ΕΥΡΥΤΑΝΙΑ (9885 λέξεις)

ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ – ΒΑΛΑΡΙ – ΤΡΙΔΕΝΤΡΟ – ΑΣΠΡΟΡΕΜΑ – ΤΡΟΒΑΤΟ – ΚΟΥΣΤΕΣΑ

(Άγραφα 5^η εργασία από 6)

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2006

Στην καρδιά των Αγράφων

Το ορεινό γεωγραφικό διαμέρισμα των Αγράφων Ευρυτανίας είναι ένα μοναδικό οικοσύστημα, σχεδόν στο κέντρο της Ελλάδος. Περιβάλλεται από τις θεόρατες διακλαδώσεις των βουνών της Πίνδου με πλήθος εξάρσεων και κορυφών που αποτελούν τη σπονδυλική της στήλη, καθιστώντας τον τόπο μια κλειστή ενδοχώρα, ιδίως σε παρελθούσες εποχές.

Από τις πλέον ορεινές, δυσπρόσιτες και απομακρυσμένες περιοχές είναι αυτές των Βραγγιανών, του Τρίδεντρου και του μυθικού Ασπρορέματος, η προσπέλαση των οποίων είναι προτιμότερο να γίνει από την άνοιξη και μετά, που οι δρόμοι ανοίγουν και παραμένουν βατοί για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η πρόσβαση στα Βραγγιανά και από εκεί, σε όλα τα χωριά του ορεινού χώρου, γίνεται και απ’ τη  λίμνη Πλαστήρα μέσω του συνοικισμού Έλατου, διάσελο Αγίου Νικολάου, όπου ο κατηφορικός χωματόδρομος προσεγγίζει, με πολλά καγκέλια, τον μεγάλο οικισμό. Περισσότερο βατός, όμως, είναι ο κεντρικός δρόμος, που έρχεται απ’ τα Επινιανά, εκεί όπου σταματήσαμε την περιήγηση στο προηγούμενο αφιέρωμα, (Ταξίδια τ. Ζ’, Ευρυτανία 2^ο, 2005, 52 – 79).

Τα νερά του Αγραφιώτη κυλούν με ανείπωτη δύναμη αντηχώντας με τη βοή τους στις πλαγιές των βουνών, και σ’ όλη τη μικρή κοιλάδα, που από την περιοχή του Τρίδεντρου, στενεύει ακόμα περισσότερο. Τον βλέπετε χαμηλότερα να κυλά αφρισμένος καλύπτοντας, τους χειμωνιάτικους μήνες, το παλιό μονοπάτι επικοινωνίας των χωριών, που συνεχίζει κάτω από το ξυλογέφυρο Μπλό, έρχεται δίπλα στην κοίτη του ποταμού, περνάει τα καλύβια Παπαποστόλη, το μικρό, θεμελιωμένο σε βράχο πέτρινο γεφύρι στη θέση «Ασφάκα» και βγαίνει πάνω στον σημερινό κεντρικό δρόμο. 

Παρακάμπτοντας όλα αυτά που βρίσκονται στο ποτάμι, και τα χαίρονται οι πεζοπόροι, φτάνετε στα λίγα λιθόχτιστα σπίτια. Φορτωμένα με μνήμες πια, παλεύουν με την βλάστηση σε έναν αγώνα που μοιραία θα κυριαρχήσει η φύση, προκαλώντας για μικρή στάση και ανασύνταξη της παρέας. Λιγοστοί οι κάτοικοι του συνοικισμού Χάνι Άγγελου Παπαδόπουλου και αυτοί μόνο το καλοκαίρι, οι εποχικοί κήποι όμως, περιποιημένοι, φορτωμένοι με λαχανικά, προσφέρουν μιαν υποτυπώδη αυτάρκεια που συμπληρώνεται με τη συχνή παρουσία πλανόδιων μανάβηδων. Ακούγεται παράξενο, στην εποχή μας, με τα δεκάδες ‘’προγράμματα ανάπτυξης’’ και τις κάθε λογής και είδους επιδοτήσεις ότι αυτοί οι πλανόδιοι, με τα μικρά ημιφορτηγά τους, βοηθούν και εξασφαλίζουν με τις πραμάτειες τους, τη συνέχεια της κατοίκησης. Αποτελεί ειρωνεία προς τη διοίκηση αλλά είναι η πικρή αλήθεια, που δεν αντισταθμίζεται με ευχολόγια. 

Η πρώτη διασταύρωση (δστ. στο εξής), για Τρίδεντρο μένει προς το παρόν πίσω, δίνοντας μετά από λίγο τη θέση της στη δεύτερη, δεξιά αυτή τη φορά, που βγαίνει στα «Ξύλα Κόκκαλη» μια θαυμάσια τοποθεσία με μικρό σπιτάκι, κιόσκι και ξύλινα παγκάκια, δίπλα ακριβώς από το ποτάμι. Ο χώρος αναψυχής παραχωρήθηκε από το Δασαρχείο Καρπενησίου στο Δήμο Αγράφων το 2002 και διαμορφωμένο πια, περιμένει τους φυσιολάτρες. Με μικρή πεζοπορία θα συναντήσετε το ένα από τα δύο βάθρα ενός πάλαι ποτέ πέτρινου γεφυριού που παρασύρθηκε από τον φουσκωμένο Αγραφιώτη πριν πολλά χρόνια. Ο χωματόδρομος συνεχίζει χαραγμένος πάνω στο παλιό μονοπάτι που σήμερα φτάνει μέχρι τις καλύβες στην Γλαβάνα. Πριν κλείσει από τη βλάστηση, συνέχιζε μέχρι τον πρώτο νερόμυλο του ρέματος «Λατόμικα», πέρναγε απέναντι φτάνοντας μέχρι τον δεύτερο νερόμυλο, σχεδόν δίπλα από τα σπίτια στο «Μεσονύχι» Βαλαρίου, που κάποτε άλεθαν εδώ τα γεννήματα της περιοχής. 

Η τρίτη δστ. (ευθεία βγαίνει στο Τροβάτο), οδηγεί στα Βραγγιανά (υπάρχει πινακίδα), μέσα από ένα θαυμάσιο φυσικό τοπίο, όπου ξεχωρίζει και επιβάλλει την παρουσία του, το πέτρινο γεφύρι«στο Δέντρο», η περίφημη Καμάρα των Βραγγιανών. Από αυτό το σημείο οι στροφές διαδέχονται η μια την άλλη, οι κατάφυτες πλαγιές και τα κρημνώδη τοπία, όσο ανεβαίνετε πιο ψηλά, τόσο αποκαλύπτονται και κατακτούν τον τόπο μπροστά στα έκπληκτα μάτια σας. Το χωριό βρίσκεται ανάμεσα στις απέραντες καταπράσινες βουνοπλαγιές Μπορλέρο, Τσεκούρα, Στοιχειό, Καταραχιά, Γκινέτσου, Πορτοπούλα, Άη – Λιά, των πανύψηλων Αγραφιώτικων βουνών. Όλη αυτή η διαδρομή και η συνέχειά της, με κατεύθυνση Κουστέσα – Τροβάτο – Τρία Σύνορα, είναι αυτή που επισήμως, ακολουθεί το ευρωπαϊκό μονοπάτι υπερσυνοριακών διαδρομών, Ε4. (δείτε κατεύθυνση και χρόνους πορείας στο τέλος). Λίγο μετά, ένα δεύτερο πέτρινο γεφύρι, «το Κακό», που δυστυχώς είναι εντελώς ασυντήρητο αφημένο στην φθορά του χρόνου, επιβεβαιώνει με την παρουσία του το πόσο σημαντικός οικισμός υπήρξαν τα Βραγγιανά (Βρανιανά ή Μεγάλα Βραγγιανά σε 1080 μ. υψ.), όπως, από την πλούσια ιστορία τους θα διαπιστώσετε. Ο οικισμός και οι συνοικίες του έχουν την τύχη να διασώζουν αρκετές από τις παλιές εκκλησίες, ενώ, μόνο το γεγονός ότι τρεις ναοί είναι του 17^ου αι. αποτελεί σημαντική ένδειξη για την παρουσία και τον πλούτο του. 

Τα σπίτια του χωριού είναι απλωμένα σε μαγευτική τοποθεσία, σε μεγάλη έκταση και πολλούς μαχαλάδες - γειτονιές, ενώ αρκετά καινούργια, άλλα αναστηλωμένα και άλλα παλιότερα, που δεν άντεξαν τη φθορά του χρόνου, κερδίζουν τη ματιά του περιηγούμενου. Το δημοτικό διαμέρισμα αποτελείται από τον κεντρικό οικισμό Βραγγιανά και πέντε μικρότερους συνοικισμούς (Βαλάρι, Δέντρος, Έλατος, Καρυά, Κουστέσα). Στην απογραφή του 2001 βρέθηκε με 617 κατοίκους, πιο πολλούς από ότι είχε το 1940, (550). Καθώς διασχίζετε την πρώτη γειτονιά του, τον Άι Γιώργη, ονομασία που προέρχεται απ’ την ομώνυμη εκκλησία του πολιούχου και προστάτη του χωριού, ένα στενό δρομάκι σας οδηγεί στο κλειδωμένο σχολείο, την ευρύχωρη αυλή του (ό,τι πρέπει για σκηνές), και την κρήνη για ολόδροσο νερό. 

Αυτό ήταν το πρώτο (τριθέσιο με 75 παιδιά μέχρι το 1970), από τα τρία που είχε, το δεύτερο ήταν στο συνοικισμό Βαλάρι (διθέσιο με 75 παιδιά μέχρι το 1975 σύμφωνα με μαρτυρία του παπα – Παναγιώτη Τσιώλη 10/3/06), και το τρίτο στην Κουστέσα (μονοθέσιο με 25 παιδιά μέχρι το 1975 σύμφωνα με μαρτυρία του Κώστα Στούμπου 15/3/06). Απ’ τα σπασμένα τζάμια σήμερα μπαίνει η βροχή, ο αέρας, η σκόνη παρέα με τη λήθη. Ο ήλιος που παλιά φώτιζε τα πρόσωπα των παιδιών και των αξιέπαινων δασκάλων, ρίχνει τις ζεστές ακτίνες του κάτω, στο πάτωμα αλλά και στους τοίχους, που διακρίνεται ακόμα κρεμασμένο το εποπτικό υλικό, ο μαυροπίνακας, οι χάρτες, τα βιβλία, και λίγα τετράδια των παλιών μαθητών. Οι χάρες των μεγαλυτέρων πόλεων και η αναζήτηση εργασίας αποστέρησαν και αποδυνάμωσαν σταδιακά  τη ζωή και τον κοινωνικό ιστό στα λαμπερά Βραγγιανά.

Αμέσως μετά, η κατηφόρα σας φέρνει στη γειτονιά Στανάδες με το φιλόξενο καφενείο του Κώστα Τσιώλη που μαζί με την γυναίκα του Κατερίνα φροντίζουν όλους τους καλοκαιρινούς μήνες μέχρι και τον Οκτώβριο να μην λείπει τίποτα από τους 285 (’01) καλοκαιρινούς κατοίκους και τους ακόμα περισσότερους επισκέπτες. Ταγμένοι κάποιοι άνθρωποι διακονούν ακόμη τον τόπο τους. Ο ίδιος χωματόδρομος, φτάνει στο ιστορικό εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής. Καθώς κατηφορίζετε προς το ποτάμι και τη ρεματιά, περνάτε από τον Άγιο Δημήτριο, την παλιότερη εκκλησία των Βραγγιανών και ολόκληρης της περιοχής, ένα όμορφο μικρό και ταπεινό επισκευασμένο εκκλησάκι, που στο εσωτερικό του διασώζει ένα σπάνιο τέμπλο χρονολογημένο στα 1588, το μοναδικό στη Θεσσαλία και ίσως στην Ευρυτανία. Επίσης, διαθέτει αξιόλογες τοιχογραφίες που αποτελούν κάποια από τα πρωιμότερα έργα που υπάρχουν στους ναούς των Αγράφων. 

Οι περισσότερες είναι φθαρμένες και άλλες, όπως στο ιερό, καλοδιατηρημένες. Αυτές, πιθανά σχετίζονται⁽¹⁾ με τους τρεις ζωγράφους τα ονόματα των οποίων διασώζονται στις δύο πινακίδες της προθέσεως, ο ιερέας Αλέξανδρος Δροσινός, και δύο με το όνομα Ιωάννης, ενώ άλλοι ερευνητές αναφέρουν ότι έγιναν το 1561 από ανώνυμο τοπικό ζωγράφο^(1α). Μετά την δστ. προς τα Καλυβάκια χαμηλά στη ρεματιά, υπάρχει μια μικρή πινακιδούλα που σας οδηγεί στον ναό των Ταξιαρχών. Πάνω στην πλακοστρωμένη πλατεία είναι η ιστορική κρήνη  «Φοντάνα» δίπλα στην μεγάλη πλατανοσκέπαστη και ανήλια «Γούβα» Βραγγιανών. Μοναδικό κτίσμα, το ιστορικό και φημισμένο «μονύδριο» της Αγίας Παρασκευής, (το καθολικό της άλλοτε φημισμένης μονής), στην περιοχή που κάποτε υπήρξε μια από τις σπουδαιότερες ανώτερες Σχολές της προεπαναστατικής Ελλάδας.

Κατά τη μακρά περίοδο του οθωμανικού ζυγού, που σε αυτά τα μέρη ξεκίνησε το 1393 – 1395, εξήντα χρόνια πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, παρά τα πρωτοφανή δεινά που αντιμετώπιζε ο Ελληνισμός, δεν έλειψαν κάποιες πνευματικές εστίες που συντηρούσαν άσβεστη την εθνική συνείδηση. Διαφύλαξαν, καλλιέργησαν, διάδωσαν και πρόσφεραν όχι μόνο πίστη προς το Θεό αλλά γράμματα και γνώσεις. Αυτός ο ιστορικός σήμερα, πνευματικός χώρος, περίκλειστος ανάμεσα σε ονομαστά βουνά, απ’ τα μεγαλύτερα της χώρας με δάση ατελείωτα, δύσβατα, συνεχόμενα και με θέσεις οχυρές από φυσικού τους, αποτέλεσε εστία και καταφύγιο για τον ελληνισμό σε όλες τις δοκιμασίες του. 

Υπολογίζεται ότι, μόνο τα εκατό πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, τριπλασιάστηκαν οι οικισμοί στα Άγραφα⁽²⁾, αποτέλεσμα των ομαδικών μετακινήσεων πληθυσμών από τη σκλαβιά των κάμπων της Θεσσαλίας· ανάλογα περιστατικά σημειώθηκαν και αλλού (Ασπροπόταμος Τρικάλων, Ήπειρος, Δυτ. Μακεδονία κ.ά), με κατεύθυνση πάντα τα ορεινά. Όμως, αυτή η δυσπρόσιτη και από κάποια περίοδο και μετά, αυτοδιοικούμενη⁽³⁾ περιοχή, εκτός από καταφύγιο κλεφταρματωλών⁽⁴⁾ και καπεταναίων με αναγνωρισμένα Αρματολίκια⁽⁵⁾ υπήρξε επίσης και χώρος δράσης φωτισμένων ανδρών. Πριν από τα μέσα του 17^ου αι., ήταν μια σημαντική και ακμάζουσα κοινότητα των Αγράφων, με ισχυρούς κοινωνικούς παράγοντες και προύχοντες με ζωηρό ενδιαφέρον για τον τόπο τους. Επιφανείς οικογένειες  ήταν των Στάνου, Μπούνου, Τσαναρέα, Λούτζου, Αντάρτη, Λήφου, Μαυρωτά, Αρμάγου, Αυγέρη, Πολύζου και άλλων γνωστών από αναφορές σε επιγραφές εκκλησιών και επιστολές λογίων⁽⁶⁾. Στην εποχή της ακμής τους είχαν μεγάλα και εύρωστα τσελιγκάτα, βιοτεχνίες μάλλινων υφασμάτων (οικογενειακά υφαντήρια), ενώ ήταν ονομαστά για τα εργαστήρια κατασκευής κοσμημάτων και όπλων (πιστόλια, σπαθιά, γιαταγάνια), που αν συνδυαστεί με την ελευθερία που απολάμβαναν στη χρήση τους οι Αγραφιώτες κλεφταρματωλοί, αγωγιάτες, τσελιγκάδες, μπορούμε να συμπεράνουμε και για τα σημαντικά κέρδη των οπλοποιών⁽⁷⁾. Για να μεταφερθούν όλα αυτά τα εμπορεύματα χτίζονται τα γεφύρια στην είσοδο του χωριού, σπάζοντας την οικονομική και επικοινωνιακή απομόνωση της ορεινής κοινότητας, με τα πεδινά. 

Περίφημοι ήταν οι αγωγιάτες των Βραγγιανών, που έφταναν με τα κατάφορτα καραβάνια τους ως την Κωνσταντινούπολη και τη Βλαχία. Ανάλογα με το επάγγελμα ήταν χωρισμένες και οι συνοικίες: Στανάδες, Σπαθάδες, Γραμματικάδες (πρόσθεση 27/3/07:σήμερα ονομάζεται Παρθενέικα πρακτικά συνεδρίου σελ 125)  , Βλαχλέϊκα, Παναγία Παζάρ και Καψαλέϊκα. Όλα αυτά δείχνουν μια έντονη κινητικότητα ενώ μαρτυρούν και πλούσια οικονομική δραστηριότητα, αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε η πρωτοβουλία των κατοίκων για την ίδρυση ανώτερης Σχολής της ελληνικής παιδείας στην κοινότητά τους⁽⁸⁾. Η ελευθερία, η ανάγκη για μόρφωση, αλλά πιθανότατα και το αλάνθαστο κριτήριο του μεγάλου διδάσκαλου του Γένους Ευγένιου Γιαννούλη τον έφερε, μετά από την πρόσκληση των κατοίκων στη θέση Γούβα Βραγγιανών, όπου το 1661, πριν από την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού⁽⁹⁾ (1750 – 1828), ιδρύει ανώτερο σχολείο, την φημισμένη Σχολή ή ‘’Ελληνομουσείον’’ Βραγγιανών, εγκαταλείποντας το δεύτερο ονομαστό κέντρο ελληνικής παιδείας που είχε ιδρύσει στο Καρπενήσι (1645 – 1646).

Ο σπουδαίος λόγιος και πρωτοπόρος διαφωτιστής Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός (Μέγα Δέντρον⁽¹⁰⁾ Απόκουρου Αιτωλίας 1590/1600 – Ι. Μ. Αγίας Παρασκευής Γούβας Βραγγιανών 5 Αυγούστου 1682), έμαθε τα πρώτα του γράμματα στη γειτονική προς το χωριό του ιερά Μονή Βλοχού από τον Αγραφιώτη ιεροδιδάσκαλο Αρσένιο⁽¹¹⁾ και αργότερα (1614) στην ιερά Μονή Παναγίας Τροβάτου. Έγινε κληρικός το 1616 (χειροτονήθηκε⁽¹²⁾ διάκονος στην Ι. Μ. Τατάρνας), και τρία χρόνια αργότερα χειροτονείται πρεσβύτερος από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύριλλο Λούκαρι . Ταξίδεψε στα μεγάλα κέντρα της Ορθοδοξίας, Άγιο Όρος – Άγιοι Τόποι, και επέστρεψε για να συνεχίσει τις σπουδές του στα Τρίκαλα⁽¹³⁾ (1624 – 1625), στην Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο, την Κωνσταντινούπολη, κοντά σε σπουδαίους δασκάλους, όπως τους Παΐσιο Μεταξά, Μελέτιο Συρίγο. Θεόφιλο Κορυδαλλέα, (ο λόγιος Αθηναίος Θεόφιλος Κορυδαλλεύς ήταν, πρώτος αυτός, που εισήγαγε και δίδαξε τα φιλοσοφικά μαθήματα στην πόλη των Αθηνών. Αργότερα δίδαξε στην Κωνσταντινούπολη και αλλού, βλ.Θεολογία τόμος ΚΓ (1952) 316. 

Ο Ευγένιος παράλληλα με τη διδασκαλία και τη συγγραφή, ιδρύει σχολεία, ανοικοδομεί ναούς, χτίζει οικοτροφεία για τους απόρους σπουδαστές. Η προσφορά του, και οι διδαχές του συνεχίστηκαν μετά το θάνατό του από τον καλύτερο μαθητή του, τον Αναστάσιο Γόρδιο, (Βραγγιανά 1654 – Βραγγιανά 8 Ιουνίου 1729) ο οποίος έγραψε τη βιογραφία του δασκάλου του. Ο Αναστάσιος Γόρδιος γεννήθηκε στα Βραγγιανά και διάκονος έρχεται πλέον στην Αθήνα το 1676, «την πάλαι περίφημον εστίαν των σοφών», όπως γράφει σε μια επιστολή του. Δάσκαλοί του εδώ, είναι ο Ιωάννης Μπενιζέλος και ο Νικόδημος Μαζαράκης που φροντίζει να τον στείλει στην Ιταλία για ανώτερες σπουδές αρχαίων ελληνικών, λατινικής φιλολογίας, θεολογίας και ιατρικής, που ολοκληρώθηκαν μετά από πέντε χρόνια. 

Ακολουθώντας τα βήματα του δασκάλου του, βρέθηκε στην «ολιγάνθρωπον» πατρίδα (σ.σ τα Άγραφα συγκριτικά με τη Ρώμη, όπου σπούδαζε), όπου επιδίδεται με ζήλο στη διδασκαλία, τη συγγραφή, το θείο κήρυγμα και επιπλέον από τον δάσκαλό του, στις ιατρικές⁽¹⁴⁾ συμβουλές. Οι πάνω από 750 επιστολές⁽¹⁵⁾ του από τα Βραγγιανά, αποτελούν σπουδαίο κεφάλαιο της νεοελληνικής γραμματείας και ολοένα περισσότερο συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των ειδικών μελετητών. Αυτές απευθύνονται σε σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής, προτρέποντάς τους να βοηθήσουν στην ανέγερση σχολείων, εκκλησιών, και γενικά σε έργα κοινωφελή, περιγράφοντας ταυτόχρονα τα γεγονότα της εποχής. Διακατέχεται από φοβερό πάθος για τα βιβλία, η Σχολή Βραγγιανών απόκτησε έτσι πλούσια βιβλιοθήκη, η οποία περιλάμβανε 4.000 περίπου τόμους στην ελληνική, τη λατινική και τη γερμανική γλώσσα, καθώς και πολλά χειρόγραφα⁽¹⁶⁾, από τα οποία, άλλα χάρισε στους μαθητές του άλλα μετά τον θάνατό του, άφησε στη Σχολή. 

Μετά τις λεηλασίες και τις καταστροφές που αυτή υπέστη άλλα διαρπάγησαν από διάφορους, ενώ άλλα καταστράφηκαν κατά την επαναστατική εξέγερση των Ορλωφικών, το 1770. Μετά την αποδημία του Αναστασίου Γόρδιου⁽¹⁷⁾, διάδοχος στη γόνιμη διδασκαλία ήταν ο μαθητής του, Θεοφάνης εκ Φουρνά έως το 1735. Η Σχολή επιβίωσε μέσα από ένα κυκεώνα δυσκολιών και λειτούργησε κανονικά μέχρι και μετά το 1736. Μεταξύ των σπουδαστών της, είναι και ο Χρύσανθος ο Αιτωλός, αργότερα καθηγητής της φιλοσοφίας και φυσικομαθηματικών στην Πατριαρχική Σχολή και αργότερα σχολάρχης στη Νάξο. Σπουδαστής κατά το 1736, είναι και ο αδελφός του Χρύσανθου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ο μετέπειτα εθναπόστολος (Μέγα Δέντρο Αιτωλίας 1714 – Κολικόντασι Βορείου Ηπείρου 24 Αυγούστου 1779).

Σήμερα, στον εξωτερικό χώρο της Αγίας Παρασκευής υπάρχει ένα νεώτερο πετρόχτιστο καμπαναριό και ο παλιός πέτρινος τοίχος που αποτελεί τον περίβολο, ενώ μπροστά στην μικρή αυλή της εκκλησίας υπάρχουν δύο αναμνηστικές στήλες με τις προτομές των διδασκάλων Ευγένιου Γιαννούλη και Αναστάσιου Γόρδιου. Λίγο πιο κάτω σε έναν πετρώδη λοφίσκο στέκει η μαρμάρινη πλάκα που υπενθυμίζει όλα αυτά τα σημαντικά για την παιδεία και τα σχολεία στην τότε, τουρκοκρατούμενη χώρα. Η εκκλησία, που, διαμορφωμένη από τους κατοίκους, χρησίμευε σαν κατοικία του Ευγένιου Γιαννούλη, αλλά και σαν έδρα της Σχολής, έχει αναστηλωθεί από την 7^η εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (έδρα Λάρισα) αρχικά το 1973 και στη συνέχεια στις μέρες μας (2003 – 2005) με κονδύλια του Γ’ ΚΠΣ. 

Γύρω από τον σημερινό ναό (η παράδοση αναφέρει ότι τμήμα του καταστράφηκε από κατολίσθηση), υπάρχουν τα λιγοστά ερείπια των κτηρίων της σχολής. Ο επισκέπτης, με την καθοδήγηση της επιτρόπου κυρίας Ιφιγένειας Παρθένη μπορεί να θαυμάσει τις τοιχογραφίες του 1648 που σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή έγιναν με δαπάνη: των τιμιωτάτων αρχόντων κυρού Αυγέρου και Αρμάγου. Μετά τον καθαρισμό τους λαμπρύνουν τον εξαιρετικό αυτό χώρο μνήμης. Την ίδια περίοδο σημειώνεται στην περιοχή ένας ευρύτερος καλλιτεχνικός οργασμός. Δύο χρόνια νωρίτερα εικονογραφείται ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου με δαπάνη της πλούσιας οικογένειας Λούτσου: Ιστορήθη ο θείος και πάνσεπτος τούτος ναός του αγίου ενδόξου και πανευφήμου αποστόλου και ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου δι’ εξόδου και δαπάναις του τιμιωτάτου και ευγενεστάτου άρχοντος, του κυρού Χρίστου υιού του Ανδρέου Λούτσου. Οι καλλιτέχνες της περιοχής εργάζονται με πραγματικό μεράκι και γνώση των κανόνων της ορθόδοξης ζωγραφικής. Γιαυτό είναι περιζήτητοι και πέρα από την πατρίδα τους, ως τη μακρινή Ρωσία⁽¹⁸⁾.

Ο βατός όλο στροφές χωματόδρομος συνεχίζει από την Αγία Παρασκευή και σκαρφαλώνει υπομονετικά μέχρι το Βαλάρι, όμως βρείτε χρόνο για να ακολουθήσετε τον κεντρικό, αυτόν που περνάει στην πάνω μεριά του καφενείου του Κώστα Τσιώλη και φεύγει προς τον αυχένα του Αγίου Νικολάου. Να δείτε αυτήν την εκκλησία, που σύμφωνα με σκαλιστή εξωτερική επιγραφή πάνω από την είσοδο, χτίστηκε το 1900. Εξωτερικά δεν προϊδεάζει καθόλου, όμως μόλις μπείτε, αμέσως εντυπωσιάζει η ολοπέτρινη ημικυκλική θολωτή οροφή της, το λιτό εσωτερικό, με λίγες φορητές εικόνες και καντηλάκια πάντα αναμμένα. Η τοποθεσία στα +/- 1500 μ. υψ. πραγματικά μαγεύει ενώ η εκθαμβωτική, απεριόριστη θέα σε όλες τις κορφές είναι μια εμπειρία που δύσκολα θα φύγει από το μυαλό και τη μνήμη σας. Ο δρόμος διασταυρώνεται με αυτόν που έρχεται από τις «Νιάλες» (δεξιά) και μ’ αυτόν που ανεβαίνει από τον Ελατάκο και το Καριτσιώτικο ρέμα (αριστερά). Όλες οι δυνάμεις της φύσης σαν να συνωμοτούν κάθε χειμώνα και παρά τις προσπάθειες του Δήμου Αγράφων και της Νομαρχίας Καρδίτσας αυτός ο δρόμος παραμένει πεισματικά αδιάβατος, δεν ανοίγει παρά μόνο από την άνοιξη και μετά. Υπάρχουν πινακίδες για τους πεζοπόρους προς Άγραφα (με μοτοσυκλέτα ή αυτοκίνητο δεξιά μέσω Νιάλας) και Ζυγογιαννέικα (βγαίνει από  τις «Πόρτες Αγράφων», κορυφή «Πετσαλούδα», (1770 μ. υψ., καταφύγιο Ελατάκος), μια που όλη αυτή η διαδρομή, αποτελεί παρακλάδι του Ε-4. 

Μετά, ξαναγυρίστε για λίγο πίσω (δείτε road book στο τέλος), και ακολουθείστε τη σήμανση προς Βαλάρι. Αυτά τα 12 χλμ. συνολικά, είναι που θα σας αναστατώσουν· όλη η διαδρομή κινείται μέσα στο δάσος σε στενό χωματόδρομο και οργιαστική βλάστησημέχρι που βγαίνει στο μικρό πετράλωνο στη θέση «Πλαλίστρα». Εκεί συναντιέται με τον δρόμο που έρχεται από τα Βραγγιανά. Η έξαρση του βουνού και η κορφή «Ίταμος» (1405 μ. υψ.) κυριαρχούν με την παρουσία τους σε ένα φαινομενικά περίκλειστο σημείο που τα χρώματα εξαντλούνται στις διαβαθμίσεις του πράσινου και του καφέ. Πιο κάτω βρίσκετε τη δστ., (με σήμανση) δεξιά, προς οικία Παντελή Τσιώλη, και ακόμα μακρύτερα το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία. Η συνέχεια του κεντρικού δρόμου αφήνει πίσω την δστ. προς το Τσιμπράκ, έναν συνοικισμό του Βαλαρίου με μικρό πετράλωνο χωρίς ‘’χείλη’’ (οι πέτρες γύρω – γύρω), (στα Παριανά τ.40 τις πέτρες γύρω - γύρω τις λέει αντραλίκοι σελ 51) και εισχωρεί στην αγκαλιά του συνοικισμού Βαλάρι (1060 μ. υψ.), που βρίσκεται σκαρφαλωμένος στις δυτικές πλαγιές του «Καταραχιά» (2002 μ. υψ.). 

Στο μικρό οικισμό σάς υποδέχεται η εκκλησία της Παναγίας – Κοίμησης της Θεοτόκου, και οι φιλόξενοι κάτοικοι που αμέσως κάτι θα σας προσφέρουν, κάπου θα σας προσκαλέσουν. Στην πλακοστρωμένη αυλή ορθώνεται το κωδωνοστάσιο, ενώ ο όμορφος κήπος και τα εκατοντάδες λουλούδια, πλημμυρίζουν την ατμόσφαιρα με χρώματα και ευωδιές, προκαλώντας σε στάση. Υπάρχουν τραπεζάκια και καρέκλες για ξεκούραση, που μαζί με την υπέροχη θέα και τον μυρωδάτο καφέ, θα σας ξυπνήσουν μνήμες πραγματικού χωριού, απ’ αυτά που ανεπιτήδευτα παρουσιάζονται πολύ αραιά πια, σε κοινή θέα. Εδώ απογράφηκαν 103 κάτοικοι, ενώ τον μεγαλύτερο πληθυσμό είχε το 1961(197 κατ.). 

Στα δεκάδες παιδιά μάθαιναν γράμματα (πληροφορία του Λευτέρη Τσιώλη 19/3/06) οι δάσκαλοι Θεοφάνου, Δημητρούλας, Ζαρλαχάς, Κολιτσίδας, Χατζημιχάλης, Κωσταράς, Γιανουλάκος, και Ζέρβας ο τελευταίος, κάτω από συνθήκες που σήμερα φαντάζουν εξωπραγματικές. Λίγο πιο πάνω από την όμορφη ανακαινισμένη εκκλησία που λειτουργεί ο παπα-Παναγιώτης Τσιώλης, είναι το καφενεδάκι που διαχειρίζεται ο Λευτέρης Τσιώλης, σπουδαίος μάστορας μεζέδων, και τσίπουρου χωρίς γλυκάνισο. Από το μεγάλο προαύλιο χώρο η θέα φτάνει ψηλά στην κορφή «Καταραχιά», και χαμηλά μέχρι το ποτάμι που υπάρχουν ακόμα κάποια παράσπιτα στη θέση «Μεσονύχι», (ο χάρτης της Ανάβασης το αναφέρει σαν «Ψωνύχι»). Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει αυτή η περιοχή εκτός της εξερεύνησης των πολύ ωραίων λιθόχτιστων κατοικιών και της πληθωρικής χλωρίδας, είναι οι εξαιρετικά δύσβατες διαδρομές που περισσότερο απευθύνονται  στους πεζοπόρους (ανοιχτές πάντως κατά καιρούς για ελαφρύ enduro), οι αδιάβατοι δρόμοι που είναι χαραγμένοι στη βόρεια πλευρά του «Κουκουρούντζου». 

Την πρώτη, την περιγράψαμε πέρυσι⁽¹⁹⁾, αν στα «Πατήματα» δεν έχει φύγει ο δρόμος, (αδύνατον με τις βροχές που έριξε εφέτος) μπορεί να φτάσετε μέχρι κάτω στα «Ισιώματα» και, από εκεί, να βγείτε στην απέναντι πλαγιά μέσα από το ποτάμι. Χειρότερο ‘’δρόμο’’ δεν θα βρείτε, αλλά μόνο η προσπάθεια αρκεί. Η δεύτερη διαδρομή (+/- 13 χλμ.), φεύγει από το Βαλάρι, κατεβαίνει εύκολα στο «Μεσονύχι», και, αν περνά το ποτάμι, σκαρφαλώνει από τα «Ισιώματα», διασταυρώνεται με το ‘’δρόμο’’ που έρχεται από το «Γελαδόγραικο» και τα «Πατήματα» και φεύγει δυτικά (δεξιά). Σε λίγο θα προβάλει, αριστερά σας, η δστ. προς την Αγία Παρασκευή και Άγραφα, ενώ, δεξιά, συνεχίζει, περνά γύρω στα 300 μέτρα ψηλότερα από το γεφύρι «Μπλό», καταλήγοντας στο συνοικισμό Παπαποστόλη δίπλα από τον κεντρικό δρόμο, λίγο πριν το Τρίδεντρο. Σπουδαία διαδρομή που θα σας μείνει αξέχαστη για χρόνια από την απίστευτη θέα· κινείται στην ισοϋψή των 1300 μ. και ‘’βλέπει’’ απέναντι, τα Επινιανά, και όλο το ορεινό συγκρότημα της «Λιάκουρας» (2040 μ. υψ.), «Φτέρης» (2126 μ. υψ.) και τις μικρότερες κορφές «Τσούμα» (1518 μ. υψ.) και «Καυκί» (1607 μ. υψ.).

Αν και οι εποχές που ο τόπος ήταν γεμάτος από κοπάδια προβάτων έχει προ πολλού περάσει, ο περιβάλλων χώρος παραμένει μια πύλη στο παρελθόν.Από τα αρχαία χρόνια σε αυτά τα απροσπέλαστα, απομονωμένα, μέρη, όπως και σε όλο το συγκρότημα της Πίνδου, η κυρίαρχη οργανωμένη μορφή της οικονομίας είναι η κτηνοτροφία. Άλλωστε, εκτός από λίγους καλοκαιρινούς κήπους που διαθέτει και διαμορφώνει για τις ανάγκες της κάθε οικογένεια, δεν υπάρχει άλλο κατάλληλο έδαφος· περισσότερο από το 53% του ευρυτανικού εδάφους έχει υψόμετρο πάνω από 1000 μ., γεγονός που καθιστά προβληματικές τις γεωργικές καλλιέργειες⁽²⁰⁾. Όμως τα πλούσια, απέραντα, δάση, και τα λιβάδια για βοσκές ζώων, δεν λείπουν. Έτσι, και στην ευρύτερη περιοχή των Βραγγιανών – Βαλαρίου υπάρχουν μερικοί από τους καλύτερους και μεγάλους θερινούς βοσκότοπους. Τα «Κριθάρια», ο «Έλατος», και το «Μπορμποτσελιό» είναι κάποια από αυτά που κάποτε ήταν γεμάτα από τα μεγάλα τσελιγκάτα των Μαλαμούληδων, των Ακριβάκηδων, των Μποταίων, των Αλεξαίων και δεκάδων άλλων μικρότερων κτηνοτρόφων⁽²¹⁾ που εφοδίαζαν τις αγορές με ολόφρεσκα ντόπια τυριά, γιαούρτια, γάλα και τόσα άλλα παράγωγα: δέρματα, μαλλί κ.ά. Πλούσια περιοχή, με ανεκμετάλλευτες βοσκές δίχως μεγάλα κοπάδια σήμερα, ενώ με εξαίρεση τα δάση που ξυλεύονται σύμφωνα με τη σήμανση του Δασαρχείου, δεν προσφέρουν πια εργασία και οικονομικό ενδιαφέρον στους εναπομείναντες ντόπιους. 

Δεκάδες στοιχεία συνυπάρχουν στο Βαλάρι και τα Βραγγιανά που δικαιολογημένα χαρακτηρίζονται σαν δύο από τα ομορφότερα κατοικημένα μέρη στον ορεινό χώρο των Αγράφων, ίσως μοναδικά με τέτοιας δύναμης τοπία, ιδανικά για διανυκτέρευση σε σκηνές ή στον εκκλησιαστικό ξενώνα, αρκεί να έχετε προμήθειες. Αν όχι, η επιστροφή στα Βραγγιανά είναι αναπόφευκτη και γίνεται μέχρι το αλωνάκι, όπου δστ., από τον ίδιο δρόμο (δείτε road book στο τέλος). Από εκεί ακολουθείτε τον βατό χωματόδρομο, αριστερά, στην όλο στροφές κατηφορική διαδρομή με πανοραμική θέα των Βραγγιανών και του Ζερβομαχαλά τους. Αν έχετε προβλέψει από προηγουμένως, στο καφενεδάκι – ψησταριά του Κώστα Τσιώλη θα σας περιμένει ό,τι ψητό – σουβλιστό και μεζέδες επιθυμείτε, από την ελεύθερη, πραγματικά βιολογική, κτηνοτροφία της περιοχής. 

Με κατεύθυνση το διπλανό χωριό βγείτε από τα Βραγγιανά, περάστε πάλι τα πέτρινα γεφύρια και θα συναντήσετε τον κεντρικό δρόμο, όπου αριστερά, σε λίγα χλμ., θα δείτε την πινακίδα προς Τρίδεντρο, όπου υπομονετικά ανεβαίνει βατός χωματόδρομος αφήνοντας πίσω τη δεξιά όχθη της δροσερής κοίτης του ποταμού Αγραφιώτη. Στα πρώτα 1200 μέτρα, αριστερά σας, είναι ένας κακοτράχαλος κατηφορικός και στενός χωματόδρομος που σταματά κοντά στα τσιμεντένια θεμέλια – βάσεις όπου θα ανεγερθεί το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, σε θέση παλιότερης που γκρεμίστηκε. Μπροστά από αυτό το χώρο, επιβάλλει την παρουσία του ένα θαυμάσιο, ίσως μοναδικό, μνημείο της φύσης, ο τεράστιος πλάτανος – ‘’σπίτι’’,που, φαντάζει απίστευτο, μετά τους σεισμούς του 1966 φιλοξενούσε τρεις οικογένειες!, τόσο μεγάλος είναι. Βέβαια οι κάτοικοί του! είχαν την πρόνοια και κατασκεύασαν γύρω – γύρω στέγαστρο για να προφυλάσσονται από το χιόνι και τη βροχή. Τα δύο μεγάλα ανοίγματα στην βάση του υπερμεγέθους δέντρου τα χρησιμοποιούσαν για πόρτες, ενώ ψηλότερα έφτιαξαν και δύο παράθυρα. Το καταπράσινο, λουλουδιασμένο λιβαδάκι είναι σκέτη πρόκληση για σκηνές, ενώ ο χώρος μέσα στον πλάτανο εμπνέει και περιμένει όσους δεν θέλουν να ‘’στήσουν’’. Στην άκρη της έκτασης υπάρχει βρύση με τρεχούμενο δροσερό νερό, τι άλλο να αναζητήσει ο επισκέπτης εκτός από χρόνο να χαρεί έστω μια διανυκτέρευση. 

Η συνέχεια του κεντρικού δρόμου οδηγεί σε πεντακόσια μέτρα στο χωριό, που είναι χτισμένο σε μαγευτική τοποθεσία στην πλαγιά της κορυφής Καυκί (1607 μ. υψ.). Ο δρόμος σταματά στη μεγάλη πλακόστρωτη πλατεία του Τρίδεντρου (προ του 1928 Βελισδόνι και Βελκοδίνο⁽²²⁾, στα 960 μ. υψ.), που τριγυρίζεται από όμορφα μονώροφα σπίτια με ξυλοδεσιές (ζωνάρια) και παλιά (κλειστά) καταστήματα, όπως ήταν κάποτε οι πλατείες, το κέντρο όλων των ορεινών χωριών. Πολύ αργότερα, με τις νεοπλουτίστικες επεμβάσεις διαφοροποιήθηκε αυτός ο ενδεικτικός της κοινωνικής τάξης ιστός. Στην άκρη της είναι το υπερυψωμένο καφενείο του Τιμόθεου Τσιάρα, ενώ, λίγο πιο μέσα στο στενό, είναι οι «Καμάρες» ονομασία που πήρε η γειτονιά από τις παλιές, γκρεμισμένες σήμερα, ‘’Καμάρες’’ που υπό τύπον αψίδας, κάλυπταν το μικρό στενό. Εκεί βρίσκεται το ‘’καφενείο των κυνηγών’’, της οικογένειας Πεσλή. Η κ. Λαμπρινή και ο κ. Θανάσης υποδέχονται τους επισκέπτες, εξυπηρετούν με χαρά και μαζί με τον Θανάση (ο γιος), θα σας απαντήσουν σε κάθε ερώτηση για την γύρω περιοχή, εν όσω ετοιμάζεται το σπιτικό γεύμα, ο μεζές ή το καφεδάκι. 

Όμορφος οικισμός, πάνω στο πολυσύχναστο σταυροδρόμι προς Βραγγιανά, Ασπρόρεμα και Τροβάτο υπήρξε ανέκαθεν πόλος έλξης κυνηγών, ορειβατών ή πεζοπορικών ομάδων λόγω του απαράμιλλου φυσικού κάλους των βουνών που το περιτριγυρίζουν. Είναι ευρύτερα γνωστό, λόγω της γέννησης του Νικολάου Βελισδονίτη, που διετέλεσε ένας από τους σημαντικότερους μαθητές της Σχολής του Καρπενησίου. Κοντά στον δάσκαλό του, Ευγένιο Γιαννούλη, «τα των Ελλήνων επαιδεύετο, παρά δε τινι των Αγαρηνών τα των Αράβων»⁽²³⁾. Όπως μας πληροφορεί ο Γόρδιος, μεταξύ των πολλών μαθητών διακρίνονταν ως προς την επίδοσή τους ο Γρηγόριος Μάνεσις, ο Αναστάσιος Παντοδύναμος, ο Θεοφάνης (εξ Αγράφων) «όστις και νύν έτι τω βίω περίεστιν», ο Ιωσήφ Αρβανιτάκης, (Σκρούμος αργότερα), ο Ιάκωβος, κατόπιν επίσκοπος Λιτζάς και Αγράφων και ο Νικόλαος από το Βελισδόνι Αγράφων που «επί μέγα ήρθη της φήμης, ώστε και βασιλικός αρχίατρος ανεκηρύχθη, ηυδοκίμει δε προς ούς αν αφίκοιτο επί θεραπεία⁽²⁴⁾». Διέπρεψε ως γιατρός, αναδείχθηκε ερευνητής στον κλάδο της ιατρικής επιστήμης, με δισταγμό⁽²⁵⁾ του αποδίδεται η συγγραφή οκτώ σπουδαίων ιατρικών συγγραμμάτων⁽²⁶⁾, όπου απαντάται με τις επωνυμίες Νικόλαος Αγραφιώτης, Νικόλαος Βελισδονίτης, Νικόλαος ιατρός, Νικόλαος Ιερόπαις. 

Τα μικρά δρομάκια του οικισμού οδηγούν στο κατηφορικό πλακόστρωτο μονοπατάκι που σύντομα σας φέρνει στην λιθόχτιστη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου και προστάτη του χωριού. Όμορφη, καινούργια εκκλησία που χτίστηκε το 1974 στην θέση παλιότερης, η οποία ράγισε από τους σεισμούς του 1966. Στο υπέρθυρο της νοτιοανατολικής εισόδου υπάρχει καταταλαιπωρημένη και δυσκολοδιάβαστη εγχάρακτη επιγραφή. Πρόσφατα (καλοκαίρι 2005), ολοκληρώθηκε η ανακαίνιση κατά την οποία προστέθηκε ο ευρύχωρος προθάλαμος και το θαυμάσιο κωδωνοστάσιο, ευγενική «Δωρεά Νικολάου Σωτ. Χόντου 2003», όπως γράφει η μαρμάρινη πλάκα δίπλα από το κυκλικό παράθυρο. Στην άκρη της μικρής πλατείας βρίσκεται το κτήριο του παλιού σχολείου. Μαρτυρία για τον διακαή πόθο των Τριδεντριωτών να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα, αποτελεί η σκαλισμένη σε πέτρα επιγραφή, που γράφει ότι χτίστηκε το 1940, ίσως το παλιότερο της περιοχής. 

Το 1950 – ’55 η κάθε οικογένεια είχε έξι, επτά και οκτώ παιδιά και στο τριθέσιο εκπαιδευτήριο φοιτούσαν εβδομηνταπέντε μαθητές και μαθήτριες σε συνολικό πληθυσμό 140 κατοίκων το 1951. Μετά τους μεγάλους καταστρεπτικούς σεισμούς που έγιναν στην Ευρυτανία στις 5 και 6 Φεβρουαρίου του 1966 και την κλασική αδράνεια της διοίκησης, που επιδεικνύεται μέχρι τις μέρες μας σε κάθε ευκαιρία, εκατοντάδες κάτοικοι (στο εξής κατ.) αναγκάστηκαν να μετοικίσουν από τη γενέτειρά τους (224 κατ. ’61) και να εγκατασταθούν, μόνιμα πια, σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Το σχολείο σιγά – σιγά έγινε διθέσιο, το 1970 είχε τριανταπέντε μαθητές, (179 κατ. ‘71), και η ραγδαία πληθυσμιακή συρρίκνωση που ακολούθησε τις επόμενες δεκαετίες σφράγισε τον σχεδόν πενηνταπεντάχρονο κύκλο του το 1993, σαν μονοθέσιο πια, με τρεις μαθητές (62 κατ. ’91). 

Το αποτέλεσμα της ύπνωσης, της μη πολιτικής δράσης και της οκνηρίας που επέδειξε τότε η διοίκηση, αντικατοπτρίζεται κραυγαλέα σήμερα με την αδυναμία επαναφοράς κατοίκων, παρά τον πακτωλό των επιδοτήσεων. Και πώς να επιστρέψουν; αφού εδώ και χρόνια έχουν φτιάξει αλλού το νοικοκυριό τους, χώρια που οι επιδοτήσεις δήθεν για την ‘’αγροτική ανάπτυξη’’ και την ‘’ανασυγκρότηση της υπαίθρου’’, όπως έλεγε χαρακτηριστικά το πρόγραμμα της Ε.Ε., δόθηκαν χωρίς πρόγραμμα, δίχως καινοτομία και εκτός αναπτυξιακής λογικής, κινούμενες έξω από κάθε έννοια ανταγωνιστικότητας πράγμα που τις καθιστούσε, εν τη γενέσει τους, θνησιγενείς, κατορθώνοντας ακριβώς το αντίθετο. 

Το βλέπουμε σήμερα, ειδικά τους χειμωνιάτικους μήνες, με την ερήμωση που επικρατεί στον τόπο, παρά τα πολύ θετικά αποτελέσματα της απογραφής του 2001 που στα χαρτιά, κατέδειξε αύξηση του πληθυσμού του Δήμου Αγράφων 184 κατ. – 1991, 1020 κατ. - 2001, όσους είχε πριν από εξήντα έξι χρόνια (1940). Μοναδική ελπίδα αναστροφής του κλίματος, σήμερα, αποτελεί η διατήρηση των φυσικών πόρων, οι ιδιωτικές επενδύσεις μόνο σε ήπιες μορφές οικοτουρισμού και η αναγνώριση των ορεινών περιοχών και της ιδιαιτερότητάς τους. Για παράδειγμα, δείτε σε άλλες σελίδες του παρόντος τόμου που αναφέρονται οι 449 περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλους της χώρας μας. Αντί ολόκληρος ο ορεινός χώρος των Αγράφων ή έστω του ομώνυμου δήμου να καταγραφεί σαν οικολογικό πάρκο ή σαν κάτι ξεχωριστό δεν αναφέρονται παρά πέντε τοποθεσίες, μόνο. Ίσως η θεσμοθέτηση (χωροταξικά και νομικά), ενός Περιβαλλοντικού – Οικολογικού – Πολιτισμικού Πάρκου είναι η μόνη λύση για ανάπτυξη⁽²⁷⁾. 

Από την άκρη της πλατείας ξεκινά το παλιό στενό μονοπάτι, κατά τόπους πέτρινο, κατεβαίνει στην καρδιά του χωριού, εκεί, που, σύμφωνα με την  παράδοση, ήταν χτισμένη η ‘’Ιατρική Σχολή’’ που ‘’είχε ιδρύσει’’ ο Νικόλαος Βελισδονίτης. Το ολοπέτρινο κτίσμα που σώζεται, και μας έδειξε ο Θανάσης Πεσλής, είναι πνιγμένο στην πληθωρική βλάστηση, ενώ ο τεράστιος κισσός κόβει άμεσα κάθε προσπάθεια για συλλογή πληροφοριών, εκτός του ύψους του τοίχου, που φτάνει σχεδόν τα 1, 80 μ., και της χαμηλής εισόδου που είναι φραγμένη από πέτρες και χόρτα. Η στέγη έχει πέσει, παρασύροντας τμήματα τοιχοποιίας από το πραγματικά μεγάλο οικοδόμημα, που, λόγω μεγέθους και μόνο, υποθέτει κανείς ότι μπορεί να υπήρξε Σχολή. Μακάρι να αποδειχθεί, θα είναι μια αξιομνημόνευτη παρουσία, ένα ακόμα σπουδαίο μνημείο που θα προστεθεί στον Αγραφιώτικο πολιτισμό. Προς το παρόν, όσο έντονα και να διατηρείται, ακόμα και στις μέρες μας, ο θρύλος της Σχολής⁽²⁸⁾, χωρίς έρευνες από ειδικούς που θα προσδιορίσουν και θα αποφανθούν τα του κτηρίου, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε για τη χρήση του χώρου. Πόσο μάλλον όταν οι σχετικές παραδόσεις δεν τεκμηριώνονται από τις ιστορικές πηγές ή τη βιβλιογραφία⁽²⁹⁾, η οποία δεν διασώζει κανένα όνομα δασκάλου, μαθητού ή κάποια απόδειξη καταβολής μισθού ή διδάκτρων. 

Η μικρή ανάπαυλα από την ένταση του ζεστού Ιουλίου σταματά στη θέα της συννεφιάς που μαζεύεται βιαστικά πάνω από την κορυφή «Φτέρη». Η αναπόφευκτη φυγή επιταχύνεται προς τον αθέατο τελικό προορισμό, το μυθικό Ασπρόρεμα. Στα εκατό μέτρα από την πλατεία του χωριού, δεξιά, ξεκινά η διαδρομή που ανεβαίνει ψηλά διασχίζοντας πλούσιο δάσος, κατάφυτο περήφανων ψηλών δέντρων Ελάτης και χαμηλότερα φτέρης και πουρναριών. Ο χωματόδρομος σύντομα (3,5 χλμ. δες road book στο τέλος) φτάνει στο μεγάλο πλάτωμα όπου είναι χτισμένο το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, ένα πανέμορφο και απάγκιο μέρος όπου κάθε 20 Ιουλίου οι κάτοικοι του κοντινού Τρίδεντρου διοργανώνουν μεγάλο πανηγύρι. Είναι τόσο γνωστή θρησκευτική γιορτή, που συμμετέχει κόσμος κι’ από τα διπλανά χωριά. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας ακολουθεί πατροπαράδοτο γλέντι με όργανα και φαγητό. Υπέροχο τοπίο, στη σκιά της κορυφής Καυκί (1607 μ. υψ.)  προδιαθέτει θετικά για διανυκτέρευση σε σκηνές λόγω της κοντινής δροσερής πηγής, αρκεί να έχετε φροντίσει προηγουμένως για προμήθειες.

Αφήνοντας το μοναχικό ξωκλήσι έχετε την πρώτη οπτική επαφή με τις πλαγιές της κορφής «Γενίτσαρι» (1789 μ. υψ.), ενώ η πλούσια βλάστηση έχει μείνει πλέον πίσω. Σε λίγο φτάνετε στον πρώτο αυχένα και τη δστ. όπου δεξιά πηγαίνει προς Τροβάτο. Συνεχίστε ευθεία αντικρίζοντας τις έντονα καφεκόκκινες επιβλητικές και απόκρημνες κάθετες πλαγιές του όρους «Ντεληδήμι» (2162 μ. υψ). σε μια αγριωπή αλλά όμορφη περιοχή που σας κάνει να αναρωτιέστε αν πράγματι αυτός ο δρόμος οδηγεί κάπου. Στο δεύτερο αυχένα έχετε φτάσει περίπου στα 1600 μ. υψ. και το τοπίο είναι πλέον φαντασμαγορικά αλπικό, ενώ η θέα με καθαρό καιρό κορυφώνεται αποκαλύπτοντας ένα θαυμάσιο και σπάνιο πανόραμα κορφών, που καταπλήσσει τον περιηγούμενο, προκαλώντας οπωσδήποτε για μια στάση, αριστερά στο μικρό πλάτωμα που είναι κατάφυτο από μέντα. 

Μπροστά σας ξεδιπλώνεται ένα μοναδικό θέαμα από γυμνές κορφές, διάσπαρτα λιβαδάκια, ενώ χαμηλότερα κυριαρχούν πάλι τα δάση. Δεν υπάρχει ίσως βαθύτερη αίσθηση από αυτή της όρασης όταν ο άνθρωπος αντικρίζει τέτοιας καλλονής τοπία. Σε πρώτο πλάνο είναι η «Ασημόραχη» και το «Κουτρούλη» ενώ ευθεία στο βάθος η εντυπωσιακή κορυφή «Σαλταγιάννη» (2129 μ. υψ.). Αριστερά η «Κορυφή» (2008 μ. υψ.), το περίφημο και απότομο «Μπαλντενήσι», κάτω από την βραχώδη κορυφή «Πυραμίδα» (2002 μ. υψ.). Αριστερά του, η «Πλάκα» (1852 μ. υψ.), ενώ χαμηλότερα ο «Κουκουρούντζος» κερδίζει την ματιά σας λόγω του μεγάλου ελατόδασους που απλώνεται στην πλαγιά, καταλήγοντας στο Ασπρόρεμα. Διακρίνεται στην ίδια κατεύθυνση η «Κουρούνα» με την τεραστίου μεγέθους σάρα και το μονοπάτι στα απόκρημνα «Παλούκια», πάνω από την πεζοπορική διαδρομή Ασπρόρεμα – Μέρσα. Ένα εκπληκτικό, μεγαλειώδες και πολύτιμο στο σύνολό του ορεινό τοπίο, ίσως από τα πιο όμορφα που έχετε αντικρίσει.

Κάτω στο βάθος, διακρίνεται το σπίτι της οικογένειας Ζαρκαδούλα φωλιασμένο εκεί προς το Ασπρόρεμα, σκεπασμένο με χοντρό πλαστικό που στο φως του ήλιου γυαλίζει, σαν πολύτιμος λίθος που θαρρείς ότι θα απλώσεις το χέρι και θα τον φτάσεις. Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει, ότι για να πάτε εκεί κάτω πρέπει να διανύσετε μια απίστευτα ιλιγγιώδη κατηφορική διαδρομή που προσπαθεί επάξια να πάρει τα πρωτεία από την άλλη, που ενώνει τις πλαγιές της Καλιακούδας με τη Στουρνάρα καταλήγοντας στη Ροσκά (βλ. Ταξίδια τ. Γ’, 2001, 174, Προυσός – Ροσκά - Πανταβρέχει). Στα πρώτα πεντακόσια μέτρα προς τα κει υπάρχει μια στάνη και δεξιά, ένα μεγάλο άνοιγμα με θέα την πανέμορφη Ασπρόβρυση και το θαυμάσιο, πανύψηλο Ντεληδήμι. 

Παρόλο που το τοπίο ξαφνιάζει, συνεχίστε να κατηφορίζετε στο γκρέμι, προσέχοντας τις πέτρες, τα χαλίκια πάνω στο δρόμο, και γενικά τις στροφές που σε μερικές περιπτώσεις είναι πολύ κλειστές και απότομες. Σε περίπτωση βροχής ή λάσπης καλύτερα ξανασκεφτείτε το και πάντως να έχετε το νου σας στα φρένα και την υπερθέρμανση των δίσκων. Όσο κατεβαίνετε συναντάτε κάποιες στάνες και, από ένα σημείο και μετά, σάς κάνει ‘’παρέα’’ το «Τσαρκόρεμα», ενώ υπάρχουν και ξύλινες πινακίδες που δείχνουν τη συντομότερη, για τους πεζοπόρους, διαδρομή. Ποτέ δεν θα μπορούσατε να φανταστείτε ότι τα βαριά μηχανήματα θα μπορούσαν να ανοίξουν δρόμο με τέτοια κλίση. Στο τέλος, υπάρχει μια τεράστιου μεγέθους κοκκινωπή αλάνα με ψιλό χαλικάκι και από κάτω ακριβώς βρίσκεται το δυσπρόσιτο Ασπρόρεμα (ή Ασπρόρρευμα στα 1070 μ. υψ.), κάτω από τις νότιες πλαγιές της κορφής Ντελιδίμι. 

Η οπτική επαφή με τον μεγάλο χείμαρρο που κυλάει δυνατά κι’ αμέριμνα υπερνικά κάθε άλλη σκέψη και πράξη εδώ κάτω. Επιβάλλει την παρουσία του, ενώ το συνεχόμενο κελάρυσμα των νερών δημιουργεί μιαν αξεπέραστα γαλήνια και πεντακάθαρη ατμόσφαιρα, που σταματά μόνον από τα πυκνά τιτιβίσματα των πουλιών. Το παρακείμενο, χωρίς όρια ‘’παραποτάμιο’’ ελατόδασος αγωνίζεται μάταια να επικρατήσει στον εξίσου μεγάλο πλαταναιώνα και έτσι συνυπάρχουν σε έναν όμορφο συνδυασμό, δεύτερο χαρακτηριστικό του τόπου που πλουτίζει υπέροχα αυτό το παρθένο οικοσύστημα. Οι λέξεις ωχριούν μπροστά στην πραγματικότητα του μικρού απόμερου οικισμού. Η σιωπή έρχεται αβίαστα όταν η κυρία Μαρία Ζαρκαδούλα με καταγωγή την Πρασιά που ήρθε εδώ νύφη το 1973, με την Γιάννα και τον Κώστα, τα δύο από τα έξι της παιδιά, εξιστορούν τα του χωριού. 

Στις μέρες μας ακούγεται απίστευτο, ότι έφτασε να έχει διακόσια πενήντα άτομα (1940).  Τα σαράντα παιδιά του οικισμού (+/- 1955 – ‘60), πήγαιναν στο καλοκαιρινό μονοθέσιο σχολείο με άξιο δάσκαλο το Γιώργο Καλαρομήτρο απ’ το Τροβάτο, ενώ αργότερα, 1978 και μετά, όλα πήγαιναν στο Τρίδεντρο ή τα Επινιανά. Οι περισσότεροι κάτοικοι έφυγαν τη δεκαετία του 1960 που σημάδεψε ανεπανόρθωτα όλα τ’ Άγραφα. Μαρτυρία γι’ αυτό αποτελούν οι απογραφές του 1961 που κατέγραψαν εκατόν τριάντα δύο κατοίκους ενώ αυτή του 1971 μόλις τριάντα τρεις, οι οποίοι παρέμειναν μέχρι το 1991. Σήμερα μαζί με το σχολείο, ερειπωμένο ήδη το 1980, έχουν γκρεμιστεί όλα τα παλιά σπίτια του οικισμού, το μόνο όρθιο ακόμα είναι αυτό της οικογένειας Ζαρκαδούλα. 

Όπως μας λέει ο Κώστας Ζαρκαδούλας που ξέρει απ’ έξω το βουνό και τις κορφές του, δεν το αφήνουμε γιατί ο τόπος θα ερημώσει. Εδώ καταλήγει ή για άλλους πεζοπόρους ξεκινάει, το μονοπάτι για Επινιανά, Τροβάτο ή Πρασιά, ενώ μια όμορφη διαδρομή (εύκολα την κάνετε και εσείς), μετ’ επιστροφής, ακολουθεί την ποταμιά, φτάνει στις «Καρυές», στο «Κάτω Σφυρί» όπου στάνες, μετά περνά στο «Πάνω Σφυρί» πάλι με στάνες και διακλάδωση αριστερά, προς «Γαζουδέικα», που μέχρι τα πρόσφατα καλοκαίρια ερχόντουσαν οι απόγονοι και έμεναν κάμποσο στα σπίτια (+/-30’). Αυτό είναι το σημείο για να ξαναγυρίσετε πίσω. Οι πεζοπόροι, περνούν συχνά από δω, συνεχίζουν προς το Ντεληδήμι στο μονοπάτι που λίγο μετά το «Πάνω Σφυρί» διακλαδώνεται, οδηγώντας αριστερά προς «Αρκουδιά» και από φαρδύ μουλαρόδρομο βγάζει στα «Λακκώματα» και το Λεοντίτο και δεξιά για Τροβάτο και Πετρίλια. Συζητιέται ότι ο δρόμος από την Πρασιά – Διπόταμα θα συνεχιστεί προς «Παλούκια» – «Μπαλντενήσι» και θα κατέβει «Καρυές». Από την άλλη πλευρά θα ανοίξει από «Λακκώματα» – «Αρκουδιά» και θα ενωθεί στις «Καρυές» για να παίρνουν τα ξύλα.

Η διαδρομή της επιστροφής μέχρι του σημείου της δστ. για Τροβάτο γίνεται από τον ίδιο, ανηφορικό τώρα, δρόμο. Αυτό το φαρδύ αλπικό μονοπάτι ξεκινά αριστερά σας, κινείται στη νοτιοανανατολική πλαγιά, κάτω ακριβώς από εκεί που ορθώνεται το θεόρατο Ντεληδήμι, στην ισοϋψή των 1400 – 1500 μ. προσφέροντας άπλετη θέα, ακολουθώντας μονοπάτια χαραγμένα από αμέτρητες οπλές στη διάρκεια των μαζικών εποχικών μετακινήσεων των κοπαδιών. Μετά τον αυχένα έχετε οπτική επαφή προς τις τεράστιες χορτολιβαδικές εκτάσεις, τα γελάδια που βόσκουν νωχελικά, και τους απλωμένους σε μεγάλη έκταση συνοικισμούς, Χιόνα ή Χιόνου με αρκετές στάνες, τα Καβάκια, τους Αγίους Δημήτριο, Αθανάσιο, και Θεόδωρο που όλοι μαζί παλιότερα, δημιουργούσαν την κοινότητα Τροβάτο. 

Σε αυτή την εδαφική περιφέρεια υπήρξαν κάποια από τα μεγάλα τσελιγκάτα⁽³⁰⁾ των Αγράφων, Σαλαγιάννηδες, Καλογεραίοι, Μαργωναίοι κ.ά, που με τα χιλιάδες αιγοπρόβατα ρύθμιζαν την οικονομική ζωή του τόπου. Από δω πάνω, ανάλογα το χρόνο σας, μπορείτε να συνεχίσετε, ολοκληρώνοντας τη διάσχιση όλης της, λασπώδους προς το τέλος, αλπικής διαδρομής (+/- 13 χλμ.), βγαίνοντας στον κεντρικό, απ’ όπου θα ανεβείτε στη θέση «Τρία Σύνορα». Η καλύτερη όμως περίπτωση είναι να κατεβείτε από την πρώτη ή τη δεύτερη δστ., στο Τροβάτο(Τριβάτο⁽³¹⁾1000 μ. υψ.) που αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα του δήμου Αγράφων, στο βορειότερο, ακραίο όριο του νομού Ευρυτανίας, το πιο απομακρυσμένο κατοικημένο χωριό (115 χλμ.) από την πρωτεύουσα Καρπενήσι που βρίσκεται πιο κοντά στην Καρδίτσα (70 χλμ.). 

Έχει 451 κατοίκους (’01) που ασχολούνται με την κτηνοτροφία κυρίως το καλοκαίρι, και εξυπηρετικά ταβερνάκια – καφενεία. Μετά την περιπέτεια του βουνού, βοηθούν στην ανασύνταξη της παρέας, με μεζέδες της ώρας, δυνατό τσιπουράκι, ενώ με λίγη τύχη θ’ απολαύσετε καταπληκτική χορτόπιτα. Ο μεγάλος οικισμός διαθέτει κάποια από τα καλύτερα βοσκοτόπια των Αγράφων δημιουργία του πλούσιου υδροσυστήματος της περιοχής με τις δεκάδες πηγές και ονομασίες, όπως «Χαλκερά», «Στέρνα», «Χιόνα», που ξεπηδούν από το πελώριο Ντεληδήμι, αποτελώντας τις κύριες πηγές του Αγραφιώτη. Αυτός ο ποτάμιος υγρότοπος⁽³²⁾ συνοδεύει κάθε επισκέπτη της περιοχής διασχίζοντας με νότια κατεύθυνση σχεδόν όλο τον ορεινό χώρο των Αγράφων και, ενισχυμένος από πλήθος παραποτάμων, εκβάλει μετά από εξήντα περίπου χλμ., στην τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών. Στο ομώνυμο υδροηλεκτρικό φράγμα συνεχίζει⁽³³⁾ να παράγεται μεγάλο τμήμα από τις ανάγκες της χώρας σε ηλεκτρική ενέργεια, ενώ στη διάρκεια της συνεχούς ροής του δημιουργεί όλη αυτή τη θαυμάσια παραποτάμια βλάστηση, τους μεγάλους παρυδάτιους πλαταναιώνες. 

Μαζί με τις ιτιές, τα δεκάδες είδη αμφιβίων, ερπετών, πουλιών και σπάνιων θηλαστικών συνθέτουν την πανέμορφη κοιλάδα του Αγραφιώτη. Η χρησιμότητά του είναι μεγάλη τόσο στην άρδευση, όσο και στην αναψυχή, την ερασιτεχνική αλιεία και άλλες χρήσεις που θα προκύψουν από την ανάπτυξη του τουρισμού. Οι αγέρωχες βουνοκορφές, ‘’κοιτούν’’ και περιζώνουν το Τροβάτο, δίνοντας το έναυσμα για πολλές πεζοπορίες προς το προκλητικό Ντεληδήμι. Από εδώ ξεκινούν ή καταλήγουν πολλές διαδρομές κυρίως προς την ομώνυμη κορφή (2126 μ. υψ.) χωρίς να λείπουν οι διήμερες, τριήμερες προς Λακκώματα – Λεοντίτο ή Ασπρόρεμα – Μέρσα – Επινιανά, που συνήθως, λόγω του μήκους τους, περιλαμβάνουν διανυκτέρευση σε σκηνές. Βόρεια, λίγο έξω από την πλατεία με τα ταβερνάκια και την μεγάλη εκκλησία του Αγίου Θεοδώρου είναι το παλιό μοναστήρι της Παναγίας αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου.

Σε αυτή τη μονή δίδασκαν οι λογιότατοι Αντώνιος από το Τροβάτο και Βαρθολομαίος από το Αιτωλικό, εκεί πήγε το 1614 μεταξύ των νέων της εποχής και ο Ευγένιος Γιαννούλης, όπου συμπλήρωσε τις σπουδές μαθαίνοντας βυζαντινή μουσική⁽³⁴⁾. Από το συγκρότημα της μονής σώζεται μόνο το καθολικό με αξιόλογες τοιχογραφίες, δημιουργίες των ζωγράφων Ιωάννη και Ιωάννη, πατέρα και γιου το 1644⁽³⁴⁾, όπως βεβαιώνει και η επιγραφή της ιστόρησης πάνω από την είσοδο: «Δια χειρός ημών Ιωάννου και ετέρου Ιωάννου έτη από Θεογονίας αχμδ’ (=1644)». Εξωτερικά της εκκλησίας είναι εντοιχισμένη μικρή επιγραφή που πληροφορεί ότι εδώ στεγάστηκε και λειτούργησε για λίγους μήνες το Παιδαγωγικό Φροντιστήριο Στερεάς το 1944. Αυτά τα σημαντικά φροντιστήρια – σχολές,  κύριο σκοπό είχαν τον «Καταρτισμό προσωρινών δασκάλων για τα σχολεία 1^ου βαθμού (δημοτικά) στην ελεύθερη Ελλάδα» . Ξεκίνησαν το καλοκαίρι του 1944.  Ως χρόνος λειτουργίας προβλεπόταν το διάστημα από 5 Ιουλίου έως 10 Σεπτεμβρίου. Υπήρξε ένα στο Καρπενήσι, με σπουδαστές από την Στερεά και δεύτερο στην Τύρνα (σημερινή Ελάτη Τρικάλων), με σπουδαστές από τη Θεσσαλία περιλαμβανομένης και της Καρδίτσας που είναι πιο κοντά στο Τροβάτο. 

Αναμφίβολα, μια από τις ωραιότερες διαδρομές είναι αυτή που μέσα από το χωριό, κατεβαίνει κοντά στους νερόμυλους στο Τροβατόρεμα, περνάει στο απέναντι βουνό, όπου ένας καταπληκτικός δασικός θα σας βγάλει στον ξεχασμένο αλλά πανέμορφο συνοικισμό των Βραγγιανών, την αθέατη Κουστέσα (1000 μ. υψ.,101 κατ. ’01). Τα νερά του ομώνυμου χείμαρρου προσθέτουν με την παρουσία τους χιλιάδες στρέμματα ελατοδάσους, διαμορφώνοντας ένα γοητευτικό περιβάλλον, πολύ γνωστό στους πεζοπόρους. Αποτελεί το κυριότερο πέρασμα του ευρωπαϊκού μονοπατιού υπερσυνοριακών διαδρομών Ε-4, που οδηγεί από το Βλάσι (Καρδίτσα), στα Βραγγιανά (Ευρυτανία) και αντίστροφα. 

Στην απέναντι πλευρά του χείμαρρου, ο στενός δρόμος οδηγεί στον νερόμυλο του Βασίλη Μουστάκα, που ακόμα βρίσκεται σε λειτουργία, αλέθοντας κυρίως καλαμπόκι από τα γύρω χωριά, χωρίς να λείπει και το στάρι, από το Τροβάτο. Να το δείτε αυτό το εξαιρετικό μνημείο και μετά να επισκεφθείτε το καφενεδάκι – ταβέρνα του Αναστάση Στούμπου που, σημειώστε, είναι από τα λίγα στην περιοχή που ανοίγει χειμώνα – καλοκαίρι. Ο φαρδύς δρόμος συνεχίζει κι’ αυτός μέχρι τη θέση «Τρία Σύνορα» (σύνορα νομών Ευρυτανίας – Καρδίτσας), οδηγώντας σας από την άσφαλτο στα Πετρίλια και το Βλάσι. Η χωμάτινη διαδρομή όμως που διακρίνεται για την σπανιότητά της ξεκινά από την Κουστέσα και μέσω Βραγγιανών, γυρίζει στον Άγιο Νικόλαο, απ’ όπου διαλέγετε έξοδο προς Λίμνη Πλαστήρα (για Καρδίτσα ή Τρίκαλα) ή προς Νιάλα – Άγραφα σε μια θαυμάσια κυκλική, ολοκληρωμένη διαδρομή προς τον Κρέντη. 

Περιηγούμενοι αυτά τα σπάνια ορεινά τοπία της ‘’άλλης’’ Ελλάδας, που τόσο συχνά αναφέρουμε στα ομώνυμα πονήματα μας, ανακαλύπτετε μια πραγματικότητα που την αγνοούν πολλοί, την φαντάζονται ορισμένοι και τη βιώνουν με τις αλήθειες της καθημερινά, αυτοί οι λίγοι πείσμονες που με τη σοφία που τους διακρίνει έμειναν πίσω, στηρίζοντας με την παρουσία τους την ύπαιθρο χώρα. Τα βουνά των Αγράφων και τα χωριά τους θα πρέπει να μελετηθούν πολύ πριν, η μόνη υπεύθυνη για την ανάπτυξη ή την καταστροφή τους διοίκηση, δώσει έναυσμα για αναπτυξιακό έργο και αντίστοιχη προστασία του περιβάλλοντος. Οι μέχρι σήμερα εφαρμοσμένες ιδέες και τα σχέδια (αν ποτέ υπήρξαν τέτοια), όπως αποδείχθηκε στην υλοποίηση, μπαλώνουν με αφέλεια που εξοργίζει τις ανάγκες καταστρέφοντας τη φύση νομίζοντας ότι έχουν να κάνουν με ένα αναλώσιμο και διαρκώς αναγεννώμενο προϊόν. Οι επιπόλαιες, ρηχές και ανεπαρκείς πολιτικές που εφάρμοσαν οι ‘’φωστήρες’’ της ‘’ανάπτυξης’’ όχι μόνο δεν έχουν ανταπόκριση, αλλά, επειδή αγνοήθηκε τελείως ο τοπικός πληθυσμός, ούτε καν ενδιαφέρουν αυτούς που απέμειναν. 

Τα Άγραφα, είναι ένα ανεκτίμητο κομμάτι της ‘’μέσα πατρίδας’’ που πρέπει να διαφυλαχθεί ενώ οι τυχόν επεμβάσεις να υλοποιηθούν με σταθερή βάση το τοπίο και την άγρια φύση, που μόνα τους, καθοδηγούν το είδος της εξέλιξης που ταιριάζει, γιατί κάποια στιγμή, για εξέλιξη πρέπει να μιλήσουν. Σε κάθε περίπτωση, αυτή θα θεωρείται επιτυχημένη τουλάχιστον, όταν δεν προσβάλει το τοπίο και προσελκύσει πάλι τους Αγραφιώτες στον τόπο τους.  

Ε4 - κατεύθυνση και χρόνοι πορείας

Πετρίλο – Βραγγιανά 5ω, Βραγγιανά – Τρίδεντρο 1ω, Τρίδεντρο – Άγραφα 4ω, Άγραφα – Βαρβαριάδα 5ω, Βαρβαριάδα – Κερασοχώρι 3ω.

Αυχένας Αγίου Νικολάου - Βαλάρι

00,00 αυχένας και εκκλησία Αγίου Νικολάου.

Κατηφορίζοντας προς Βραγγιανά η πρώτη δστ δεξιά μετά τη στάνη οδηγεί σε αδιέξοδο στην τοποθεσία ‘’Βοϊδολίβαδο’’ (1775 μ. υψ.) και σε λιβάδια για βοσκές ζώων.

1,3 δστ. δεξιά για Αγ. Ιωάννη Θεολόγο και Κουστέσα, αριστερά για Βραγγιανά – Βαλάρι, (υπάρχει πινακίδα),

3,8 δστ. δεξιά Βραγγιανά (4 χλμ.), Τρίδεντρο (12 χλμ.), αριστερά Βαλάρι (8 χλμ. υπάρχει πινακίδα),

9,1 δστ. δεξιά Βραγγιανά, Τρίδεντρο, Τροβάτο, αριστερά Βαλάρι,

9,3 δστ. δεξιά οικία Παντελή Τσιώλη και πιο πάνω η εκκλησία του Πρφ. Ηλία, αριστερά Βαλάρι

Λίγο πιο κάτω έχει μια αριστερή δστ. που, αν είναι ανοιχτός ο δρόμος, πάει Άγραφα.

10,4 δστ. ευθεία Βαλάρι, αριστερά Τσιμπράκ,

12,1 Βαλάρι, εκκλησία Κοίμησης Θεοτόκου. 

Βαλάρι - Βραγγιανά

00,00 Βαλάρι, εκκλησία Κοίμησης Θεοτόκου.

1,3 δστ. δεξιά Τσιμπράκ, αριστερά Βραγγιανά,

2,5 δστ. δεξιά αν είναι ανοιχτός ο δρόμος πάει Άγραφα, αριστερά Βραγγιανά,

2,6 δστ. δεξιά Βραγγιανά, αριστερά οικία Παντελή Τσιώλη και πιο πάνω η εκκλησία του Πρφ. Ηλία,

2,750 δστ. δεξιά Αγ. Νικόλαος (από εκεί που ήρθατε), αριστερά Βραγγιανά,

3,0 δστ. αριστερά δρόμος για ξύλευση, δεξιά Βραγγιανά,

3,4 δστ. αριστερά δρόμος για ξύλευση, δεξιά Βραγγιανά,

5,7        Βραγγιανά.

Τρίδεντρο – Ασπρόρεμα  

00,00    Φεύγοντας από την πλατεία του Τρίδεντρου στα 100 μ. από το τελευταίο σπίτι υπάρχει δστ. δεξιά για Ασπρόρεμα χωρίς πινακίδα. Ευθεία πάει στον κεντρικό δρόμο (από όπου ήρθαμε).

600 μ. ευθεία Ασπρόρεμα, αριστερά προς σπίτια,

1,2 ευθεία Ασπρόρεμα, αριστερά προς σπίτια,

1,6 ευθεία για ξύλευση, αριστερά Ασπρόρεμα,

3,5 ευθεία Πρφ. Ηλίας, αριστερά Ασπρόρεμα,

4,5 αριστερά στάνη, δεξιά Ασπρόρεμα,

6,3 πρώτος αυχένας,

6,8 δστ. δεξιά Τροβάτο, αριστερά Ασπρόρεμα, υπάρχει πινακίδα ξύλινη.

8,2 δεύτερος αυχένας,

• 8,7 στάνη και απέναντι η Ασπρόβρυση,

11,5 δύο στάνες,

14,5 ξύλινη πινακίδα με ένδειξη Επινιανά (7,8 χλμ πεζοπορία),

15,2 δεξιά για κοίτη Ασπρορέματος, αριστερά για σπίτι Οικογένειας Ζαρκαδούλα.

15,8 Σπίτι και οικισμός Ασπρορέματος. 

Τρίδεντρο – Τροβάτο

Φεύγοντας από το Τρίδεντρο στα 100 μ. από το τελευταίο σπίτι, υπάρχει δστ. δεξιά για Ασπρόρεμα χωρίς πινακίδα. Ευθεία πάει στον κεντρικό δρόμο (από όπου ήρθαμε).

600 μ. ευθεία Ασπρόρεμα, αριστερά προς σπίτια,

1,2 ευθεία Ασπρόρεμα αριστερά προς σπίτια ή ξύλευση,

1,6 ευθεία για ξύλευση, αριστερά Ασπρόρεμα,

3,5 ευθεία Πρφ. Ηλίας, αριστερά Ασπρόρεμα,

4,5 αριστερά στάνη δεξιά ασπρόρεμα,

6,3 αυχένας,

6,8 δστ δεξιά Τροβάτο, αριστερά Ασπρόρεμα υπάρχει πινακίδα ξύλινη. Μηδενίστε

00,00

1,5 ξύλινη πόρτα με σίτα για τα γελάδια,

2,6 αυχένας και οπτική επαφή με το Τροβάτο,

3,8 δστ δεξιά για Τροβάτο, ευθεία Τρία Σύνορα,

6,3 δστ δεξιά για στάνη, ευθεία Τρία σύνορα,

6,7 Τροβάτο (συνοικισμός Χιόνα),

11,5 δστ κεντρικός δρόμος, όπου δεξιά Τροβάτο, αριστερά «Τρία Σύνορα» - Πετρίλο.

Μηδενίστε.

Κεντρικός δρόμος προς «Τρία Σύνορα» Πετρίλο - ΠΥΡΟΦΥΛΑΚΙΟ ΛΙΜΝΗΣ ΠΛΑΣΤΗΡΑ

00,00

1,750 αυχένας «Τρία Σύνορα» δεξιά Πετρίλο, αριστερά δρόμος για ξύλευση

2,3 δεξιά δρόμος για ξύλευση, ευθεία Πετρίλο,

3,8 δστ δεξιά Κουστέσα – Βραγγιανά, αριστερά Πετρίλο, αν πάτε δεξιά, λίγο πιο κάτω (100 μ.) υπάρχει 2^η δστ. που αριστερά πάει Καρβασαρά, Νεοχώρι, Λίμνη Πλαστήρα, Καρδίτσα (53 χλμ.), και δεξιά  Κουστέσα (4,5 χλμ.), – Βραγγιανά (9,0 χλμ.).

8,3 Πετρίλο,

19,6 εκκλησία Αγίου Νικολάου Βλασίου, δεξιά χωματόδρομος για πυροφυλάκιο και Λίμνη Πλαστήρα.

Μηδενίστε.

00,00

2,0 ξύλινη πόρτα με σίτα για τα γελάδια,

3,8 δστ αριστερά για πυροφυλάκιο, δεξιά για λίμνη Πλαστήρα,

6,7 πυροφυλάκιο.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾Σταυρούλα Σδρόλια, «Οι τοιχογραφημένες εκκλησίες των Βραγγιανών», πρακτικά ιστορικής και αναπτυξιακής διημερίδας 25 – 26 Ιουλίου 2001 Βραγγιανά Ευρυτανίας, έκδοση Εκπολιτιστικού Συλλόγου Βραγγιανιωτών ‘’Αναστάσιος Γόρδιος’’, [Αθήνα] Ιούλιος (2002) 94.

^(1α)Μάρκος Α. Γκιόλιας, Ιστορία της Ευρυτανίας στους Νεότερους Χρόνους (1939 – 1821), εκδόσεις Πορεία, Αθήνα (1999) 516.

⁽²⁾Λάζαρου Αρσ.Αρσενίου, Το έπος των Θεσσαλών Αγροτών και οι εξεγέρσεις τους 1881 - 1993, εκδόσεις Αφοι Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη (2005) 21.

⁽³⁾ Άγγελος Σινάνης, «Ευρυτανία 3^ο - Κερασοχώρι – Κρέντης – Μοναστηράκι», στο: Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, έτος έκτο, τ. 6, εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα (2004) 121, σημ. 5.

⁽⁴⁾Θεόδωρος Α. Νημάς, Η εκπαίδευση στη Δυτική Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, Διδακτορική Διατριβή, εκδόσεις Αφοι Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη (1995) 178.

⁽⁵⁾Άγγελος Σινάνης, «Ευρυτανία 4^ο – Επινιανά – Άγραφα – Παραμερίτα – Μάραθος» στο: Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, έτος έβδομο, τ. 7, εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα (2005) 74.

⁽⁶⁾  Γκιόλια ο.π. 456 με βιβλιογραφία. 

⁽⁷⁾  Γκιόλια ο.π. 47.

⁽⁸⁾Γκιόλια ο.π. 457.

⁽⁹⁾Νημά ο.π. 76.

⁽¹⁰⁾Εκεί που 117 χρόνια αργότερα γεννήθηκε ο Εθνομάρτυς και Ισαπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 – 1779).

⁽¹¹⁾ Γκιόλια ο.π. 425 με βιβλιογραφία.   

⁽¹²⁾Κωνσταντίνου Κούρκουλα, Λεύκωμα Διδασκάλων του Γένους, ΟΕΔΒ, Αθήνα (1971) 21. Γεωργίου Χρυσικού, «Το χωριό μου Μοναστηράκι των Αγράφων Ευρυτανίας», Αυτοέκδοση, Αθήνα (2000) 69. Γκιόλια ο.π. 425.

⁽¹³⁾ Νημά ο.π. 103, 191 με βιβλιογραφία.

⁽¹⁴⁾Νημά ο.π. 219. Κούρκουλα ο.π. 30. 

⁽¹⁵⁾Η κριτική έκδοση τριακοσίων Επιστολών του Ευγένιου Γιαννούλη του Αιτωλού εκδόθηκε το 1992 από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης σε μία έξοχη εργασία των Ιωάννη Ε. Στεφανή και Νίκης –Παπατριανταφύλλου – Θεοδωρίδη (επιμέλεια). Επίσης η διατριβή της Δήμητρας Χατζημάνου – Τσίπηρα, Lavieetl’oeuvred’ EugeneYannoulisd’ aprèssaCorrespondance (1638 – 1682), Paris 1991 (Universite de Paris – Sorbonne (Paris IV), Institut Neohellenique, («Η ζωή και το έργο του Ευγένιου Γιαννούλη σύμφωνα με την αλληλογραφία του»). Και οι δύο εργασίες συμβάλλουν στην σωστή αποτίμηση του έργου του μεγάλου διδασκάλου του Γένους. Μακάρι να ευοδωθεί η προσπάθεια της κ. Μαρίας Παν. Παναγιωτοπούλου, προϊσταμένης ΓΑΚ, Αρχείων νομού Ευρυτανίας και να μεταφραστεί η διατριβή της αείμνηστης Δήμητρας Χατζημάνου – Τσίπηρα, πηγή: Ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας Ευρυτανικά Νέα, Τετάρτη 13 Απριλίου 2005 φύλλο 126, www.evrytanika.gr/0121-0140/0126/mythia.htm

⁽¹⁶⁾ Μάρκου Α. Γκιόλια, Συμβολή στην Ιστορία των Αγράφων Αθήνα (1986)78 – 79, Ιωάννη Κ. Τσιουρή Δρακότρυπα δ. διατριβή (2008) 20, Νημά ο.π. 179.

⁽¹⁷⁾ Με τη συμπλήρωση τριακοσίων ετών από την αποδημία του Μεγάλου και σοφού Διδασκάλου του Γένους Ευγένιου Γιαννούλη του Αιτωλού, το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ύστερα από εισήγηση της Ιεράς Μητροπόλεως Καρπενησίου με την αρ. 346/1982 Πράξη του τον ανακήρυξε Άγιο και όρισε η μνήμη του να τελείται την παραμονή της γιορτής της Θείας Μεταμορφώσεως, στις 5 Αυγούστου, η οποία συμπίπτει με την ημερομηνία αποδημίας, ο.π. Χρυσικού, 72.

⁽¹⁸⁾ «Αθανάσιος – Ιερέας. Από τα Άγραφα. Αυτόν και τη συνοδεία του σύστησε στο ρώσο πατριάρχη Νίκωνα ο λόγιος Ευγένιος Ιωαννούλιος ο Αιτωλός, γύρω στο 1662, τότε που η νεοσύστατη αυτοκέφαλη εκκλησιαστική αρχή της Ρωσίας ζητούσε με επιστολές στην Ελλάδα αγιογράφους». Φοίβος Ι. Πιομπίνος, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα (1984) 26.  Γκιόλια ο. π. 517. Περισσότερα για την επιγραφή και την ζωγραφική βλ. Σταυρούλα Σδρόλια ο.π. σημ. (1) και Οι τοιχογραφίες του Καθολικού της μονής Πέτρας (1625) και η ζωγραφική των Ναών των Αγράφων τον 17^ο αιώνα, τ.Α’ Κείμενο, Διδακτορική Διατριβή, Ιωάννινα (2000) 51 – 52 με βιβλιογραφία. Επίσης: Σταυρούλα Σδρόλια, «Τοιχογραφημένοι κύκλοι του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου και της Αγίας Παρασκευής στα Βραγγιανά της Ευρυτανίας», ανάτυπο από τον 46^ο τόμο του «Θεσσαλικού Ημερολογίου», Λάρισα (2004) 145 – 158.

⁽¹⁹⁾  Σινάνης ο.π. (2005) 67.

⁽²⁰⁾  Γκιόλια ο.π. 32.

⁽²¹⁾  Χρυσικού ο.π. 68.

⁽²²⁾  Μιχαήλ Σταματελάτου  - Φωτεινή Βάμβα – Σταματελάτου, Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια, τ. εκδόσεις Τεγόπουλου - Μανιατέα Αθήνα (1997) τ. Γ’, 346.

⁽²³⁾  Νικολάου Ιερόπαιδος Εξ Αγράφων, Εκδόσεις μερικαί είς αρχάριον Ιατρόν, πρόλογος: Γ.Ν. Αντωνακόπουλος, εισαγωγή: Αγαμέμνων Τσελίκας – Γιάννης Ν. Ηλιούδης, έκδοση Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας – τμήμα ιατρικής, Λάρισα (1997) ix. ο,π. Γκιόλια, 443.

⁽²⁴⁾Γκιόλια ο.π. 442.  

⁽²⁵⁾ Νικολάου Ιερόπαιδος Εξ Αγράφων (;), Πραγματεία περί Φυσιολογίας και Παθολογίας, πρόλογος: Γ.Ν. Αντωνακόπουλος, εισαγωγή: Αγαμέμνων Τσελίκας – Γιάννης Ν. Ηλιούδης, έκδοση Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας – τμήμα ιατρικής, Λάρισα (1996) 13.

⁽²⁶⁾1) Πραγματεία «Περί Φυσιολογίας και Παθολογίας», 2) «Αντιδοτάριον εξηγημένον από την Ιταλικήν γλώσσαν…», 3) «Εκδόσεις μερικαί εις αρχάριον ιατρόν…», 4) «Βιβλίον Φαρμακοποιίας καλούμενον Αυγή των ιατρών…», 5) «Βιβλίον καλούμενον Εκλογή, φάρμακα περιέχον…», 6) «Βίβλος Ιατρική…», 7) «Λεξικόν τινων βοτάνων…», 8) «Θεραπευτική μέθοδος εν συντομία…», ο.π. Νικολάου Ιερόπαιδος (1997) xii. Με μικροδιαφορές στους τίτλους των βιβλίων Γκιόλια ο.π. 442 και Γκιόλια Συμβολή 83 – 84..

⁽²⁷⁾  Ενδεικτικές προτάσεις στα: Ντίνος Μπομποτσιάρης, «Ευρύτερη Ευρυτανία: η αναγκαιότητα του Οικοτουριστικού Πάρκου και η Αειφορική ανάπτυξη», περιοδικό Οικοτοπία, τ. 15, Ιούλιος – Αύγουστος (1999) 38 – 39. Δρ. Δ. Κατσαρού, «Ορεινοί χώροι της Ελλάδας», περιοδικό Οικοτοπία τ.13, Μάρτιος – Απρίλιος (1999) 42, στο ίδιο: Δημήτρη Παπαχρήστου, «Η Ευρύτερη Ευρυτανία και η ενότητα του ορεινού χώρου», 43. Ηλία Προβόπουλου, «Έγκλημα στο Βελούχι» και «Πατρώα γη Ευρυτανία», περιοδικό Οικοτοπία τ.35, Οκτ – Νοε – Δεκ (2005) 44 – 45. Παρόμοιες προτάσεις ανάπτυξης σε επιστημονική βάση στο: Ε.Π. Δημητριάδης – Γ.Π. Τσότσος, «Βιώσιμη ανάπτυξη στον ιστορικό – παραδοσιακό οικιστικό χώρο του Σμόλικα», Επιστημονική περιοδική έκδοση για την αρχιτεκτονική κληρονομιά και το περιβάλλον,University Studio Press, Μνημείο & Περιβάλλον, τ.6, (2000) 143 – 160. Και ας μην ξεχνάμε ότι η χώρα, παρ’ όλα τα τεράστια κονδύλια που ‘’διαχειρίζεται’’ και τα συνέδρια που έχουν γίνει γιαυτό το σκοπό, με τελευταίο στην Άρτα στις 24 Φεβρουαρίου 2006 και θέμα το οικοσύστημα του Αμβρακικού και το φυσικό περιβάλλον των Τζουμέρκων, δεν έχει καταλήξει ακόμα τι είδους ‘’ανάπτυξη’’ είναι αυτή που χρειάζεται. ‘’Αειφόρο’’ ή ‘’ενδογενή’’, ‘’συμμετοχική’’ ή ‘’αυθεντική’’, ‘’αυτοδύναμη’’ ή κάποια άλλη; Κανείς δεν γνωρίζει αρκετά, ακόμα και αυτοί που θέλουν να προχωρήσουν σε επενδύσεις. Χρειάζονται ξενοδοχεία με πισίνες και spa; Είναι απαραίτητοι δεκάδες δρόμοι στα βουνά; Πρόσφατο (2006) παράδειγμα η εκπληκτική περιοχή της Φτέρης, κάτω από τη διαδρομή που περιγράψαμε πέρυσι (Ταξίδια τ. Ζ’, Ευρυτανία 2^ο, 2005, 58, προς Απιδιά – Μέρσα – Βλαχοπούλα κ.ά.), όπου εφέτος ανοίγουν δρόμο (δείτε επιστολή των: Απ. Παντελή – Στ. Ηρακλέους στο περιοδικό Κορφές τ. 178, Μάρ – Απρ 2006, 6). Το πιο σοβαρό απ’ όλα, είναι ότι η αντιμετώπιση ακριβώς αυτών των θεμάτων που σχετίζονται με το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά θέματα έχει αποκοπεί τελείως από τις συζητήσεις περί ανάπτυξης, δείτε σχετικά: Δημήτρη Καραβέλλα «Ελλάς, η χώρα των χαμένων ευκαιριών», περιοδικό Οίκο, τ. 42 Μάρτιος (2006) 48.

⁽²⁸⁾ Χρυσικού ο.π. 78.

⁽²⁹⁾  Γκιόλια ο.π. 508. Νημά ο.π. 178 – 183.

⁽³⁰⁾  Χρυσικού ο.π. 77.

⁽³¹⁾  Γκιόλια ο.π. 161.

⁽³²⁾  Γ.Χ.  Ζαλίδη – Α.Λ. Μαντζαβέλα (συντονιστές έκδοσης), Απογραφή των Ελληνικών Υγροτόπων ως Φυσικών Πόρων, Συλλογικό, έκδοση Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων – Υγροτόπων – Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη (1994) 361.

⁽³³⁾  …541.375.000 MWH το 1994, περιοδικό Ενέργεια, Αυγ – Σεπτ (1995) 48,  και 1.200.670.000 MWH το 1996, Διεύθυνση ΕπικοινωνίαςΔΕΗ, ΥΗΣ Κρεμαστών, (φυλλάδιο).

⁽³⁴⁾  Γκιόλια ο.π. 425.

⁽³⁵⁾  Πιομπίνος ο.π. 149.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Πρόθεμα: Άγραφα και Τρίδεντρο 22370, Βραγγιανά – Βαλάρι – Τροβάτο - Κουστέσα 24450.

ΔΙΑΜΟΝΗ : Επινιανά Κώστας Γαντζούδης 94122, 93212, Άγραφα Γιώργος Κίτσιος ‘’ο Πύργος των Αγράφων’’ 93200, 24082, Κώστας Κομπογιάννης 93209, 23239, Ξενώνας ‘’Τα Άγραφα ‘’ Κώστας Γατής 93220, Βαλάρι: εκκλησιαστικός ξενώνας 31922. Καταφύγια: Όλα είναι μαζεμένα πάνω από τη λίμνη Πλαστήρα. Ο ‘’Ελατάκος’’ (από Ζυγογιαννέικα +/- 3χλμ) είναι πάντα ανοιχτός, δεν χρειάζεται κλειδί, φεύγοντας όμως, κλείστε την πόρτα, και μην αφήσετε σκουπίδια. Το καινούργιο στη θέση ‘’Κούλια’’, της περιοχής ‘’Καραμανώλη’’, κοιμίζει 30 άτομα, και διαθέτει νερό, ξυλόσομπες κ.λ.π. Ο.Χ.Ο. Καρδίτσας, Διαχειριστής κ. Βασίλης Τασιόπουλος 6932744194. Τηλ. καταφυγίου (μόνο Σαββατοκύριακα) 2441094434. Διακόσια μ. πιο κάτω είναι το καταφύγιο του Ο.Χ.Ο. Καρδίτσας. Πληροφορίες στα ίδια τηλέφωνα. Ε.Ο.Σ. Καρπενησίου 23051.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στον Προφήτη Ηλία Τρίδεντρου, στο Ασπρόρεμα. Ελεύθερο, όπου σας εμπνέει, όμως φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Πριν το χωριό Άγραφα, ‘’ο νερόμυλος’’ Δημήτρης Κίτσιος 93249, 6977702979, μπορείτε να παραγγείλετε σούβλα ή πίτα πριν φτάσετε, Βραγγιανά: Κώστας Τσιώλης 31983, Παναγιώτα Αλεξάκη 31980, Γιώργος Παρθένης 32081, Βαλάρι: καφενείο του Συλλόγου (31922) εκεί, θα βρείτε τον Ελευθέριο Τσιώλη, Τρίδεντρο: Λαμπρινή – Βασίλης Πεσλή ‘’το στέκι των κυνηγών’’ 94101, Τιμόθεος Τσιάρας 94090, Τροβάτο: Χρήστος Καλογερογιάννης 31798, Φωτεινή Καλογερογιάννη 31824, Γιώργος Κουτσολάμπρος 31805, Λάμπρος Ντάλλης 31817, Πέτρος Γεωργίου 31769, Κουστέσα: Αναστάσιος Στούμπος 31950.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Αγράφων 93276, 93333, Αστυνομία Άγραφα 93234, Κερασοχώρι 31216, Α’ Βοήθειες Άγραφα 93233, Κερασοχώρι 31219. Δασαρχείο Καρπενησίου 22204, 80097.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.evrytan.gr www.oreivatein.com/page/e/e4_d.htm  www.pezoporia.gr  Επίτροπος Ι. Μ. Παναγίας Στάνας Ανδρέας Κουτρουμάνος 94110. Ο Πρόεδρος του συλλόγου Αγράφων κ. Λάμπρος Γατής είναι στη διάθεσή σας για πληροφορίες 93240, 6977695120. Σύλλογος Αγραφιωτών Ευρυτανίας ‘’τ’ Άγραφα’’, Τζώρτζ 24, Πλ. Κάνιγγος 2102913566. Το καλοκαίρι στο Ασπρόρεμα βρίσκεται ο Κώστας Ζαρκαδούλας που μπορεί να σας δώσει πληροφορίες για πεζοπορίες στην περιοχή 6974920453. Σε εκδηλώσεις ή πανηγύρια της περιοχής μπορεί να συμμετέχει η Έφη Θώδη που είναι από τα Βραγγιανά. Βουλκανιζατέρ - συνεργεία: Moto Japan Κουτούμπας Γιάννης, Αγίου Νικολάου 40, Καρπενήσι 80480, 6974603378 καλύπτει όλη τη περιοχή Ευρυτανίας, μεταφέροντας με φορτηγάκι τη μοτοσυκλέτα σας, στο συνεργείο του. Επίσης ο Κώστας Στασινός πρατήριο ΕΚΟ, Δυτική Φραγκίστα 95316, και ο Θεοφάνης Γκιόλας, ΕΚΟ & Βουλκανιζατέρ, Γρανίτσα 61284.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Κρέντης ΕΚΟ,  Γρανίτσα ΕΚΟ, Δ. Φραγκίστα ΕΚΟ, Καρπενήσι και Μουζάκι πολλές εταιρείες.

ΧΑΡΤΕΣ: Μοναδική ακρίβεια απο την ΑΝΑΒΑΣΗ στον πλαστικοποιημένο Χάρτη, «Άγραφα», που έχει μεγάλο μέρος της περιοχής που περιγράφουμε, συμπληρωματικά δείτε τον αντίστοιχο της σειράς, «Βόρεια Άγραφα – Λίμνη Πλαστήρα». Και οι δύο είναι σε κλίμακα 1:50.000, και περιλαμβάνουν όλα τα μονοπάτια της περιοχής. Επίσης ο χάρτης «Ευρυτανία», ο μοναδικός που παρουσιάζει όλο το νομό αναλυτικά, σε κλίμακα 1:100.000, πάλι από την Ανάβαση. Και τους τρεις θα τους βρείτε στη Στοά Αρσακείου 6 Α’, τ.κ. 105 64 Αθήνα, 2103218104, 3210152.

ΒΙΒΛΙΑ: Μάρκου Α. Γκιόλια, Ιστορία της Ευρυτανίας στους νεώτερους χρόνους (1393 – 1821) εκδόσεις / Πορεία 1999. Περιοδικά: Θεόφιλος Δ. Μπασγιουράκης, Άγραφα, στο περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα, τ.32 (2003) 140 – 171. Κ. Τριανταφυλλίδη – Δ. Σταβάρη, περιγραφή της διαδρομής Τροβάτο – Ντεληδήμι – Ασπρόρεμα – Επινιανά, στο περιοδικό Κορφές τ.160 (2003) 46 – 51. Αναστασία Μπουνόβα, περιγραφή της διαδρομής Επινιανά – Ασπρόρεμα, στο περιοδικό Κορφές τ.126 (1997) 67, 68. Μίλτος Ζέρβας, περιγραφή της διαδρομής Πρασιά – Οψιμοχώραφα – Μπαλτενήσι – Παλούκια – Βασιλέσι, στο περιοδικό Ανεβαίνοντας τ. 24 (2003) 48 – 52. Μίλτος Ζέρβας, περιγραφή της διαδρομής Επινιανά – Εκκλησίες – Ασπρόρεμα – Καρυά – Τροβάτο, στο περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.11 (2000) 40 – 52. Τάκη Ντάσιου, περιγραφή της διαδρομής Άγραφα – Πόρτες – Μπορλέρο – Μούχα, στο περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.1 (1998) 34 – 37.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Σ.ΜΟ.Κ. Σύλλογος Μοτοσυκλετιστών Καρδίτσας Δημ. Τερτίπη 22, Καρδίτσα, 2441027515, 21090, www.karditsa-net.gr/smok.htm Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων, Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για ΕΥΡΥΤΑΝΙΑ – ΕΠΙΝΙΑΝΑ - ΑΓΡΑΦΑ -  ΠΑΡΑΜΕΡΙΤΑ – ΜΑΡΑΘΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς   Κ ο ύ ρ κ ο υ λ α ς, Λεύκωμα Διδασκάλων του Γένους, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1971.
• Φ ο ί β ο ς  Ι.  Π ι ο μ π ί ν ο ς, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1984
• Γ.Χ.  Ζ α λ ί δ η ς  –  Α.Λ. Μ α ν τ ζ α β έ λ α ς (συντ. έκδοσης), Απογραφή των Ελληνικών Υγροτόπων ως Φυσικών Πόρων, Συλλογικό, έκδοση Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων – Υγροτόπων – Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1994.
• Θ ε ό δ ω ρ ο ς  Α.  Ν η μ ά ς, Η εκπαίδευση στη Δυτική Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, Διδακτορική Διατριβή, εκδόσεις Αφοι Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 1995.
• Λ ά ζ α ρ ο υ  Α ρ σ.  Α ρ σ ε ν ί ο υ, Το έπος των Θεσσαλών Αγροτών και οι εξεγέρσεις τους 1881 - 1993, εκδόσεις Αφοι Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 2005.
• Ν ι κ ο λ ά ο υ   Ι ε ρ ό π α ι δ ο ς Εξ Αγράφων (;), Πραγματεία περί Φυσιολογίας και Παθολογίας, πρόλογος: Γ.Ν. Αντωνακόπουλος, εισαγωγή: Αγαμέμνων Τσελίκας – Γιάννης Ν. Ηλιούδης, έκδοση Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας – τμήμα ιατρικής, Λάρισα 1996.
• Ν ι κ ο λ ά ο υ   Ι ε ρ ό π α ι δ ο ς  Εξ Αγράφων, Εκδόσεις μερικαί είς αρχάριον Ιατρόν, πρόλογος: Γ.Ν. Α ν τ ω ν α κ ό π ο υ λ ο ς, εισαγωγή: Α γ α μ έ μ ν ω ν  Τ σ ε λ ί κ α ς – Γ ι ά ν ν η ς  Ν.  Η λ ι ο ύ δ η ς, έκδοση Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας – τμήμα ιατρικής, Λάρισα 1997.
• Μ ι χ α ή λ  Σ τ α μ α τ ε λ ά τ ο υ  - Φ ω τ ε ι ν ή   Β ά μ β α  –  Σ τ α μ α τ ε λ ά τ ο υ, Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Α’, εκδόσεις Τεγόπουλου - Μανιατέα Αθήνα 1997.
• Μ ά ρ κ ο υ  Α.  Γ κ ι ό λ ι α, Ιστορία της Ευρυτανίας στους Νεότερους Χρόνους (1939 – 1821), εκδόσεις Πορεία, Αθήνα 1999.
• Γ ε ω ρ γ ί ο υ  Χ ρ υ σ ι κ ο ύ, Το χωριό μου Μοναστηράκι των Αγράφων Ευρυτανίας, Αυτοέκδοση, Αθήνα 2000.
• Σ τ α υ ρ ο ύ λ α   Σ δ ρ ό λ ι α, Οι τοιχογραφίες του Καθολικού της μονής Πέτρας (1625) και η ζωγραφική των Ναών των Αγράφων τον 17^ο αιώνα, τ.Α’ Κείμενο, Διδακτορική Διατριβή, Ιωάννινα 2000.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Σ τ α υ ρ ο ύ λ α   Σ δ ρ ό λ ι α, «Οι τοιχογραφημένες εκκλησίες των Βραγγιανών», πρακτικά ιστορικής και αναπτυξιακής διημερίδας 25 – 26 Ιουλίου 2001 Βραγγιανά Αγράφων Ευρυτανίας, έκδοση Εκπολιτιστικού Συλλόγου Βραγγιανιωτών ‘’Αναστάσιος Γόρδιος’’ [Αθήνα] Ιούλιος 2002.
• Θ ε ό φ ι λ ο ς  Δ.  Μ π α σ γ ι ο υ ρ ά κ η ς, «Άγραφα», στο περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα, τ.32 2003.
• Κ. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η  –  Δ. Σ τ α β ά ρ η, «περιγραφή της διαδρομής Τροβάτο – Ντεληδήμι – Ασπρόρεμα – Επινιανά», περιοδικό Κορφές τ.160, 2003.
• Α ν α σ τ α σ ί α  Μ π ο υ ν ό β α, «περιγραφή της διαδρομής Επινιανά – Ασπρόρεμα», περιοδικό Κορφές τ.126, 1997.
• Μ ί λ τ ο ς  Ζ έ ρ β α ς, «περιγραφή της διαδρομής Πρασιά – Οψιμοχώραφα – Μπαλτενήσι – Παλούκια – Βασιλέσι», περιοδικό Ανεβαίνοντας τ. 24, 2003.
• Μ ί λ τ ο ς  Ζ έ ρ β α ς, «περιγραφή της διαδρομής Επινιανά – Εκκλησίες – Ασπρόρεμα – Καρυά – Τροβάτο», περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.11, 2000.
• Τ ά κ η   Ν τ ά σ ι ο υ, «περιγραφή της διαδρομής Άγραφα – Πόρτες – Μπορλέρο – Μούχα», στο περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.1, 1998.