πρώτο μεταναστευτικό κύμα προς την Αμερική, Καναδά, Αυστραλία, Γερμανία κ. ά. Έτσι φτάνουν ως τη δεκαετία 1940 - 1950, που άρχισε, λόγω του Β’. παγκοσμίου πολέμου η συρρίκνωση. Μετά τον πόλεμο και στη διάρκεια της εικοσαετίας 1950 – 1970 ήρθε ανατροπή αυτών των δραστηριοτήτων, χωρίς να συγκινηθεί κανείς από αυτούς που όφειλαν. Η πλήρης αδιαφορία, η έλλειψη  πρόνοιας και οποιουδήποτε σχεδιασμού ή προγράμματος εκ μέρους της διοίκησης, η ανάγκη να εξασφαλιστεί ένα καλύτερο αύριο για την οικογένεια, ανάγκασε πολλούς κατοίκους να εγκαταλείψουν το νησί και να στραφούν προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, κυρίως προς την Αθήνα, για εξασφάλιση σίγουρης και μόνιμης εργασίας. Σήμερα, αντίθετα με άλλα νησιά, οι Σχινουσιώτες συνεχίζουν να ασχολούνται με την αλιεία, την κτηνοτροφία και λίγο με τη γεωργία και τη μελισσοκομία, ενώ ο τουρισμός και οι οικοδομικές εργασίες, κρατάνε τα σκήπτρα της οικονομίας. Έχει νηπιαγωγείο – Δημοτικό – Γυμνάσιο – Λύκειο με 43 παιδιά και ανεξάρτητα της απογραφής⁽⁷⁾ του 2001 που κατέγραψε 206 κατοίκους σήμερα κατοικούν περίπου 250. Αν σε αυτούς προστεθούν και οι αλλοδαποί που απασχολούνται σε οικοδομικές εργασίες (και τον χειμώνα), τότε προκύπτουν 270 – 300 μόνιμοι κάτοικοι. 

Η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου είναι στο κέντρο του οικισμού της Σχινούσας με το διπλό καμπαναριό και τον μεγάλο μπλε τρούλο να ξεχωρίζει από παντού. Είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου και τον Ακάθιστο Ύμνο, ενώ μέσα στο ναό φυλάσσεται η εικόνα της ‘’Παναγίας της Ακαθής’’ που παρουσιάζει τη Θεοτόκο σε μια σπάνια απεικόνιση από τον ακάθιστο ύμνο. ‘’Κάποτε λέει, ένας Μανιάτης πειρατής βγήκε στο νησί για να ληστέψει, για πειρατεία. Διάλεξε για τόπο της ληστείας την εκκλησία της ‘’Παναγίας Ακαθής’’. Την ώρα της ληστείας, έβλεπε την εικόνα και νόμιζε πως τον παρακολουθούσε (έχετε ίσως προσέξει πως πολλές εικόνες είναι έτσι ζωγραφισμένες που τα μάτια τους θαρρείς πως σε κοιτάνε). Νευρίασε κι αυτός κι έβγαλε την κουμπούρα του και πυροβόλησε την εικόνα και την τρύπησε. Τώρα αυτός, αφού πήρε τη λεία του κατέβηκε για να φύγει και στο δρόμο έπεσε κάτω, πλάι σε μια σπηλιά και σκοτώθηκε. Λένε ότι κατόπι τον κάψανε εκεί και μαύρισε η σπηλιά, κι ακόμα τα βράχια είναι κατάμαυρα’’.  Η σπηλιά είναι κοντά στην ακρογιαλιά, δίπλα στο πηγάδι, πάνω ακριβώς από το λιμανάκι. Από τότε πια πήρε τ’ όνομα ‘’η σπηλιά του Μανιάτη’’⁽⁸⁾. Η εκκλησία γιορτάζει τρεις φορές το χρόνο (Ευαγγελισμός, Κοίμηση, Εισόδια) με παραδοσιακά νησιώτικα πανηγύρια που διοργανώνονται από τους ντόπιους, με φαγητό, κρασί, βιολιά και τραγούδια που τις περισσότερες φορές διαρκούν μέρες.

Σχεδόν δίπλα είναι η πλατεία ‘’Ντόλλι Μωνουρί’’ που ονομάστηκε έτσι στην μνήμη της γυναίκας ενός Γάλλου που ήρθε, αγάπησε το νησί, και έκανε κάποιες δωρεές. Στη ‘’Λόζα’’ της κυρίας Ευαγγελίας ή λίγο πριν, στο παραδοσιακό καφενείο ‘’το στέκι’’, με σκαλιστή τη χρονολογία ανέγερσης στο υπέρθυρο «1926» της κυρίας Κωβαίου, αληθινό στέκι για τους ντόπιους, θα βρείτε καφέ, παγωτό αλλά και ρακί με μεζεδάκια για να καταστρώσετε την εκδρομή σας με τη μοτοσυκλέτα ή με τα πόδια. Το νησί είναι μικρό με ομαλό έδαφος χωρίς μεγάλες ανηφόρες, και η πεζοπορία ενδείκνυται. Η φυσική ομορφιά και τα δέντρα κάνουν τη Σχινούσα να διαφέρει από όλες τις μικρές Κυκλάδες πράγμα που θα διαπιστώσετε, αν οδηγήσετε προς το εσωτερικό του νησιού. Παντού υπάρχει σήμανση ενώ μέσα από τη Χώρα ο δρόμος περνάει από το καινούργιο ιατρείο, διαγνωστικό κέντρο, δωρεά του υπουργείου Υγείας από την προίκα των ολυμπιακών αγώνων, και απομακρύνεται προς τις εξοχές.

Μόλις 2,5 χλμ., αρκούν για να βγείτε στην διασταύρωση (δστ. στο εξής) όπου υπάρχει πάλι σήμανση δεξιά προς Μεσαριά και Ψιλή Άμμο (παραλία), και αριστερά προς το ψηλότερο σημείο του νησιού. Προτιμείστε για αρχή τον δρόμο προς το βουνό και σε λίγο θα βγείτε σε στενό μονοπάτι, όπου αριστερά με λίγη πεζοπορία θα ανεβείτε εύκολα προς την κορφή Βάργιες (133μ. υψ.) και τον παλιό ανεμόμυλο. Κάτι παράξενο συμβαίνει με τους ανεμόμυλους εδώ· οι ντόπιοι που το παρατήρησαν το ονομάζουν ‘’φαινόμενο’’. Στο νησί υπάρχουν δύο στην Μεσαριά, δύο στη Χώρα, και ένας εδώ, στην κορφή, πέντε συνολικά. Με μετρήσεις που έγιναν βρήκαν (αν και δεν έχουν οπτική επαφή όλοι μεταξύ τους), ότι είναι χτισμένοι σε δύο ευθείες οι οποίες τεμνόμενες σχηματίζουν ορθή γωνία!. Σύμπτωση μάλλον. 

Η θέα από τον λόφο απλώνεται προς όλες τις κατευθύνσεις, στην κοντινή Ηρακλειά και το ‘’Κάτω’’ Κουφονήσι, μέχρι μακρύτερα στην Κέρο, και τη Νάξο. Εμπρός σας, με δύσκολη προσέγγιση λόγω των βάτων, η ήσυχη, μοναχική και λιλιπούτεια παραλία του ‘’Γερολιμνιώνα’’.Γυρνώντας πάλι στην δστ. που συναντήσατε πριν, υπάρχει δρόμος αριστερά σας, που θεωρητικά (εμείς τον βρήκαμε κλειστό με συρματόπλεγμα), οδηγεί στην παραλία ‘’Φύκιο’’, διασχίζοντας τον μεγάλο και επίπεδο σχεδόν, ‘’Κάμπο’’, που δικαιολογεί απόλυτα την ονομασία του. Σ’ αυτό το σημείο πραγματικά αντιλαμβάνεστε αυτό που αναφέραμε στην αρχή, για τις διαθέσιμες εκτάσεις και τις καλλιέργειες στο νησί. Αν στην άκρη δεν ήταν η θάλασσα θα νομίζατε ότι βρισκόσαστε σε ατελείωτη κοιλάδα. Τη μεγάλη ενιαία έκταση που καταλαμβάνει ο ‘’Κάμπος’’ δεν την αφήνουν ανεκμετάλλευτη, βόσκουν τα γελάδια τους και σπέρνουν κριθάρι – στάρι, φάβα, ακόμα και σήμερα. 

Επιστρέφοντας από τη μεγάλη, σχεδόν επίπεδη κοιλάδα περνάτε τα γεμάτα σταφύλια αμπέλια (‘’Ροδίτες’’ αλλά δε λείπουν και τα άσπρα), και μπαίνετε στον δεύτερο, μικρότερο οικισμό του νησιού, τη Μεσαριά (30 μ. υψ. 2,7 χλμ. από τη Χώρα), με τους δύο ανεμόμυλους, έναν μέσα στον οικισμό και άλλον ψηλότερα στο λόφο. Σχεδόν στην είσοδο του οικισμού, σας υποδέχεται η εκκλησία της Ευαγγελίστριας με το περίτεχνο δίλοβο καμπαναριό, χτισμένο από Σαντορινιό μάστορα. Η εκκλησία πιθανολογείται ότι χτίστηκε στη θέση παλιότερης, μάλιστα αφηγούνται⁽⁹⁾ ότι: Πριν πολλά χρόνια ο μπάρμπα Μιχάλης πήρε τις πέτρες από την γκρεμισμένη εκκλησία, τις έστρωσε και έκανε ένα αλώνι, εδώ στη Μεσαριά. Από τότε που έκανε αυτή την πράξη, κάθε βράδυ έβλεπε στον ύπνο του την Παναγία που του έλεγε ‘’πάρε αυτά που πήρες από εκεί και πήγαινέτα πίσω’’. Κάθε βράδυ το ίδιο, μέχρι που ο παππούς το είπε στη γυναίκα του. ‘’Τάξε’’, του λέει η γυναίκα του, ‘’τάξε τα και πήγαινέτα πίσω. Τι να κάνει κι’ αυτός, χάλασε το αλωνάκι και πήγε πίσω τις πέτρες. Το ίδιο βράδυ ήρθε πάλι στο όνειρο η Παναγία, αλλά αυτή τη φορά του έλεγε ‘’σκάψε, σκάψε για να με βρεις’’. Έσκαψε λοιπόν ο μπάρμπα Μιχάλης και βρήκε την εικόνα της Ευαγγελίστριας. Η εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στολίζει μαζί με το ωραίο χρωματιστό τέμπλο και τις παλιές εικόνες την εκκλησία. Δεν έχει τοιχογραφίες όμως κάτω από το δωδεκάορτο υπάρχει ξυλόγλυπτη επιγραφή «1909» χρονολογία κατά την οποία κατασκευάστηκε το τέμπλο. Επίσης, στο εξωτερικό υπέρθυρό της δυτικής, κεντρικής, εισόδου διαβάζουμε [ΕΑΒΚΤΛΙΣΤΙΑ … 1887]. Η εκκλησία γιορτάζει με πανηγύρι στις 25 Μαρτίου. 

Στην ψηλότερη, βραχώδη περιοχή της Μεσαριάς βρίσκονται τα παλιά της κτήρια, κατοικίες και στάβλοι, με τα σημάδια και τα αποτυπώματα του χρόνου πάνω τους. Είναι επτά – οκτώ στο σύνολό τους, σαν μικρή γειτονιά στο πάνω μέρος του λόφου, εκεί που βρίσκεται ο ανεμόμυλος, εμφανώς εγκαταλειμμένα σήμερα. Αιφνιδιάζει η παρουσία τους γιατί μέσα από τον στενό δρόμο του χωριού και τα νέα ψηλότερα και νεώτερα σπίτια, αυτά τα παλιότερα κρύβονται από τα βλέμματα του κόσμου, δεν φαίνονται καθόλου. Η προσέγγιση κοντά τους χαρίζει την έκπληξη για το πώς ακόμα αυτές οι εξ’ ολοκλήρου πετρόχτιστες κατασκευές διατηρούνται, έστω έτσι. 

Γνώριμες κυκλαδικές τετράγωνες και παραλληλόγραμμες αρχιτεκτονικές φόρμες από αυτές που συναντάμε στις παλιές φωτογραφίες των αρχών του 20^ου αι., με τον συνήθως μεγάλο πληθυσμό εμπρός από τις πλατείες των χωριών, που στάθηκαν στο κέντρο για τις ανάγκες της φωτογράφησης. Οι κατοικίες, ξεχωρίζουν με έναν ελαφρύ κιτρινωπό σοβά εξωτερικά, (εξασφαλίζει τη στεγανότητα), που μεριές - μεριές αφήνει μικρά ανοίγματα απ’ όπου, ξεπετάγονται θαρρείς τα αγκωνάρια της λιθοδομής γυαλίζοντας στον ήλιο. Αντίθετα, τα βοηθητικά κτήρια, στάβλοι για τα ζώα ή αποθήκες για τα γεννήματα της γης, είναι χωρίς επίχρισμα, σκέτη πέτρα, λαξεμένη και αλφαδιασμένη τέλεια. Το ίδιο στους φούρνους που καμία φορά είναι χωνευτοί, ενσωματωμένοι στην εξωτερική τοιχοποιία, αναπόσπαστο τμήμα της. Εκμεταλλευτείτε το χρόνο σας και περπατήστε, φωτογραφίστε αυτά τα κτήρια, είναι βέβαιο ότι οι περιστάσεις δεν βοηθούν στη διατήρηση αυτού που θ’ αντικρίσετε, ίσως σύντομα άλλες κατασκευές θα πάρουν τη θέση τους.  

Πιο κάτω, προς την άκρη του οικισμού, υπάρχει σήμανση με πινακίδα που κατευθύνει τους επισκέπτες προς τη παραλία. Σαν από το πουθενά ξεφυτρώνει το καφενείο – εστιατόριο, ψησταριά ‘’το Πέτρινο της Μεσαριάς’’, της Ακαθής Σκαρλάτου. Ωραία έκπληξη, τις ζεστές μέρες του Ιουλίου δίνει την ευκαιρία για δροσερό καφέ η ακόμη και για σπιτικό φαγητό και μεζέδες με ρακί. Μετά κατηφορίστε στο χωματόδρομο (400 μ.), μέχρι το επίνειο της Μεσαριάς την ‘’Ψιλή Άμμο’’. Μια μικρούλα παραλία με μεγάλα αρμυρίκια για σκιά που όμως ξεφεύγει από τις συνηθισμένες αφού η άμμος ξεκινάει και φτάνει ως τη παραλία. ….από τον ψηλό λόφο, αριστερά σας. Προσέξτε αν είστε δύο άτομα μη κολλήσετε. 

Και στις παραλίες, αλλά και σε όλες τις διαδρομές που θα κάνετε, δεν μπορεί, θα προσέξετε ότι παντού έχουν γίνει δεντροφυτεύσεις, ομορφαίνοντας το τοπίο, και δίνοντας έναν άλλο ‘’αέρα’’ στο νησί. Αυτές εντάσσονται στις πολλές, πολύπλευρες και σπάνιες σε άλλα νησιά, δραστηριότητες του συλλόγου ‘’των εν Αθήναις Σχινουσιωτών’’. Μοναδικός και ίσως ο πρώτος στις ‘’μικρές’’ Κυκλάδες, σε σχέση με τον πληθυσμό, ιδρύθηκε το 1938 ‘’…παρακινούμενοι από την ανάγκη για την διατήρηση των σχέσεων μεταξύ τους, την διατήρηση των ηθών, εθίμων και των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων του τόπου τους’’. Η δράση του συλλόγου⁽¹⁰⁾ σταμάτησε βίαια με το γεγονός του Β’ Π.Π. με καταστροφή του αρχείου και του πρώτου καταστατικού. Με το πέρασμα των χρόνων την ‘’ανάπτυξη’’ των Κυκλάδων και τα νέα δεδομένα στις επιδόσεις, κυρίως, του τουριστικού τομέα, η ανάγκη για επανίδρυση έγινε περισσότερο επιτακτική. Το 1961, εγκρίθηκε με την ίδια επωνυμία το νέο καταστατικό που από το 1987 περιλαμβάνει στα μέλη του και τους μόνιμους κατοίκους, καθώς και τους Σχινουσιώτες της υπόλοιπης Ελλάδας και του εξωτερικού. Η δράση, οι διεκδικήσεις του, οι συνεστιάσεις, το πολυβραβευμένο χορευτικό, οι εκατοντάδες δεντροφυτεύσεις, και τα τελευταία δεκαέξι χρόνια οι Αυγουστιάτικες πολιτιστικές εκδηλώσεις χωρίς να είναι τα μόνα που έχει κάνει, υπήρξαν πραγματικά ευεργετικές για το νησί.

Η νοτιοανατολική πλευρά της Σχινούσας με το πολύπλοκο ανάγλυφο είναι αυτή που εμφανίζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού εκεί είναι μαζεμένες όλες οι παραλίες. Καθώς φεύγετε από τη Χώρα η πρώτη δστ. αριστερά σας (ανατολικά) οδηγεί στην ‘’Φουντάνα’’ χωρίς δέντρα αλλά με ωραία αμμουδιά. Αντίθετα, αρκετή σκιά από τα αρμυρίκια διαθέτει ο πανέμορφος όρμος του ‘’Αλμυρού’’, (1.4 χλμ. από τη Χώρα). Λίγο πριν φτάσετε εκεί περνάτε τον παλιό οικισμό του Σταυρού που παλιότερα διέσωζε κάποιες παλιές κατοικίες και αμέσως μετά το περίφημο φρούριο του Προφήτη Ηλία, που βρίσκεται στην κορυφή (120 μ.) του ομώνυμου λόφου.

Η αρχαιολογική έρευνα⁽¹¹⁾  αποκάλυψε ότι: ‘’…το φρούριο καταλαμβάνει έκταση 90 Χ 17 μ. περίπου. Το τείχος του έχει πλάτος 0,80 μ. περίπου, με μεγάλους ογκόλιθους και στις δύο όψεις και πυρήνα από μικρές πέτρες και χώμα. Σε πρόχειρο καθαρισμό που έγινε στο νότιο τμήμα του βρέθηκαν το χείλος μεγάλου μεγέθους αγγείου. Εντοπίστηκαν δύο πύργοι, ένας στη βορειοανατολική και ένας στη νότια πλευρά της ακρόπολης, πολλοί τοίχοι κτισμάτων στο εσωτερικό της και ερείπια μονόκλιτης βασιλικής, που καλύπτονται από μεταγενέστερες κατασκευές, ενώ σώζεται παλαιότερος τοίχος, που εφάπτεται στην αψίδα του ιερού. Τα επιφανειακά όστρακα είναι διαφόρων εποχών, προϊστορικά, ελληνιστικά (πολλά από τα οποία μελαμβαφή) και ρωμαϊκά, κυρίως στη δυτική κλιτύ του λόφου, όπου βρέθηκαν πολλές λαβές αμφορέων χωρίς σφράγισμα. Σημαντικό είναι ότι επιβεβαιώθηκε η οπτική επαφή ανάμεσα στα δύο φρούρια’’⁽¹²⁾. Επίσης: ‘’…η Σχινούσα διαθέτει, έναν λόφο με Κάστρο [πρόκειται για τον ίδιο χώρο] των ύστερων κλασικών χρόνων, κτισμένο ίσως στη θέση μια πρωτοκυκλαδικής ακρόπολης. Το Κάστρο στης Σχινούσας, που συνεχίζει να χρησιμοποιείται μέχρι την εποχή της ρωμαιοκρατίας, είναι μεσόγειο, ωστόσο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα’’⁽¹³⁾.  

Η πιο ‘’μακρινή’’ (2,5 χλμ. από τη Χώρα) και για πολλούς, η πιο γραφική παραλία στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού είναι η παραλία του ‘’Λιόλιου’’. Δεν είναι μεγάλη, όμως έχει καθαρή θάλασσα, δέντρα για σκιά και διακόσια μέτρα παρακάτω είναι το Lioliou Beach hotel ένα καινούργιο συγκρότημα με οργανωμένο café – bar και εστιατόριο με τοπικά εδέσματα. Μετά το κολύμπι είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να απολαύσετε τον καφέ ή το γεύμα σας καθώς ο ήλιος βυθίζετε στη θάλασσα, δίνοντας την σκυτάλη σε μια πραγματικά λαμπερή νύχτα.

Εκεί που θα βρεθείτε οπωσδήποτε είναι στις νοτιοδυτικές κοσμοπολίτικες παραλίες του νησιού ‘’Τσιγκούρι’’, που στο άνοιγμα του όρμου του έχει ένα μικρό τριγωνικό νησάκι, την Πλάκα, και ‘’Λιβάδι’’, με τον όμορφο χτιστό περιστερώνα στην άκρη του. Αυτός, οριοθετεί τη μεγάλη ιδιοκτησία Παπαδημητρίου – Μιχαηλίδη μέχρι κάτω στο στρογγυλό ‘’παρατηρητήριο’’, πάνω από την ‘’στένωση’’ καλύπτοντας την πανέμορφη χερσόνησο του Αγίου Βασιλείου. Η καλύτερη θέα της χερσονήσου είναι από τον ανεμόμυλο του Χρήστου Νομικού, δεξιά σας καθώς κατηφορίζετε από τη Χώρα. Από εκεί, διακρίνεται ο μεγάλος ελαιώνας, η τσιμεντένια εξέδρα για το μάζεμα του νερού (σήμερα έχει διαμορφωθεί σε θεατράκι!), και στο μέσον της, ο ολόλευκος, ομώνυμος της χερσονήσου ναός.

Οι παραλίες είναι πολύ κοντά στη Χώρα(500 και 850 μ. αντίστοιχα), με πολλές υποδομές για τους επισκέπτες, αλλά και αρχαιολογικό χώρο, ‘’….Στην παράλια θέση Τσιγκούρι έχει εντοπιστεί μεγάλος οικισμός των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, μια παλαιοχριστιανική βασιλική, ενώ μαρμάρινα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μέλη έχουν συγκεντρωθεί στο χωριό από διάφορα μέρη του νησιού. Ο αρχαιολόγος L. Ross  είχε παρατηρήσει αρχαίες αναβαθμίδες και είναι δελεαστικός ο συσχετισμός με την αρχαιότητα του νεότερου, καθαρά αγροτικού χαρακτήρα της Σχινούσας, όπου μέχρι πρόσφατα λειτουργούσαν παραδοσιακά ελαιοτριβεία και αλευρόμυλοι⁽¹⁴⁾.

Η ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια συμβαδίζει τις περισσότερες φορές και με μεγάλα έργα. Άλλες φορές είναι πετυχημένα και για τους επισκέπτες και για τον τοπικό πληθυσμό, που βλέπει τις προσπάθειές του (σε λίγες περιπτώσεις είναι αλήθεια), να δικαιώνονται απ’ τη διοίκηση. Το αμέσως επόμενο καλοκαίρι, έχει προγραμματιστεί να κατασκευαστεί μεγάλο, καινούργιο λιμάνι στη θέση ‘’Χοχλακιά’’ στον όρμο Λιβάδι, ενώ το πρόγραμμα περιλαμβάνει δρόμο που θα το συνδέει με το παλιό. Όσοι ταξιδεύουν, βλέπουν πως σιγά αλλά σταθερά διαμορφώνεται το ‘’καινούργιο’’ τουριστικό πρόσωπο της Ελλάδας, και μύχια ίσως, αναρωτιούνται αν όλη αυτή η συνεχής υποβάθμιση του τοπίου και ο βανδαλισμός της αρχιτεκτονικής έχουν κάποια σχέση με την ανάπτυξη. Αυτές τις ανησυχίες δείχνει να τις γνωρίζει ο πρόεδρος της κοινότητας κ. Θεοδόσης Σκαρλάτος και τα λεγόμενά του πραγματικά καθησυχάζουν όσους έχουν παρόμοιες ανησυχίες. Έχουν γίνει όλες οι περιβαλλοντικές μελέτες και το έργο θα αναβαθμίσει τις υπηρεσίες και την πρόσβαση στο νησί από μεγαλύτερα πλοία. Ο προσεκτικός σχεδιασμός θα δώσει νέα πνοή στο νησί.

Πολλοί, ιδιαίτερα οι πολιτικοί υπάλληλοι, μιλούν για την περίφημη βιώσιμη (αειφορική όπως λένε), ανάπτυξη σε συνδυασμό με την προστασία του περιβάλλοντος. Όλοι θα έπρεπε να έλθουν μια βόλτα από τη Δονούσα, τη Σχινούσα ή την Ηρακλειά, για να δουν πως ήταν κάποτε το φυσικό – παρθένο από επεμβάσεις τοπίο. Βλέπουμε όλοι κάθε χρόνο την πραγματικότητα στα νησιά μας· παντού κυριαρχεί η αυθαιρεσία, η ασυδοσία, η άγρια και λυσσαλέα ‘’ανάπτυξη’’ ώστε να πειστεί και ο πλέον δύσπιστος ότι την εικοσαετία που πέρασε συντελέστηκε πλήρως η αλλοίωση του κυκλαδικού τοπίου, με εγκληματικό τρόπο. Επενδύσεις εξαμβλώματα, ξένων προς τον τόπο με μοναδική έννοια το βραχυπρόθεσμο κέρδος, επενδύσεις καλοκαιρινές βεβαίως μια που το χειμώνα η ανεργία φτάνει το 15 – 20%. 

Η άνιση ανάπτυξη τα πρόσκαιρα ‘’μπαλώματα’’ και η απομόνωση ιδιαίτερα των μικρών νησιών, εξακολουθεί να είναι το αποτέλεσμα, σε μια αγορά που, επιτακτικά πλέον, αναζητεί γνήσιο και αμόλυντο κυκλαδικό περιβάλλον, που να μην θυμίζει αστικό χώρο. Μια αντίφαση που φαντάζει ευεξήγητη όσο οι πλοιοκτήτες αρνούνται να συμπεριλάβουν αυτά τα νησιά στα δρομολόγια των πλοίων που διαθέτουν. Όμως δεν είναι άμοιροι ευθυνών τόσο το πολιτικό προσωπικό, που χαράσσει (οφείλει να το κάνει) την στρατηγική, όσο και οι τοπικής εμβέλειας ‘’αναπτυξιακές’’ εταιρείες που έβαλαν τις προτεραιότητες, διαχειρίσθηκαν και διένειμαν τον πακτωλό των κοινοτικών κονδυλίων για την ανάπτυξη των Κυκλάδων. Τι έγινε με αυτά τα κονδύλια;, τι έμεινε στα νησιά και για αύριο; ουδείς γνωρίζει να απαντήσει με σαφήνεια.

Σήμερα ο προϋπολογισμός του ΠΕΠ Νοτίου Αιγαίου για τις Κυκλάδες⁽¹⁵⁾ είναι, σε σταθερές τιμές, μικρότερος από τον αντίστοιχο του προγράμματος ανάπτυξης 1978 – 1982!, ενώ η απορρόφηση των κονδυλίων, παρά τις ανάγκες, φτάνει μόλις το 12%! Αφ’ ετέρου, δεν προωθήθηκαν από τη διοίκηση, όπως θα όφειλαν να κάνουν αν υπήρχε, έστω, και το παραμικρό ενδιαφέρον, οι δύο Κανονισμοί της Ε.Ε. που ήταν καίριοι για τα νησιά μας. Ο κανονισμός 1257/99 για την αγροτική ανάπτυξη (μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την ανακαίνιση χωριών, για την ενίσχυση της παραγωγής και εμπορίας αγροτικών προϊόντων και για την συνταξιοδότηση των αγροτών με 1.250 ευρώ / μήνα), και ο 3577/92 για την ακτοπλοΐα, που μπορούσε να αναπτύξει περαιτέρω την συγκοινωνία – επικοινωνία ειδικά μεταξύ των μικρών νησιών. 

Το αποτέλεσμα σήμερα από την μη εφαρμογή των κανονισμών, είναι τα αγροτικά προϊόντα να παραμένουν στάσιμα στην παραγωγή, οι αγρότες να παίρνουν κατ΄ ανώτατο όριο 350 ευρώ σύνταξη, και επιπλέον η ελλιπής, περιορισμένη ή ανύπαρκτη συγκοινωνία να φέρνει δυσκολίες και απογοήτευση ακόμα και σε αυτούς που πράγματι πασχίζουν να παραμείνουν στο νησί τους. Για να στηριχθούν αυτές οι κοινωνίες πρώτη προτεραιότητα για τη διοίκηση πρέπει να γίνει η ανάπτυξη των υπηρεσιών του Δημοσίου τομέα, παιδεία, μεταφορές, και ειδικά η υγεία που σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από την ευαισθησία του Π. Ναυτικού⁽¹⁶⁾, δηλαδή τα βασικά, που σήμερα είτε λείπουν ή είναι περιορισμένα, ειδικά τους χειμωνιάτικους μήνες. 

Η Σχινούσα σήμερα είναι ένα από τα πλέον όμορφα, αναπτυσσόμενα σύνολα των Κυκλάδων. Άργησε να έρθει η ανάπτυξη, αλλά η εμπειρία από άλλους χώρους και νησιά, η καταστροφή και η αρχιτεκτονική κατάπτωση την οποία υπέστησαν φαίνεται να είναι ο καλός οδηγός των κατοίκων. Υπάρχουν ποιοτικά δωμάτια, οργανωμένη εστίαση, και τα περίφημα καλοκαιρινά πανηγύρια που πολλές φορές με την παραδοσιακή μουσική και τα ακούσματα μένουν αξέχαστα. Ο επισκέπτης θα απολαύσει αυτά τα πλεονεκτήματα προσθέτοντας ίσως το πιο ουσιαστικό, πεντακάθαρες παραλίες, ησυχία και φιλοξενία κοντά σε δύο διατηρημένους παραδοσιακούς κυκλαδικούς οικισμούς.

Την Σχινούσα αντιμετωπίστε την σαν έναν από τους τελευταίους ελληνικούς παράδεισους. Σεβαστείτε την και είναι σίγουρο ότι θα σας το ανταποδώσει, όταν ξανάρθετε.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾Τα τρία νησιά που επισήμως παρουσιάζουν εποχική κατοίκηση, στην ίδια πάντα γεωγραφική ενότητα, είναι το Κάτω Κουφονήσι (4,45 τ. χλμ – ακτογραμμή 16 χλμ.), που από το 1940 μέχρι το 1981 είχε 32, 16, 15, 6, και 5 κατοίκους (στο εξής κατ.), η Κέρος (15 τ.χλμ. – ακτογραμμή 27 χλμ.) που από το 1940 μέχρι το 1971 είχε 10, 2, 8, και 7 κατ. και το ιδιωτικό Κάτω Αντικέρι ή Δρίμα (1,050 τ.χλμ – ακτογραμμή 6 χλμ.), που ενώ προηγουμένως ήταν ακατοίκητο το 1981 εμφανίζει 4 κατ., το 1991, 2 κατ.^(1α)και το 2001 έναν κατ.^(1β). Εκτός από αυτά, υπάρχουν πραγματικά δεκάδες άλλα που χωρίς να καταγράφει κάποια κίνηση η Ε.Σ.Υ.Ε., είναι βέβαιο ότι τα επισκέπτονται εποχικά (από την άνοιξη ως το φθινόπωρο), μελισσοκόμοι, κτηνοτρόφοι, και γεωργοί. Ενδεικτικά αναφέρουμε (από Ν. προς Β.), στην Ηρακλειά το Βενέτικο και τα δύο Αβελονήσια, στην Σχινούσα την Πλάκα, την Αγριλού την Φιδούσα ή Οφιδούσα, το Ασπρονήσι ή Λιγάρι,και τη Γαϊδούρα, ανάμεσα από Πάνω και το Κάτω Κουφονήσι τον Γλάρο, βόρεια από το Πάνω Κουφονήσι την Κοπριά, στην Κέρο το Πλακί τον Αγ. Ανδρέα, το Γουργάρι, και τη Σκάνδια (Σκαλιά), τα ιδιωτικά ‘’Πάνω’’ Αντικέρι (1,3 τ. χλμ.) και Δρύμα (Κάτω Αντικέρι), νοτιοδυτικά της Δονούσας οι τρεις Μάκαρες (Άγιος Νικόλαος ή Μεγάλο Νησί, η Πράσινη ή Αγία Παρασκευή και η Στρογγυλή), βορειοανατολικά της Δονούσας οι τρεις νησίδες Μελάντιοι ή Μπούβε^(1γ). Αν προσθέσουμε και τα δεκαέξι που είναι γύρω από την Αμοργό έχουμε τριάντα επτά νησιά. Αυτά, διαθέτουν επίσημη ονομασία που την αναφέρουμε, φαντασθείτε τώρα πόσα άλλα μικρότερα – ανώνυμα βρίσκονται κατά μήκος της ακτογραμμής των ‘’μικρών Κυκλάδων’’ και θα αντιληφθείτε ότι το όνομα ‘’μικρές’’ κάθε άλλο παρά ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Όλα αυτά τα νησαία εδάφη, ακόμα και τα ανώνυμα, (αν και ανεπισήμως οι ντόπιοι έχουν δώσει ονόματα σύμφωνα με τα χερσαία ή τα θαλάσσια ή λοιπά χαρακτηριστικά τους), έχουν σπουδαία και πολύπτυχη σημασία: Γεωγραφική, Γεωλογική, Στρατηγική, Ναυτιλιακή, Μετεωρολογική, Αμυντική, Αρχαιολογική – Ιστορική – Καλλιτεχνική, Θρησκευτική, Λαογραφική, Γλωσσολογική, Οικολογική – Βιολογική, Οικονομική^(1δ).

^(1α) Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991,  Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1995) 26. ^(1β) Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των Ελληνικών Νησιών 1896 – 1940 – 2001, Αυτοέκδοση, Τήνος (2004) 8.  ^(1γ) Φύλλο χάρτη ‘’Πάρου μέχρι Ν. Αστυπάλαια’’ σε κλίμακα 1:150.000, Αθήνα, έκδοση Υδρογραφικής Υπηρεσίας Π.Ν., Ιούνιος 1983. ^(1δ) Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Η πολυσήμαντη Σπουδαιότης των Νησαίων Εδαφών, Αυτοέκδοση, Τήνος (1999) 6, 7, 8.

⁽²⁾  Παρουσίαση της Νήσου στο: Άγγελος Σινάνης, «Νήσος Ηρακλειά», στο: Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, έτος έκτο, τ. 6, εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα (2004), 46 - 62.

⁽³⁾  Για την ονομασία βλ.: Β.Δ. 1^ης (13^ης) Οκτωβρίου 1834 (ΦΕΚ 4 / 1835) ‘’Περί του σχηματισμού των δήμων του νομού Κυκλάδων’’.Ελευθέριου Γ. Σκιαδά, Ιστορικό Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδας 1833 – 1912, Αθήνα (1994), 446, 465. 

⁽⁴⁾  Είναι γεγονός ότι εκείνη την εποχή η Σχινούσα ήταν γεμάτη σχίνα τα οποία εξήγαγε στην Αμοργό. Ο Ζοζέφ Πιτόν ντε Τουρνεφόρ αναφέρει: Στην Αμοργό δεν έχει ξυλεία. Καίνε μόνο σχίνα και κέδρους που η φωτιά τα καταβροχθίζει αμέσως. Φέρνουν αυτό το ξύλο στην Αμοργό από τον Καλόγερο, από την Κέρο, από την Σχινούσα και από άλλα κοντινά μικρά νησιά. Joseph Pitton de Tournefort, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους 1700 – 1702, (τίτλος πρωτότυπου: Relation d’un voyage du Levand), μτφ. & εισ: Μάκης – Μυρτώ Απέργη, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο (2003) 265.

⁽⁵⁾ Tournefort ο.π. 269.

⁽⁶⁾  Βλ. αναφορά στα: Αντωνίου Μηλιαράκη, Υπομνήματα περιγραφικά των Κυκλάδων νήσων κατά μέρος.  Αμοργός. Αθήνα 1884, στην Δ’ έκδοση στο: περ. ‘’Αμοργιανά’’, του Συνδ. Αμοργίνων έτος πρώτο, τ.1 Αθήνα (1995), 100. Επίσης στο: James T. Bend, The Cyclades, or Life among the Insular Greeks (London 1885: Longmans, Green), μτφ. Εμμ. Α. Λάμπρου, στο: περ. ’’Αμοργιανά’’ έτος έκτο, τ.7 Αθήνα (2000), 285. Οι ιδιοκτησίες της Ι. Μ. Χοζοβιώτισσας με διάφορες διοικητικές αλλαγές κράτησε μέχρι την απαλλοτρίωση των μοναστηριακών περιουσιών, από την κυβέρνηση Νικολάου Πλαστήρα και στα χρόνια μας (1986) επί Ανδρέα Παπανδρέου που εδόθησαν στους ενοικιαστές, αφήνοντας στην μονή, όσα χρειαζόταν για τις ανάγκες των μοναχών. Αυτό ήταν και το τέλος της ‘’δέσμευσης’’ των νησιών με την Αμοργό. Τα συμβούλια περιοχής κλήθηκαν να αποφασίσουν εάν ήθελαν να συμπεριληφθούν στα συμβούλια της Αμοργού ή της Νάξου. Στις 21/2/1985 (Φ.Ε.Κ. 21 τ.Α’) επιλέχθηκε η Νάξος, χωρίς να σημαίνει κάτι ιδιαίτερο, αφού οι ρίζες, οι συγγενικοί δεσμοί, η επικοινωνία μαζί της, είναι καθημερινή. Άγγελος Σινάνης, «Νήσος Ηρακλειά», στο: Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, έτος έκτο, τ. 6, εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα (2004), 54.

⁽⁷⁾ Περισσότερα για τους πληθυσμούς των νησιών δείτε στην παραπομπή Νο 12, ‘’Νήσος Δονούσα’’ στον ίδιο τόμο, επίσης στο: Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των Ελληνικών Νησιών 1896 – 1940 – 2001, αυτοέκδοση, Τήνος (2004) 8.

⁽⁸⁾  Αφήγηση: Γεώργιος Ι. Τζαννετής Εκπαιδευτικός. Πηγή: www.schinousa.gr_history.html

⁽⁹⁾  Την πληροφορία για τον Σαντορινιό μάστορα που έκτισε το καμπαναριό, όπως και την ιστορία για την εύρεση της εικόνας και το χτίσιμο της εκκλησίας μου αφηγήθηκε η Σχινουσιώτισα Ειρήνη Ρωσσέτου σε επιτόπια επίσκεψη στις 18/7/05.

⁽¹⁰⁾Σημερινός πρόεδρος του συλλόγου ο κ. Νερούτσος Ισίδωρος. Στοιχεία κειμένου: www.schinousa.gr/schinousa_club.html

⁽¹¹⁾Φωτεινή Ζαφειροπούλου, ΑΔ (Αρχαιολογικό Δελτίο στο εξής) 22 (1967): Χρονικά, 466. (το έχω στο φάκελο Κουφονήσι) Βασιλική Γιανούλη, ΑΔ 46 (1991), Β’ 2 Χρονικά, 381, 382. Όλγα Φιλανιώτου, «Μικρές Κυκλάδες», στο  Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα (2005) 289.

⁽¹²⁾ Γιανούλη ο.π. (1991) 382, βλ. σημ. 9. Chr. Doumas, Vas. LambrInoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens (1999) 295.

⁽¹³⁾ Όλγα Φιλανιώτου, «Μικρές Κυκλάδες», στο Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου. εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα  (2005) 289.

⁽¹⁴⁾  Φιλανιώτου ο.π. 289, και AtlasoftheAegean ο.π. 295, όπου αναφέρονται ευρήματα και στη παράλια περιοχή του Αγίου Βασιλείου. 

 ⁽¹⁵⁾ Στοιχεία από το κείμενο προέρχονται από συνέντευξη του κ. Γιάννη Παλαιοκρασσά, τ. βουλευτή Κυκλάδων, στον Γ. Ταμπακόπουλο δημοσιογράφο της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή σε άρθρο που τιτλοφορείται: ‘’Εγκαταλειμμένες οι Κυκλάδες παρά τον πακτωλό από Ε.Ε.’’. Σάββατο 28 Φεβρουάριου 2004.

⁽¹⁶⁾ ‘’…Επίσης, ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη εκστρατεία προληπτικής ιατρικής σε ακριτικά νησιά του Αιγαίου, υπό την αιγίδα των Υπουργείων Εθνικής Άμυνας, Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, στο πλαίσιο του προγράμματος «Ανοιχτή Αγκαλιά». Πιο συγκεκριμένα, κλιμάκιο ιατρών επισκέφθηκε στα μέσα Απριλίου για δωρεάν ιατρική εξέταση των κατοίκων, τα νησιά Ηρακλειά, Σχινούσα, Δονούσα, Κουφονήσια και Αμοργό. Η μεταφορά των ιατρών και του υγειονομικού προσωπικού, που ανήκει σε μεγάλα νοσοκομεία της Αττικής, πραγματοποιήθηκε με την πυραυλάκατο του ΠΝ «Μαριδάκης». Πηγή: Περιοδικό ‘’Νέες Ιδέες’’, «Ο κοινωνικός ρόλος των ΕΔ» Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2005, το ίδιο, στο μενού ‘’άρθρα’’ του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας στο www.mod.mil.gr

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Θέση: 36^ο 52’,3 βόρειο, 25^ο 31’,4 ανατολικό, Έκταση: 8, 1 τ.χ., Ακτογραμμή: 25 χλμ., Υψόμετρο: 0 –  134 κορυφή Βάρδιες, Πληθυσμός: 206 κατ (’01), Πρωτεύουσα: Σχινούσα ή Χώρα, Νομός: Κυκλάδων, επαρχία: Νάξου, απόσταση από Πειραιά 103 ν.μ.  – 5ω 30’, (Νάξος), απόσταση από Νάξο 20 ν.μ – 1ω 30’, απόσταση από Ηρακλειά 1 ν.μ. – 10’.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22850, Ταχυδρομικός Κώδικας: Σχοινούσα Κυκλάδων / 84 3 00 Νάξος.

ΔΙΑΜΟΝΗ:www.schinousa.gr/schinousa_rooms.html Μόλις φτάσετε ρωτήστε που είναι το δωμάτιο και φροντίστε να πηγαίνετε μπροστά εσείς. Αν μείνετε πίσω θα σας ‘’φάει’’ η σκόνη από το πουλμανάκι που θα προηγείται. Γύρω στα 300 ενοικιαζόμενα δωμάτια δίκλινα, τρίκλινα και τετράκλινα μπορούν να φιλοξενήσουν γύρω στους χίλιους επισκέπτες. Χώρα: Ριρίκα Πράσινου 71938, Σταυρούλα Κωβαίου 74025, Στέφανος Κωβαίος 71983, Άγγελος Κωβαίος 71178, Ευδοκία Νομικού 71948, Νίκος Οικονομίδης 71987, Ευάγγελος Πράσινος 74005, Ηλίας Πράσινος 71947, Παρασκευή Πρωτονοτάριου 74224, Στράτος Σπυρίδης 71180, Μεσαριά: Γεώργιος Σκαρλάτος 71928, Λιβάδι: Γιώργος Βγόντζας 71160, Θεόδωρος Κουσουλάκος 71910, Νικόλαος Κωβαίος 71166,  Ιωσήφ Λεβαντής 2109765370, Ιωάννης Νομικός 71935, Μερσίνι: Κώστας Χρύσος 71159,  Λιόλιου: Γιάννης Σκαρλάτος 71975, Μπροβάλωμα: Γιάννης Νομικός 71936, Τσιγκούρι: Γιώργος Γρίσπος 71930.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στον ‘’Γερολιμνιώνα’’, το ‘’Φύκιο’’ και ‘’τ’ αυλάκι του Παπά’’, να έχετε προμήθειες ή φιλότιμο βαρκάρη να σας τις φέρνει. Οι κεντρικές παραλίες έχουν όλες τη γνωστή σήμανση ‘’προσοχή δεν επιτρέπεται’’ κ.τλ., που εντός σαιζόν τηρείται.

ΦΑΓΗΤΟ: Τα φρέσκα ψάρια, πιασμένα μόλις λίγες ώρες πριν και μαγειρεμένα με την τέχνη που μόνο οι ντόπιοι διαθέτουν είναι πάντα η καλύτερη επιλογή, δοκιμάστε ξινομυζήθρα. Στο λιμάνι η Ψαροταβέρνα ‘’Νικόλας’’ 71154, ‘’Μερσίνι’’ 71159, στη Χώρα ‘’Το Κέντρο’’ 71925, ‘’Λόζα’’ 71973, ‘’Μαργαρίτα’’ 74278, ‘’Όστρια’’ 71174, ‘’το Στέκι της Μαρούσας’’ 71156.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Κοινότητα 71150, Fax: 74190, Κ.Ε.Π. 74250, Αστυνομία: δεν έχει, Α’ Βοήθειες: 71385, και ελικοδρόμιο, Φαρμακείο στο ιατρείο. Ενοικιάσεις – Βουλκανιζατέρ: Νίκος Πράσινος στην Ηρακλειά 71991, 71569 e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. για κάτι πιο σοβαρό Πολυκρέτης Γιώργος, Χώρα Νάξου, 24872. Να έχετε μαζί σας δύο Fast.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.schinousa.grΣτους θαλάσσιους αγώνες για το 2006 περιλαμβάνεται και ένας οκταήμερος με την ονομασία ‘’Κυκλάδες’’ που ξεκινά την 1^η Σεπτεμβρίου και τερματίζει στις 9 Σεπτεμβρίου με τις διαδρομές Βουλιαγμένη – Μύκονος, Μύκονος – Σχινούσα, Σχινούσα – Κύθνος, Κύθνος – Βουλιαγμένη. Οι δυσπρόσιτες παραλίες και ο γύρος του νησιού είναι εύκολο να γίνουν με τον Δημήτρη Κωβαίο και τον ‘’Άνεμο’’ 6977310427. Τράπεζες με Α.Τ.Μ. στη Νάξο. Επισκεφθείτε τον φούρνο της Χώρας φτιάχνει εκπληκτικά γλυκά ταψιού.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ:  Από Νάξο για Δονούσα με τον θρυλικό ‘’Σκοπελίτη’’ κάθε Δευτ – Τετ – Πέμ – Σαβ ώρα 15:00 τον χειμώνα. Από 16 Ιουλίου καθημερινά. Γενικά για δρομολόγια πλοία και τυχόν αλλαγές δείτε www.schinousa.gr/schinousa_transport.html  Από Πειραιά για Δονούσα 4 φορές την εβδομάδα το καλοκαίρι, 2 τον χειμώνα με τα Blue Star του Στρίντζη 2108919800 www.bluestarferries.com. Εισιτήρια: Κόστος (Φεβ 06 – για Νάξο) 23,20 EUR το άτομο, 14,50 EUR η μοτοσυκλέτα έως 250 cc & 21,80 EUR πάνω από 250 cc. Λιμεναρχείο Πειραιά 2104226001 - 4, δρομολόγια πλοίων info ΟΤΕ 1440, www.yen.gr/main.htm Λιμεναρχείο Θεσσαλονίκης (ανταπόκριση για Πάρο ή Νάξο) 2310531504 – 5, διάρκεια ταξιδιού 15ω – 250 ν.μ. Το συντομότερο ταξίδι είναι Πειραιάς - Νάξος (μέσω Πάρου) με τα highspeed I, II, III, IIII, διάρκεια ταξιδιού 4ω. Από εκεί αναλαμβάνει ο Σκοπελίτης με 6,50 EUR το άτομο & 5 EUR η μοτοσυκλέτα ανεξαρτήτως κυβισμού. Πρακτορείο εισιτηρίων για τον Σκοπελίτη στη Νάξο: ΖΑΣ travel 2285023330. Πρακτορείο εισιτηρίων και πληροφορίες για τα δρομολόγια και τις ανταποκρίσεις στη Σχινούσα Γιώργος Γρίσπος 29329, Γιάννης Βγόντζας 71160.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Δεν έχει. Ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος είναι μέχρι την Χώρα, το υπόλοιπο δίκτυο είναι χωμάτινο και καλό. Αν γεμίσετε στον Πειραιά ή την Νάξο δεν θα αντιμετωπίσετε πρόβλημα. Γεμίστε όμως, γιατί μετά μπορεί να πάτε και στα υπόλοιπα νησιά, Ηρακλειά, Κουφονήσι, Δονούσα. 

ΧΑΡΤΕΣ: Αποκλειστικά για το νησί σε κλίμακα 1:10.000 θα βρείτε στο λαογραφικό μουσείο και στα καταστήματα της Χώρας. Όλος ο Νομός Κυκλάδων σε κλίμακα 1:350.000, σε έναν μοναδικό πλαστικοποιημένο χάρτη που χωράει στο tang Bag Εκδόσεις ‘’Ελλάδα’’ χάρτης Νο 29 ‘’Κυκλάδες’’, Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 2103222573, 3235241, Βενιζέλου 3, Θεσσαλονίκη 2310223063.

ΒΙΒΛΙΑ: Δεν εντοπίστηκε κάποιο αποκλειστικά για τη Σχινούσα.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826. 

Περισσότερες πληροφορίες για την ΣΧΙΝΟΥΣΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Β α σ ι λ ι κ ή  Γ ι α ν ο ύ λ η, Αρχαιολογικό Δελτίο 46 (1991), Β’ 2 Χρονικά, 381, 382.
• Γ ε ώ ρ γ ι ο ς   Κ. Γ ι α γ κ ά κ η ς, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991,  Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1995.
• Γ ε ώ ρ γ ι ο ς   Κ. Γ ι α γ κ ά κ η ς, Η πολυσήμαντη Σπουδαιότης των Νησαίων Εδαφών, Αυτοέκδοση, Τήνος 1999.
• Chr. D o u m a s, Vas. L a m b r I n o u d a k i s, Lina G. M e n d o n i, Eva S i m a n t o n i – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens 1999.
• J o s e p h   P i t t o n   d e  T o u r n e f o r t, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους 1700 – 1702 (τίτλος πρωτότυπου: Relation d’un voyage du Levand), μτφ. & εισ: Μάκης – Μυρτώ Απέργη, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003.
• Γ ε ώ ρ γ ι ο ς   Κ. Γ ι α γ κ ά κ η ς, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των Ελληνικών Νησιών 1896 – 1940 – 2001, Αυτοέκδοση, Τήνος 2004.
• Υδρογραφική Υπηρεσία του Π.Ν., «Πλοηγός», Νοτιοανατολικές Ακτές, έκδοση Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν., τ. Β’, Αθήνα ⁴2004.
• Ό λ γ α   Φ ι λ α ν ι ώ τ ο υ, «Μικρές Κυκλάδες», στο  Α ν δ ρ. Β λ α χ ό π ο υ λ ο ς (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου. εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα  2005.