ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ (9849 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΑΜΟΡΓΟΣ Β’ αρχ⁽¹⁾. Αμοργός, Παγκάλη, Ψυχία, Καρκήσιος ή Καρκησός

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2007

Νότια Αμοργός 

Προικισμένη με μια μυστηριώδη έλξη η Αμοργός κατορθώνει όσο λίγα Κυκλαδονήσια, να προσελκύει τους συνειδητοποιημένους ταξιδιώτες του αρχιπελάγους. Οι περισσότεροι, ανακαλύπτουν σ’ αυτήν μια μεγάλη ποικιλία τοπίων, ήσυχων ακρογιαλιών, αξιαγάπητων, αυθεντικών συμπεριφορών, ηθών κι’ εθίμων προ πολλού ξεχασμένων στα περισσότερα νησιά μας. Άλλοι, αντικρίζουν αξιόλογους ιστορικούς τόπους ξεχωριστά θρησκευτικά μνημεία, ελκυστικούς αρχαιολογικούς χώρους. Δεν είναι παράξενο. Ο καθένας γοητεύεται από διαφορετικά πράγματα, αγαπώντας έναν τόπο για αυτά που βρίσκει σ’ αυτόν. Η Αμοργός, με τη ρομαντική της διάθεση, καλύπτει αυτά τα ενδιαφέροντα. Του τα προσφέρει όλα σε υπερθετικό βαθμό.

Σήμερα γνωρίζουμε με μεγάλη ακρίβεια από τα ευρήματα που έδωσε η γη της, ότι ήταν πάνω στο σταυροδρόμι μεταξύ Κυκλάδων, Δωδεκανήσου με σοβαρό εμπορικό, πολιτιστικό ρόλο και πλούσιες ιστορικές περγαμηνές. Βαθμιαία και σταθερά εξελίχθηκε σ’ ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού, ενώ στους ιστορικούς χρόνους υπήρξε πόλος έλξης με την επικοινωνία να φτάνει μέχρι τη νοτιοδυτική Μικρά Ασία.  Δεν μπορούσαμε να φανταστούμε ότι η κλεψύδρα του χρόνου θ’ άρχιζε να μετρά αντίστροφα τις μέρες που μας χωρίζουν, ήδη, από την ώρα της πρώτης αναχώρησής μας, το καλοκαίρι του 2005. Τότε γνωρίσαμε καλύψαμε και παρουσιάσαμε⁽²⁾ τη Χώρα, την Αιγιάλη με το μεγάλο ορεινό τμήμα της, το όρος Κρούκελλο, τα μνημεία, τα αρχαιολογικά ευρήματα μαζί με τις βραχώδεις απότομες ανατολικές ακτές με τα μονοπάτια.

Έτσι βρεθήκαμε άλλη μια φορά στα Κατάπολα, τον αρχαίο Λιμένα, το υπήνεμο και οικείο λιμάνι της, για την εξίσου ενδιαφέρουσα συνέχεια. Δεν είναι άλλη απ’ τη γνωριμία με το νότιο τμήμα της, την Κάτω Μεριά των ντόπιων. Μια μεγάλη περιοχή που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση στον επισκέπτη κυρίως λόγω της αντίθεσης με τα βόρεια της νήσου. Εδώ υπάρχουν θαυμάσιοι καταγάλανοι κόλποι, δαντελωτές ακρογιαλιές, μοναδικά θρησκευτικά μνημεία, ξεχωριστά κατάλευκα χωριουδάκια, οι δύο αρχαίες πόλεις Μινώα και Αρκεσίνη, που έφερε στο φως η ακάματη αρχαιολογική σκαπάνη. 

Ολόκληρος ο όρμος των Καταπόλων, ο αρχαίος Λιμήν,το επίνειο της Μινώας, είναι μια εξαιρετική επιλογή για πολλές, ρομαντικές σύντομες πεζοπορίες. Είτε αυτές γίνουν προς την Παναγίτσα στο Κάτω Ακρωτήρι, (βλ. παρακ. περιγραφή) όπου έχουν εντοπιστεί βυθισμένα κτιριακά κατάλοιπα από την Παλαιοχριστιανική περίοδο (4^ος – 6^ος μ. Χ. αι.), είτε προς τις παραλίες απέναντι, προσφέρουν στον επισκέπτη μια διαφορετική οπτική του τόπου. Πρώτη, γνωστή, όμορφη και μεγάλη είναι των Καταπόλων ή Συνοδινού η οποία είτε είναι πολύ κοντά στο πολύβουο λιμάνι, είτε επειδή συνήθως ελλιμενίζονται τουριστικά σκάφη ή μεγάλα ιστιοπλοϊκά, περνά σχεδόν απαρατήρητη στους κολυμβητές. Πιο κάτω όλα αλλάζουν. Ο παραλιακός δρόμος σύντομα φτάνει στο Ξυλοκερατίδι με τις ωραίες του ψαροταβέρνες, κι’ από εκεί ξεμακραίνει προς τη θέση Κατηφορίδα. Εδώ βρέθηκαν δύο αξιόλογοι αλλά συλημένοι, θαλαμοειδείς τάφοι λαξευμένοι σε φυσικό βράχο όπου, σύμφωνα με τα ευρήματα, υπήρχε μυκηναϊκή εγκατάσταση. Μετέπειτα έρευνες επέτρεψαν στους επιστήμονες να αντλήσουν πληροφορίες για τη χρήση του χώρου καταλήγοντας σε περιόδους παλιότερες των μυκηναϊκών χρόνων. Σήμερα ο χώρος ανήκει πλέον στο δημόσιο (ήταν να χτιστεί ξενοδοχείο), και είναι επισκέψιμος. 

Μια ωραία, πεζοπορική διαδρομή με σήμανση ξεκινά απ’ το χωριό, η Νο 7 (βλ. σημ. 14), περνά δίπλα απ’ το αθέατο από τη θάλασσα εκκλησάκι της Ευαγγελίστριας που αντίθετα με το μέγεθός του, είναι σημαντικό, γιατί διαθέτει το ‘’μυστικό’’ της χρονικής περιόδου κατασκευής του. Αυτή, είναι σχετική με την πρώιμη διάδοση του Χριστιανισμού στο νησί, ένα θέμα που βεβαιώνεται από επιγραφές⁽³⁾. Αποδείξεις για την ανέγερση δύο τουλάχιστον ναών γύρω στον 9^ο αιώνα αποτελούν οι ανεικονικές τοιχογραφίες· αποκαλύφθηκαν εδώ, στο αρχικό από τα τρία στρώματα του ναού της Ευαγγελίστριας⁽⁴⁾, και όπως ήδη είδαμε⁽⁵⁾, στο ναό του Ευαγγελιστή Ιωάννη του Θεολόγου, στον ορεινό όγκο του όρους Κρούκελος. Η ομώνυμη διαδρομή είναι μονοπάτι σε μεγάλα τμήματά του λιθόστρωτο με κυκλική πορεία προς το Ξυλοκερατίδι (50’).

Εκτός από τα πολύ ενδιαφέροντα αρχαία και βυζαντινά μνημεία, όλη η περιοχή είναι φημισμένη για τις λαμπερές, γαλάζιες  παραλίες. Από τον οικισμό όλο παραλιακά φτάνετε στις κοσμικές ‘’Τρεις Ιεράρχες’’, ‘’Ακτή Νεκροταφείο’’, ‘’Άγιο Παντελεήμονα’’, ‘’Μαλτέζι’’. Μέχρι εδώ έρχεστε άνετα με τα πόδια ενώ μονοπάτι οδηγεί στην πιο απόμακρη, τις ‘’Πλάκες’’ (Φανάρι), ένα μοναχικό ήσυχο μέρος για βουτιές, με λεία βράχια – πλάκες. Σ’ αυτήν ή στις προαναφερθείσες πηγαινοέρχονται με καθημερινά δρομολόγια το καλοκαίρι ο Αναστάσης Νομικός με το τρεχαντήρι ‘’Νατάσα’’ κι’ ο  Γιώργος Γαβαλάς με τη ‘’Στάμου’’ ή τον ‘’Αντώνιο’’. Οι εκδρομές τους δεν περιορίζονται μόνο σ’ αυτά τα μέρη, υπάρχει ολόκληρο πρόγραμμα για πολλές τοποθεσίες αρκετά μακρύτερα απο τα Κατάπολα απ’ όπου σαλπάρουν, (βλ. στο τέλος Πληροφορίες – Χρήσιμα). 

Στα Κατάπολα, γνωρίζουμε από νεώτερους ελέγχους, σωστικές ανασκαφές και έρευνες, ότι υπάρχουν ίχνη παλιότερης κατοίκησης. Εδώ βρέθηκαν διάσπαρτα σε χωράφια κάτω από τα νέα κτήρια, οικοδομικά λείψανα, αρχιτεκτονικά μέλη, τμήματα ψηφιδωτών, επιγραφές και άλλα ευρήματα που αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες για την ιστορία της κατοίκησης στον Λιμένα. Δυστυχώς, τίποτε από όλα αυτά δεν είναι ορατό, τα περισσότερα καλύφθηκαν από την επείγουσα ανάγκη εκμετάλλευσης των οικοπέδων για την όποια κερδοφόρα τουριστική ‘’επένδυση’’. Σύμφωνα με μαρτυρίες των ντόπιων, μέχρι πριν είκοσι χρόνια υπήρχαν πολλά χαμηλά, παραδοσιακής αρχιτεκτονικής σπίτια και κτήρια, όμως ο αέρας της ανάπτυξης⁽⁶⁾ της εξαρχής οικοδόμησης, οι προεκτάσεις, τα ενοικιαζόμενα δωμάτια, οι δεκάδες καινούργιες ανάγκες για την προσέλκυση τουριστών αλλοίωσε αυτή την εικόνα, ταπεινώνοντας τη δομημένη ιστορική μας κληρονομιά.

Σήμερα ο επισκέπτης δεν μπορεί να διακρίνει το παλιό από το νέο με πολύ λίγες εξαιρέσεις όπως π.χ. το παλιό πρακτορείο εισιτηρίων του Νίκου Πρέκα και της Ζωής Θεολογίτου στα Κατάπολα· εκτός από πρακτορείο λειτουργεί σαν καφενείο, ενώ το καλοκαίρι σερβίρει σπιτικά μεζεδάκια για ούζο. Βέβαια ο περιηγητής έχει τη δυνατότητα να βαδίσει πάνω σε παλιά μονοπάτια να ξεμακρύνει, να βρεθεί και ν’ αντικρίσει ιστορικούς τόπους κατοικημένους πριν χιλιάδες χρόνια. Μια καλή αρχή γίνεται από τη μαρμαρόχτιστη ασπρισμένη Βρύση των Καταπόλων με το δροσερό νερό, απέναντι ακριβώς από το σημείο ελλιμενισμού του «Express Skopelitis». 

Το δρομάκι ανηφορίζει με σκαλοπάτια, οδηγώντας στα ενδότερα του οικισμού περνώντας από νέα σπίτια, ορισμένα παλιότερα, σε άσχημη κατάσταση μάλιστα, καμάρες, ενώ παντού ξεπετάγονται ευωδιαστά λουλούδια σε χρωματιστές γλάστρες. Σε λίγα λεπτά θα φτάσετε στην Απάνω Γειτονιά στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου με τον μπλε τρούλο. Παλιότερα, λίγο πιο πάνω απ’ εδώ έφευγε μονοπατάκι που οδηγούσε στην πλαγιά της Μουντουλιάς. Το μονοπάτι σήμερα είναι χαλασμένο σε πολλά σημεία αλλά πιστεύουμε ότι είναι σε θέση να οδηγήσει στον τσιμεντόδρομο λίγο μετά το ξωκλήσι του Χριστού κι’ από εκεί εύκολα στη Μινώα (40’). 

Στον ευρύτερο χώρο (στο παλιό λιθόστρωτο Καταπόλων – Χώρας), βρίσκεται το αξιοπρόσεκτο θρησκευτικό μνημείο του Ταξιάρχη Μιχαήλ (Αγ. Ασωμάτων), με ‘’καταγωγή’’ από ιερό των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Κοντά του, υπάρχει αρχαία αγροικία (κατοικιά) με λείψανα τετράγωνου πύργου⁽⁷⁾. Στην άλλη άκρη, ο πρόσφατα ανοιγμένος παραλιακός δρόμος περνά την Παναγίτσα τη Κατακρωτηριανή, φτάνοντας στο άγαλμα μιας εκ’ των εννέα μουσών, την Ερατώ. Στήθηκε εδώ, στην είσοδο του λιμανιού, με πρωτοβουλία του Γεωργίου Πολυχρόνη, μέλος του συνδέσμου Αμοργίνων, για να καλωσορίζει τα πλοία καθώς φτάνουν στα Κατάπολα. 

Προς το τέλος του δρόμου, μετά τον Αι – Γιάννη αριστερά στο ύψωμα, στην θέση «Μάντρες Ρούσσου», είναι ο δισυπόστατος ναός των Αγίων Αναργύρων – Αγίου Νεκταρίου. Υπάρχει το παλιό μονοπάτι από την Παναγίτσα το οποίο μπαίνει για λίγο σε χωράφια προσεγγίζει τους Αγ. Αναργύρους, κατηφορίζοντας κατόπιν ανάμεσα από αρχαία μνημεία και μνήματα προς το ακραίο σημείο του γκρεμού, τον Αι – Γιάννη. Αυτό το σημείο εξασφαλίζει έξοχη θέα προς τον ορεινό όγκο της Νάξου, τον Ζα (1001 μ. υψ.) τα κοντινά στην Αμοργό εδάφη της κοντινής Δρίμας, την αμέσως επόμενη Αντίκερο, τη Κέρο, και μακρύτερα το Κουφονήσι ενώ με καλό καιρό βλέπετε τις Μακάρες. 

Σε κεντρικό σημείο του λιμανιού είναι η πλατειούλα με τις καφετέριες. Διασχίστε την για να μπείτε στο στενό παράδρομο, που περνά από το καλό βιβλιοπωλείο του Τάσσου Πέππα, καταλήγοντας στην σπουδαία Παναγία Καταπολιανή. Όλοι οι ενημερωμένοι επισκέπτες περνάνε από εδώ με κατεύθυνση την ιστορική εκκλησία η οποία, κρύβει πολλά ‘’μυστικά’’ και φανερά εντοιχισμένα οικοδομικά μέλη. Στην αυλή της υπάρχει ενεπίγραφο βάθρο, κάποια μαρμάρινα ανάγλυφα αρχιτεκτονικά στοιχεία, κίονες κ.ά. Εδώ, «πλησίον και κάτω από το εκκλησάκι», βρίσκονται, κατά τον Ρός⁽⁸⁾, τα θεμέλια μνημειακής παλαιοχριστιανικής βασιλικής χτισμένης επάνω στα ιερά του Δηλίου και του Πυθίου Απόλλωνος⁽⁹⁾, ίχνη των οποίων είναι σήμερα ορατά στον ευρύτερο χώρο, μετά την ανασκαφική έρευνα της Αμοργιανής αρχαιολόγου Λίλας Ι. Μαραγκού και τους συνεργάτες της. 

Σχεδόν δίπλα από τα Κατάπολα είναι το πυκνοχτισμένο Ραχίδι, πάνω σε λόφο, στο όριο μεταξύ παράλιας ζώνης κι’ εύφορου κάμπου που επικρατεί η καλλιέργεια της ελιάς, με λίγα αμπελάκια. Συγκρατεί ακόμα κάποια, λίγα, παραδοσιακά στοιχεία ενώ παλιότερα περιστοιχιζόταν απ’ τεράστια αμπέλια, περιβόλια με κάθε είδους καλλιέργειες στα μικρότερα μποστάνια. Εν αντιθέσει με το ωραίο του παρελθόν, ο οικισμός ολοένα πυκνώνει, μεγαλώνει, ψηλώνει, με πιθανότητα σε λίγα χρόνια να έχει ενωθεί με τα Κατάπολα. Περπατώντας στα δρομάκια του, διασχίζετε τα λίγα χαμηλά σπίτια του πεζόδρομου με ασπρισμένες αυλές, δεκάδες λουλούδια, ξεχασμένες μυρωδιές καταλήγοντας στον επιβλητικό ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου. Για τη κατασκευή του, την πρώτη δεκαετία του 1900, χρησιμοποιήθηκαν και αρχαία οικοδομικά υλικά κάποια εκ’ των οποίων είναι εντοιχισμένα στην πρόσοψη, στον αυλόγυρο και τα σκαλοπάτια. Ενδέχεται ήδη να περάσατε πάνω από το μακρύ ενεπίγραφο επιστήλιο, το οποίο βρίσκεται χτισμένο στην εξωτερική, κεντρική, είσοδο. Αυτό αποτελούσε τμήμα από σημαντικό δημόσιο κτήριο που μέχρι το 1908 ήταν σε αγρό κοντά στην Παναγία Καταπολιανή. 

Σε κάποια από τις βόλτες σας στα Κατάπολα δεν μπορεί, θα προσέξατε τους μεγάλους ενημερωτικούς πίνακες με τα σχέδια και τα δίγλωσσα εύληπτα κείμενα που αναφέρονται στην αρχαία Μινώα. Πραγματικά η αρχαία πόλη είναι ένα από τα περιποιημένα, επισκέψιμα μνημεία της Αμοργού. Από το Ραχίδι λοιπόν, γυρίστε προς το τσιμεντένιο γεφυράκι με τους αγέρωχους ευκάλυπτους, πίσω από το δημοτικό σχολείο. Από εκεί, ο τσιμεντοστωμένος δρόμος ακολουθεί κοίτη ρέματος, μικρό τμήμα της κοιλάδας του Σακκά, και σκαρφαλώνει σιγά – σιγά στη βόρεια πλαγιά της Μουντουλιάς (246 μ. υψ.). Όσο ανεβαίνετε πιο ψηλά τόσο η θέα του λιμανιού, της πεδιάδας, των μικρών οικισμών ξεμακραίνει μέχρι που χάνεται, προς το παρόν βέβαια. Η Μινώα βρίσκεται πάνω από το λιμάνι και η θέση της εξασφαλίζει απεριόριστη θέα. Η διαδρομή είναι σαφής, σε 3 χλμ. συνολικά θα είστε εμπρός της. 

Ένα χαμηλό λιθόχτιστο τοιχείο οριοθετεί την είσοδο στο χώρο ενώ η πόρτα είναι πάντοτε ανοιχτή, εσείς κλείστε την όταν μπείτε, γιατί τα κατσίκια παραμονεύουν. Τα ερείπια της αρχαίας πόλης παρέμεναν άγνωστα έως το 1837· τότε επισκέφθηκε το νησί ο Λουδοβίκος Ρός που αποκάλυψε και ταύτισε τα αρχαία οικοδομήματα. Αργότερα, η άγνοια κατέστρεψε ή μετέφερε προς οικοδόμηση σπιτιών, μαντρότοιχων κ.ά, κτισμάτων αρκετά, ένα πρόβλημα που επισημαίνει ο Αντώνιος Μηλιαράκης το 1884, ενώ ο Τζέημς Μπέντ που έφτασε εδώ το 1885 γράφει⁽¹⁰⁾,«Τα πάντα εδώ πάνω είναι γεμάτα ερείπια, που τα περισσότερα έχουν μετατραπεί σε στάβλους για τα βόδια. Εκεί είδαμε ότι είχε απομείνει από τα πόδια ενός ωραίου αγάλματος και μερικές αρχαίες επιγραφές στους τοίχους». Τρία χρόνια αργότερα (1888) καταφθάνει στη Μινώα ο αρχαιολόγος G. Deschamps συμπληρώνοντας την καταστροφή, και αφήνοντας πίσω, σαν χαίνουσες πληγές, ανεσκαμένους κι’ αφύλακτους μετά την αποχώρησή του χώρους. 

Μόλις το 1981 μετά από εκατόν σαράντα τέσσερα χρόνια, άρχισαν οι συστηματικές επιφανειακές και ανασκαφικές έρευνες, με την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής εταιρείας. Τη διεύθυνση, τη μελέτη  - επίβλεψη, των ανασκαφών ανέλαβε από το 1979 η αρχαιολόγος, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων από το 1975, κ. Λίλα Μαραγκού, με τους συνεργάτες και τους φοιτητές της. Η κοπιώδης, ευσυνείδητη εικοσαετούς διάρκειας (1981 – 2001) δραστηριότητα⁽¹¹⁾ έφερε τους καρπούς της, προσιτούς τώρα πια σε κάθε φιλομαθή επισκέπτη. Από την επιστημονική μελέτη των οικοδομημάτων, από τα δεκάδες κινητά ευρήματα (μαρμάρινα γλυπτά, πλήθος δειγμάτων κεραμικής, χρηστικά σκεύη από πηλό, αγγεία, επιτάφιες στήλες, επίκρανα), έγινε πλέον δυνατή η ανασύνθεση της ιστορίας της πόλης. Αποδείχθηκε ότι η πρωιμότερη κατοίκιση στο νησί υπήρξε εδώ, στο λόφο της Μουντουλιάς, ήδη από την Ύστερη Νεολιθική περίοδο (5^η π.Χ. χιλιετία). Η επικρατέστερη άποψη φέρει τον αποικισμό και την εγκατάσταση Σαμίων⁽¹²⁾ στο β’ μισό του 7^ου π.Χ. αιώνα την εποχή του ποιητή Σημωνίδη⁽¹³⁾ του Αμοργίνου. 

Η περιήγηση στην αρχαία πόλη είναι εύκολη, χάρη στην περίφραξη και τα τέσσερα μονοπάτια με σήμανση που υπάρχουν εκτός αυτής. Οι πανταχού παρούσες ενημερωτικές πινακίδες με σχέδια, επεξηγηματικό υπόμνημα, σύντομα κείμενα διευκολύνουν την κατανόηση όλων των θέσεων. Ήδη με την είσοδό σας, βλέπετε τα κτήρια της Κάτω Πόλης μεταξύ αυτών το εντυπωσιακό Γυμνάσιο, απ’ όπου το μονοπατάκι Νο 1 οδηγεί στην κορυφή του βουνού, στην ακρόπολη. Η πρόσβαση σε όλο το συγκρότημα, στο τείχος, τους προμαχώνες, στον οικισμό είναι ελεύθερη. 

Προτείνουμε να ακολουθήσετε το μονοπάτι Νο 3 (νότια) ακολουθώντας το τείχος. Στη σειρά θα αντικρίσετε την μαρμάρινη Πύλη (υπάρχει αναπαράσταση) το βορειοανατολικό πύργο – προμαχώνα, ενώ ψηλότερα φαίνεται ο δωρικού ρυθμού μαρμάρινος Ναός με ακέφαλο λατρευτικό άγαλμα, πιθανά του Απόλλωνα. Το μονοπάτι συνεχίζει αρκετά, διατρέχει όλο το νότιο τείχος της πόλης· υπάρχουν πινακίδες που γράφουν: «Τμήμα του αρχαίου οχυρωματικού τείχους», καταλήγοντας στη δυτική Πύλη, όπου θα δείτε την πινακίδα: «Ορθογώνιος Πύργος – Προμαχών». Εδώ συναντάτε το μονοπάτι Νο 4 που σχετικά άνετα σας οδηγεί στην παραλία. Όμως, η καλύτερη συνέχεια είναι να δείτε πάνω από την Πύλη το συγκρότημα κτηρίων και συνεχίζοντας την ανάβαση, να ολοκληρώσετε τον κύκλο του Οχυρωματικού περίβολου. Προς το τέλος υπάρχει ξύλινη πινακίδα με βέλος· εκεί που συναντώνται το μονοπάτι Νο 3 με το Νο 1 (ξεκινά απ’ το Γυμνάσιο). Ακολουθώντας το, θα σας οδηγήσει στην περιφραγμένη με χαμηλό πλέγμα Ακρόπολη, στο ψηλότερο σημείο της Μινώας απ’ όπου η θέαση του τόπου είναι πραγματικά εκπληκτική, απεριόριστη. 

Στα βόρεια αντικρίζετε τη Χώρα, ενώ εμπρός στα πόδια σας απλώνεται ο μεγαλειώδης κόλπος των Καταπόλων με όλους τους οικισμούς, τον λιόφυτο κάμπο, τις απόμακρες παραλίες και τα νησιά που περιτρυγυρίζουν την Αμοργό. Νότια, εξίσου απολαυστική θέα· εμπρός σας ο όρμος Φοινικιές ο οικισμός Λεύκες με τον Αι Γιάννη, το εκκλησάκι της Αγίας Θέκλης με τον ομώνυμο αγροτικό οικισμό, το ακρωτήρι με την η αρχαία Αρκεσίνη μέχρι κάτω μεσοπέλαγα, το νησί Πεταλίδα. Ολοκληρώστε την ελκυστική περιήγηση από το μονοπατάκι Νο 2 (υπάρχει σήμανση) που ελίσσεται διαρκώς διασχίζοντας συγκρότημα οικιών καταλήγοντας κοντά σε κατάλοιπα εργαστηρίου και την ψηλή μνημειακή δεξαμενή ρωμαϊκών χρόνων, που μέχρι πρόσφατα στις διηγήσεις των κατοίκων φάνταζε σαν «Παλάτια», «Θερινά ανάκτορα», «θρόνος» ή «τάφος» του βασιλιά Μίνωα. Πολύτιμος σύμβουλος στη γνωριμία με την αρχαία πόλη θα σας φανούν οι πανταχού παρόντες ενημερωτικοί πίνακες, και το εξαιρετικό βιβλίο της αρχαιολόγου κ. Λίλας Ι. Μαραγκού, Αμοργός Ι – Η Μινώα, πιθανότατα να βρείτε στο βιβλιοπωλείο του Τάσσου Πέππα στα Κατάπολα. 

Μια αξιομνημόνευτη προσπάθεια που τιμά τους φορείς του νησιού και τους ιδιώτες που ανέλαβαν το έργο είναι η χάραξη, η σηματοδότηση με μικρά άσπρα / κόκκινα πινακιδάκια, επιπλέον των μεγάλων ξύλινων πινακίδων με τους ενδεικτικούς χρόνους προσπέλασης, αρκετών παλιών μονοπατιών. Έχουμε αναφερθεί πάλι σε αυτό⁽¹⁴⁾, αλλά επανερχόμαστε, επειδή είναι από τις ελάχιστες φορές, που έγινε ένα έργο με ακρίβεια και που ο επισκέπτης πράγματι διασχίζει αρχέγονα, καλαίσθητα τοπία σε κάθε μια από τις συνολικά έξι διαδρομές. Όλες βαδίζουν πάνω στις παλιές στράτες, ενώ η διαμόρφωσή τους επιτρέπει την άνετη γνωριμία των τόπων με αρχαιολογικό ενδιαφέρον, αρχαίους πύργους, εκκλησίες, ιερές μονές, τους παλιούς ξεχασμένους οικισμούς κ.ά. Δύο από αυτά τα μονοπάτια συναντιούνται όπως κατηφορίζετε από τη Μινώα προς την πρώτη διασταύρωση (δστ. στο εξής), που βρίσκεται το ξωκλήσι του ΣταυρούσταΜάρμαρα. Αριστερά επιστρέφετε στα Κατάπολα, δεξιά σε λίγα μέτρα βλέπετε το μονοπάτι Νο 6 (το πρώτο που συναντάτε), με την ονομασία «Βαλσαμίτης», που κατευθύνεται ανατολικά προς τον Αι Γιώργη Βαρσαμίτη (45’) ένα σπουδαίο μνημείο της Αμοργού (βλ. παρακ.). 

Το άλλο, που μας ενδιαφέρει, είναι το Νο 3 με την ονομασία⁽¹⁵⁾ «Ιτώνια» με νότια κατεύθυνση, κατηφορικό στην αρχή, συναντά σε +/- 1χλμ. (δεξιά) χωματόδρομο για τη μοναχική παραλία Φοινικιές, προς το παρόν η πιο ήσυχη απ’ όσες γνωρίσαμε. Μοναδική παραφωνία μια θεόρατη πέτρινη κατοικία, που βέβαιο είναι ό,τι αδικεί το τόπο. Η συνέχεια σας φέρνει σχεδόν αμέσως σ’ ένα πλάτωμα, τις περίφημες Λεύκες,που, παρά το μέγεθος της, είχε ζωτικό ρόλο στην παλιά αγροτοποιμενική οικονομία. Γύρω της, φαίνονται οι παλιές αναβαθμίδες που συγκρατούν το πολύτιμο χώμα, φτιαγμένες με πολύ ιδρώτα στις πλαγιές των λόφων που την τριγυρίζουν προς ανατολάς, μέχρι ψηλά στην Αγία Ειρήνη, και δίπλα απ’ τις λιγοστές παλιές κατοικίες του λιλιπούτειου χωριού. Ο προσεκτικός επισκέπτης διακρίνει το ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον, τα γεμάτα θαμνοειδή βλάστηση και φρύγανα χωραφάκια που συνθέτουν έναν τόπο απαράμιλλης ομορφιάς. Στις μέρες μας, είναι εγκαταλειμμένα όμως δεν πέρασε πολύ καιρός από τότε που ήταν φυτεμένοι αμπελάκια, ελιές· λίγες άγριες υπάρχουν ακόμα, και περιβόλια με ροδακινιές. Ο μεγάλος σεισμός του 1956 στέρεψε τα νερά, τότε σε πολλά μέρη της Αμοργού, μεταξύ αυτών οι Λεύκες, εγκαταλείφθηκαν τελείως οι καλλιέργειες, και το νησί γνώρισε ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα.

Στη λουλουδιασμένη αυλή του φιλόξενου Λευτέρη (γαμπρός στην Αμοργό), και της Νικολέτας Πράσινου, δοκιμάσαμε δικιά του ψημένη ρακί, σπιτικά κουλουράκια ακούγοντας την ιστορία του τόπου. Μας πήγε μέχρι το παρακείμενο ολόλευκο εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου, που το γιορτάζουν στις 29 Αυγούστου. Χτισμένο στην άκρη του λόφου προσφέρει γοητευτική θέα. Ανήκει στην οικογένεια, το περιποιούνται και τ’ ασπρίζουν οι ίδιοι, δύο φορές το χρόνο, όπως προσέχουν το λιτό εσωτερικό του με τις λίγες φορητές εικόνες, και τον όμορφο χρωματιστό σταυρό στο απλό ξύλινο τέμπλο.

Μόλις 200 μ. πιο κάτω είναι η τοποθεσία Απάνω Βρύση απ’ όπου ξεκινά στενό μονοπάτι, ανεβαίνει μέχρι την Αγία Ειρήνη, ένα εκκλησάκι με θέαση του τόπου μέχρι κάτω, τις Λεύκες και την απότομη γκρεμώδη ακτογραμμή της Μουντουλιάς φτάνοντας στο ακρωτήρι Άγιος Ηλίας στην είσοδο του κόλπου των Καταπόλων. Δίπλα απ’ το εκκλησάκι αποκαλύφθηκε αρχαίο Ιερό, αγροτική εγκατάσταση, που σε συνδυασμό με τα ευρήματα και την ύπαρξη αρχαίου λατομείου αναδεικνύουν τη μακρόχρονη χρήση του χώρου.

Δεν θα έχετε κάνει ένα χλμ. απ’ τις Λεύκες όταν θ’ αντικρίσετε τον επίσης μικρό αγροτικό οικισμό Αγία Θέκλη με το ομώνυμο εκκλησάκι στην άκρη. Αποτελεί ένα ελκυστικό ομογενές σύνολο, το οποίο διασώζει μερικές από τις πιο καλοδιατηρημένες λιθόχτιστες κατοικίες του νησιού, που πλέον, στο πέρασμα του χρόνου, έχουν αποκτήσει σπουδαία πολιτιστική αξία. Δεξιά σας, υπάρχει μονοπάτι για τον ορμίσκο Τυροκόμο, μια θαυμάσια παραλία που δυστυχώς αλλοιώνεται από τη παρουσία ενός υπερφίαλου συγκροτήματος κατοικιών, παράταιρου και ξένου προς την τοπική αρχιτεκτονική, ένα ελάττωμα που παρατηρείται σε πολλά μέρη του νησιού. Οφείλεται καθαρά στην έλλειψη στοιχειώδους λογικής, σεβασμού στον τόπο, την ιστορία του και λιγότερο στον ανεπαρκή έλεγχο της Διοίκησης, η οποία, μόνο που αδειοδοτεί τέτοιου είδους οικοδομές αποδεικνύει το πολιτιστικό της επίπεδο. Ευθεία, στο ίχνος του δρόμου, ξεκινά η πεζοπορική διαδρομή Νο 3.Αυτά τα 2,3 χλμ. από το ξωκλήσι του Σταυρού γίνονται και με όχημα. 

Από εδώ όμως, τον πρώτο λόγο έχει η μαγευτική φύση που πλημμυρίζει τις αισθήσεις, συναρπάζοντας τον πεζοπόρο με τις σπάνιες μυρωδιές απ’ τα αγριολούλουδα που κατακλύζουν την περιοχή. Όλη η περιήγηση στο σπάνιο απείραχτο αγροτικό τοπίο ενθουσιάζει καθ’ όσον εξελίσσεται σε πραγματικό, σπουδαίο μάθημα πατριδογνωσίας την ίδια στιγμή που αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο τη φυσιογνωμία του τόπου. Το λιθόστρωτο κατηφορίζει μέχρι τα ξωκλήσια των Αγίων Πάντων και το δίδυμο των Αγίων Σαράντα, (το εσωτερικό του οποίου παραπέμπει ευθέως σε αρχαίο ιερό), όπου συναντά τον χείμαρρο του Βάρμα. Στενός χωματόδρομος δεξιά, οδηγεί στην παραλία των Αγ. Σαράντα ενώ ευθεία φτάνετε σε βασικό σταυροδρόμι, (υπάρχει πινακίδα). Αριστερά, σε 10’ μπαίνετε στο Καμάρι (1ω 15’ από Αγ. Θέκλη), δεξιά οδηγείστε στο Καστρί, την ακρόπολη της αρχαίας Αρκεσίνης (2ω 30’ από Αγ. Θέκλη).

Οι αισθήσεις του πεζοπόρου σε αυτό το τοπίο αφυπνίζονται απ’ την αρχέτυπη αύρα της περασμένης αγροτοποιμενικής ζωής, της κοινωνίας που ζούσε με ευλάβεια σ’ αυτά τα μέρη. Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν οι θέσεις Δωκαθίσματα, Σίβρυσα, Κορνοβίγλια, που έχει πιστοποιηθεί διαχρονική κατοίκηση από τους προϊστορικούς έως τους νεώτερους χρόνους⁽¹⁶⁾. Εδώ βρέθηκε η μεγαλύτερη νεκρόπολη της νήσου, ιερό ιστορικών χρόνων, πολυάριθμα σημαντικά μαρμάρινα ειδώλια, μερικά από τα οποία έχουν διαστάσεις αγαλμάτων⁽¹⁷⁾. Να κάνετε αυτή τη πεζοπορία που, ευτυχώς, δεν αντικαθίσταται από την προσπέλαση με όχημα, άλλωστε μόνο μικρό κομμάτι της διαδρομής είναι προσιτό.

Όχημα όμως χρειάζεστε για τη διαδρομή που ξεκινά απ’ τη Χώρα, με κατεύθυνση νότια αρχικά, δυτικά αργότερα για να σας φέρει στην Κάτω Μεριά. Από την είσοδο της Χώρας ακολουθείστε το δρόμο προς «Αρκεσίνη – Καμάρι – Βρούτση» (υπάρχουν πινακίδες) και σε λίγα λεπτά θα βρεθείτε ν’ αγναντεύετε από ψηλά τη καταγάλανη θάλασσα, σ’ ένα υπέροχο βραχώδες τοπίο. Ο δρόμος, κατά το μεγαλύτερο μέρος του είναι χαραγμένος πάνω στον παλιό μουλαρόδρομο, σας οδηγεί σε 4 χλμ. σε δστ. που υπάρχει πινακίδα προς Βαρσαμίτη. Στρίψτε εκεί δεξιά, και σε 500 μ. είστε εμπρός από τον Αι Γιώργη Βαρσαμίτη. Η ιστορία του μοναστηριού - μνημείου ξεκινά στους βυζαντινούς χρόνους τότε που αποτελούσε ιδιαίτερη μονή, λόγω των προφητικών ιδιοτήτων που αποδίδονταν στην πηγή του. Αργότερα περιελήφθη στη μεγάλη κτηματική περιουσία της μονής Χοζοβιώτισσας σαν μετόχι της. «Έτερον εκκλησιαστικόν μνημείον εν Αμοργώ άξιον μνείας είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου Βαλσαμίτου, τα μέγιστα τιμώμενος υπό των εγχωρίων ένεκα πηγής ύδατος ευρισκομένης εν αυτώ, εις ην αποδίδουσι μαντικήν δύναμιν, και έρχονται υποβάλλοντες διά του ιερέως ερωτήματα, όπως γνωρίσωσι το άδηλον μέλλον⁽¹⁸⁾». Έτσι φτάνει μέχρι τις μέρες μας η μαρτυρία του αξιόπιστου μελετητή της Ιστορικής Γεωγραφίας των Κυκλάδων, Αντωνίου Μηλιαράκη που έγραψε την τεκμηριωμένη ιστορία της Αμοργού, έως το 1884. Αναφέρει και περιγράφει την «μαντική πηγή», το μέχρι πριν σαράντα χρόνια μαντείο, με το αγίασμα που έτρεχε από εξωτερική πηγή φτάνοντας σ’ ένα ειδικά διαμορφωμένο χώρο του ναού. 

Εκεί ο ιερέας, φορώντας το πετραχήλι διάβαζε την καθιερωμένη ευχή στον Αι Γιώργη τον Βαρσαμίτη, γέμιζε ένα ποτήρι από το νερό - αγίασμα, και εξηγούσε στον ενδιαφερόμενο τα μελλούμενα, ερμηνεύοντας τα σημάδια από όσα μικρά ή μεγαλύτερα σωματίδια είχαν παρεισφρήσει στο ποτήρι. Αυτό το διάσημο από την τουρκοκρατία πηγομαντείον ήταν που έκανε το μοναστήρι γνωστό σε αρκετούς περιηγητές της εποχής, ήδη από το 1661 χρονολογία άφιξης του Ιησουίτη, Ριχάρδου⁽¹⁹⁾. Αργότερα, έγινε πασίγνωστο στους ναυτικούς του Αιγαίου λόγω των προφητικών ιδιοτήτων που αποδίδονταν σ’ αυτό. Διηγήσεις και τάματα στον άγιο επιβεβαιώνουν τη φήμη του μέχρι την απαγόρευση⁽²⁰⁾της λειτουργίαςτου το 1967. 

Η τρίκλιτη θολωτή βασιλική του Βαρσαμίτη παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον, αποτελεί τη δεύτερη σπάνιας αρχιτεκτονικής⁽²¹⁾ στις Κυκλάδες μαζί με τον Φωτοδότη Χριστό στη Χώρα. Είναι χτισμένη σε ειδυλλιακή τοποθεσία, ενώ τα νερά που συνεχίζουν να κυλούν απ’  την πηγή, έχουν ευεργετική επίδραση στην βλάστηση και στα μικρά κηπάρια που περιτριγυρίζουν το συγκρότημα. «Η σημαντικοτέρα πηγή ρέοντος ύδατος είναι η του Αγίου Γεωργίου του Βαλσαμίτου⁽²²⁾…(..)». Επαρκής απόδειξη για τα γραπτά του Αντ. Μηλιαράκη αποτελεί ο επισκευασμένος λιθόχτιστος νερόμυλος, χτισμένος στην πλαγιά του υψώματος Σκοποί (386 μ. υψ.), ο μοναδικός που απόμεινε σήμερα στο νησί με εντυπωσιακή, επίσης λιθόχτιστη, «κρέμαση». Πλησιάζοντας το ναό, προσέξτε στο υπέρθυρο και στις παραστάδες της εισόδου τις χρονολογίες ανακαίνισής του, και τους δωρητές, 1688 «υπό ιερομόναχου Ανατόλιου Βλάχου» και 1796 «υπό δούλου Θεονύμφης μοναχής εκ’ Σικίνου». 

Εντός του καθολικού θα δείτε από κοντά το υδρομαντείο και τη διαμόρφωση του χώρου γι’ αυτό. Κατά μήκος και λίγο πιο ψηλά από το δάπεδο βρίσκεται η διαμορφωμένη κοιλότητα για το νερό, που ακόμα κυλάει αργά μέχρι το σκεπασμένο με ξύλινο κουβούκλιο σημείο. Από το μικρό άνοιγμα το οποίο υπάρχει απέναντι, στον τοίχο, και υπό το βλέμμα της τοιχογραφίας του αρχάγγελου Μιχαήλ, έτρεχε γεμίζοντας νερό το ποτήρι που κρατούσε ο ιερέας για να γίνει κατόπιν η ερμηνεία. Έξω από τη στενή είσοδο του παρεκκλησιού, χωρά το πολύ δύο άτομα, βρίσκεται η εικόνα της Αγίας Μαρίνας η τοιχογραφία του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου (1867), όπως επίσης πολλά έργα λαμπρών αγιογράφων. 

Οι απόψεις σχετικά με την αγιογράφηση του Βαρσαμίτη συνηγορούν⁽²³⁾ότι αυτή έγινε μετά την κατάληψη του νησιού από τους Ενετούς, το 1207, (αυτές οι τοιχογραφίες είναι κατεστραμμένες), κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας (1537 – 1821), τότε που η εκκλησιαστική – οικονομική αναγέννηση έγινε αισθητή στα νησιά του Αιγαίου, αλλά και μετά την επανάσταση του 1821. Ιδιαίτερα μετά την απελευθέρωση⁽²⁴⁾ της Αμοργού από τους Τούρκους, βρίσκουμε δύο Αμοργιανούς ζωγράφους που προσπαθούν να διατηρήσουν την παράδοση της λαϊκότροπης πλέον ζωγραφικής⁽²⁵⁾. Τον Αναγνώστη Αντώνιο Κόκκινο και τον μοναχό του Βαρσαμίτη που υπογράφει στο καλαίσθητο βημόθυρο, «ΑΝΑΛΩΜΑΣΙΝ ΑΝΑΤΟΛΙΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΑΚΗ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΕΝ ΜΗΝΙ 25 ΝΟΕΜΒΡΙΩ 1867». Το σημαντικό ιστορικά και αρχιτεκτονικά συγκρότημα παρ’ ότι έχει αποτυπωθεί, ήδη από το 1974 από τον αρχιτέκτονα καθηγητή Ε.Μ.Π. Μανώλη Κορρέ, δεν έχει ακόμα ερευνηθεί παραμένοντας ουσιαστικά άγνωστο στην επιστημονική βιβλιογραφία⁽²⁶⁾.  

Για τους πεζοπόρους, υπάρχει η διαδρομή Νο6 με την ονομασία «Βαλσαμίτης» η οποία, κανονικά, ξεκινά πίσω από το δημοτικό σχολείο στο Ραχίδι, περνάει από το φράγμα που μαζεύει τα νερά του ρέματος Βαρσαμίτη, εκεί που συγκλίνει ο όγκος Κορακιές με αυτόν της Μουντουλιάς, περνά μια δστ. καταλήγοντας στον Αι Γιώργη. Με κυκλική συνέχεια γυρίζει πάλι στη διχάλα και από εκεί, οδηγεί στην Αγία Μαρίνα, το ξωκλήσι του Σταυρού, στη Μινώα ή τα Κατάπολα. Αυτή είναι περιληπτικά η κυκλική διαδρομή. Οι πεζοπόροι που ξεκινούν από τον Βαρσαμίτη, την κάνουν αντίστροφα έχοντας δύο επιλογές, με αφετηρία τη δστ. μετά την εκκλησία και τον νερόμυλο. Η πρώτη διαδρομή φεύγει δεξιά προς φράγμα, Μινώα, Ραχίδι και Κατάπολα, ενώ αριστερά οδηγεί σε κατάφυτη περιοχή, στο ξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας, βγάζοντας στο Σταυρό στα Μάρμαρα, που είχαμε συναντήσει στην αρχική περιγραφή προς Μινώα – Λεύκες. 

Η οδική διαδρομή συνεχίζει απ’ το καλό δίκτυο οδηγώντας προς το Καμάρι. Λίγο πριν, πάνω στο δρόμο θα περάσετε σχεδόν δίπλα από την Μαρκιανή, ένα αρχαίο οικισμό με πρωτοκυκλαδική ακρόπολη⁽²⁷⁾ η οποία εντοπίστηκε και ερευνήθηκε πρόσφατα. Υπάρχουν ενδεικτικές πινακίδες ενώ στενό μονοπάτι οδηγεί τους επισκέπτες στον περιφραγμένο χώρο. Η θέση που ιδρύθηκε είναι φυσικά οχυρωμένη, με βαθύ (+/- 270 μ.) απότομο γκρεμό που καταλήγει στη θάλασσα, ανάμεσα από τ’ ακρωτήρια Πουλοπόδι δεξιά (ΝΑ), Δύο Τράχηλοι αριστερά (ΒΑ). Διαθέτει πρόσθετη τεχνητή οχύρωση της ακρόπολης, σε κάποια σημεία μάλιστα θα δείτε λείψανα του τείχους και των προμαχώνων. Μέχρι σήμερα, παρ’ ότι δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά, έχουν έρθει στο φως κατοικίες και πολυάριθμα χρηστικά σκεύη συμβάλλοντας στη κατανόηση και την ανασύνθεση της καθημερινής ζωής των Κυκλαδιτών κατά την 3^η π.Χ. χιλιετία⁽²⁸⁾. 

Αμέσως μετά σας υποδέχεται στο Καμάρι η αξιομνημόνευτη δίκλιτη βασιλική του Αγίου Νικολάου. Χτισμένη τα βυζαντινά χρόνια υπήρξε μετόχι της Μονής Χοζοβιώτισσας ενώ σήμερα αποτελεί ένα από τα χαρακτηρισμένα⁽²⁹⁾ αρχαία μνημεία της Αμοργού. Το σύνολο του οικοδομήματος παρουσιάζει τέσσερα εκκλησάκια ενωμένα, όμως το τελευταίο κτήριο αν και παρόμοιας αρχιτεκτονικής φαίνεται ότι χρησιμοποιούταν για βοηθητικός χώρος – μαγειρείο. Ουσιαστικά πρόκειται για μια εκκλησία, με μια κεντρική είσοδο που επικοινωνεί εσωτερικά με τις άλλες δύο. Εξωτερικά, η πρώτη δεξιά είναι ο Άγιος Ραφαήλ, ο Άγιος Νικόλαος στο κέντρο, απ’ όπου εισέρχεστε, ενώ η τελευταία αποτελεί ταφικό παρεκκλήσι. Η ύπαρξή του Αγίου Νικολάου χρονολογείται από το πρώτο μισό του 14^ου αιώνα, εσωτερικά είναι κατάγραφη με σημαντικές φθορές – βεβηλώσεις ειδικά στο τρίτο παρεκκλήσι. Ορισμένες τοιχογραφίες μάλιστα, έχουν βαθιές χαρακιές από αιχμηρά όργανα, με γραμμένα πάνω τους ονόματα, σχέδια κ.λπ. τόσο έντονες, στο ‘’σώμα’’ ή στα, ‘’μάτια’’ των εικονιζόμενων αγίων, δίνουν την εντύπωση ότι έγιναν επίτηδες.

Μια ενδιαφέρουσα εξήγηση γι αυτή τη βεβήλωση που αόριστα μαθαίνουμε, σχεδόν σε όλη την Ελλάδα, ότι την έκαναν Σαρακηνοί, Τούρκοι ή άλλοι αλλόθρησκοι, μας δίνει ο αμοργιανός δάσκαλος κ. Νικήτας Βασσάλος, αναφέροντας ό,τι αυτά γινόταν περισσότερο από «αμαθείς και θρησκόληπτους κληρικούς ή κοσμικούς με σκοπό να χρησιμοποιήσουν το επίχρισμα που αφαιρούσαν, για θεραπευτικούς σκοπούς»⁽³⁰⁾. Πίστευαν δηλαδή ότι κάποιες ασθένειες ή προβλήματα υγείας θεραπεύονται όταν σαν ‘’φάρμακο, σκόνη ή αλοιφή’’, τοποθετήσουν το ξύσμα που παρασκεύαζαν, στο προς θεραπεία μέλος. π.χ. ξύσμα από τα μάτια της τοιχογραφίας του Αγίου θεράπευε τις παθήσεις των ματιών κ.λπ. 

Απέναντι, σε ευθύγραμμη διάταξη αντικρίζετε τον οικισμό Καμάρι ο οποίος απλώνεται στην πλαγιά του λόφου· κοντά του ο Αι Γιώργης, όπου βρέθηκαν αρχαίες επιγραφές, και παλαιοχριστιανικά κατάλοιπα. Λίγα μέτρα έξω από τον οικισμό είναι η κεντρική δστ. με σήμανση που αριστερά οδηγεί στην περιοχή της νέας Αρκεσίνης ενώ ευθεία περνάει τον Βρούτση και με πεζοπορία καταλήγει στην τρίτη αρχαία πόλη της Αμοργού, την Αρκεσίνη. Το Βρούτση διαθέτει αρκετούς ανθρώπους που εξωτερικεύουν το μεράκι τους κάνοντάς το κτήμα των πολλών. 

Ένα από τα πιο ωραία, κλασικά μέρη για ανασύνταξη της παρέας είναι το παλιό καφενείο της Μαρίας Θεολογίτου με το σπέσιαλ παραδοσιακό καφεδάκι, την αρωματική τοπική ψημένη ρακή ή το ταβερνάκι του Γιάννη Νομικού για ψητό κατσικάκι, χοιρινό μαγειρευτό, όλα παραγωγής τους, το τυρί επίσης. Επισκεφθείτε οπωσδήποτε το «Ρόδι», ένα γουστόζικο κατάστημα με χειροποίητα είδη δώρων της Ρίτας ντε Κάρλο, Αμερικανίδας από το Λος Άντζελες της Καλιφόρνιας, που ήρθε μια φορά στο νησί, της άρεσε, και πλέον επτά χρόνια τώρα μένει μόνιμα εδώ. Ζωγραφίζει με ευαισθησία ξύλινα αντικείμενα, φτιάχνει παραδοσιακά τραπεζομάντιλα, μαξιλάρια, μαντήλια, κ.ά. διακινώντας τα και στο Ξυλοκερατίδι, στο «Ροϊδάκι». Ο Τάσος Πέππας πάλι, που έχει το βιβλιοπωλείο στα Κατάπολα, μαζί με κάποιους φίλους του Αμοργιανούς, ίδρυσαν στο παλιό σχολείο του χωριού κινηματογραφική λέσχη, τριάντα πέντε θέσεων. Πραγματικά αξιότιμες προσπάθειες, αγκαλιάζουν όλη την Κάτω Μεριά, τους μόνιμους κατοίκους αλλά και τους επισκέπτες. 

Από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα ξεκινά η πεζοπορία για την αρχαία πόλη, σ’ ένα τοπίο, που διατρέχεται απ’ άκρου εις άκρο από ξερολιθιές και στη μέση, το φαρδύ μονοπάτι που οδηγεί προς το χώρο της αρχαίας ακρόπολης. Στο μέσον της διαδρομής σε περίβλεπτο λόφο δεσπόζει η εκκλησία του Αι Γιάννη του Αποκεφαλιστή. Από εδώ το μονοπάτι κατηφορίζει προς την ακρόπολη της Αρκεσίνης (60’). Η ιστορία της πόλης, αποικίας των Ναξίων, έχει τεκμηριωθεί από πολυάριθμες επιγραφές, νομίσματα, που κόπηκαν τον 3^ο και 2^ο   π.Χ αιώνα, καθώς και από τα εντυπωσιακά ερείπια, κυρίως το τείχος με τους προμαχώνες και τη διπλή πύλη»⁽³¹⁾. Στη βάση του βράχου χτιστά σκαλοπάτια οδηγούν μέχρι την κορυφή της Ακρόπολης, στην ολόλευκη Παναγία τη Καστριανή, ένα μοναχικό προσκύνημα στον έρημο τόπο που την γιορτάζουν με πανηγύρι, κάθε 8 Σεπτεμβρίου. Ανατολικά απ’ το εκκλησάκι βρίσκεται το Καστρί,ο εκτεταμένος ερειπιώνας των πρώιμων ιστορικών χρόνων (9^ου - 8^ου αι. π.X.). 

Επιστροφή στο Βρούτση με πρόταση για συνέχιση της πεζοπορίας από ομαλό μονοπάτι που καταλήγει στη Ραχούλα, την Αρκεσίνη ή τον πύργο του Βασίλη (βλ. παρακ.). Σε άλλη περίπτωση οδηγήστε στη δστ. ανάμεσα απ’ το Καμάρι και το Βρούτση όπου συνεχίζετε οδικώς προς το νέο οικισμό της Αρκεσίνης. Στα 400μ. υπάρχει πινακίδα προς «Μούρου», μια χωμάτινη παράκαμψη 1,5 χλμ. που σας οδηγεί στον απόμακρο θεαματικό κι’ απότομο όρμο Μούρου. Η τοποθεσία έχει εκπληκτική θέα προς την βραχώδη πλαγιά του Πετσιμεντού (260 μ. υψ.) και τη θαυμάσια καταγάλανη παραλία, από τις ελάχιστες της ανατολικής πλευράς. Στο χώρο υπάρχει μεγάλο πάρκινγκ του εστιατορίου – καφέ μπαρ ‘’Μούρος’’ με νόστιμους τοπικούς μεζέδες που φτιάχνει με επιμέλεια η Παρασκευή Κωβαίου. 

Ο κεντρικός δρόμος περνά την όμορφη εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, τη δστ. που σε 700 μ. τσιμεντόδρομου οδηγεί στο μικρό οικισμό της Ραχούλας,με δώδεκα μόνιμους κατοίκους, κι’ άπλετη θέα στον κάμπο του Χωριού,όπως λεγόταν παλιά η Αρκεσίνη, (από εδώ μονοπάτι, επιστρέφει στο Βρούτση). Να δείτε τους δύο αξιόλογους παλιούς ανεμόμυλους, (ασφαλώς, χρειάζονται συντήρηση), δείγμα του αγροτικού πολιτισμού που επικρατούσε στην περιοχή. Λίγο πριν τον Αγ. Κωνσταντίνο (μονοπάτι), και λίγο μετά τη δστ. προς Ραχούλα (χωματόδρομος), υπάρχει πρόσβαση που οδηγεί στην ανεξερεύνητη παραλία Αμμούδι με ελάχιστους επισκέπτες, γνώστες της περιοχής. 

Σε ένα χλμ. απ’ την ασφαλτοστρωμένη οδό εισχωρείτε στην Αρκεσίνη ένα από τα πιο όμορφα Δημ. διαμερίσματα της ενδοχώρας. Χτισμένη στους πρόποδες του Κόρακα ή «Βουνό του Χωριού» (524 μ. η τρίτη σε ύψος στο νησί), αγναντεύει τον παραγωγικό κάμπο της με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον. Συγκριτικά με όλη την Κάτω Μεριά έχει τον μεγαλύτερο πληθυσμό (129 κάτοικοι) ενώ μαζί με το Δ.δ. Βρούτση φτάνει τους 291 μόνιμους κατοίκους εκ’ των οποίων τα 44 είναι παιδιά. Ο οικισμός διαθέτει αρκετά παραδοσιακά στοιχεία ειδικά στο παλιότερο τμήμα του, το Βροντάδο, λίγο ψηλότερα στο βουνό. Υπάρχουν τα καφενεδάκια του Μάρκου Λουδάρου και της Μαρουσώς Κωβαίου που από παλιά είναι γνωστή στην περιοχή για το εκπληκτικό επτάζυμο ψωμί της. Δεν το φτιάχνει πια, παρά μόνο το Μέγα Σάββατο παραμονή του Πάσχα, όμως αν δοκιμάσετε τα τοπικά εδέσματα στην παραδοσιακή ταβέρνα της θα σας μείνει αξέχαστη η γεύση τους. Στην Αρκεσίνη να δείτε την εκκλησία του Άγιου Ονούφριου, ένα ακόμα έργο που σχεδίασε, μελέτησε και επόπτευσε κατά τη κατασκευή του, ο αείμνηστος αμοργιανός ναοδόμος Γεώργιος Νομικός (1905 – 2003). 

Λίγα μέτρα από την εκκλησία ξεκινά χωματόδρομος προς το ξωκλήσι του Σταυρού· όταν γιορτάζει, (14 Σεπτ.) γίνεται μέγας εσπερινός που συγκεντρώνει πολύ κόσμο απ’ τις γύρω κοινότητες. Στο τέλος, λόγω νηστείας, προσφέρουν ψωμί με χαλβά και ντόπιες ελίτσες. Αμέσως μετά, φτάνετε στο Πυργί (+/- 300 μ. υψ.) όπου σώζεται σε χαμηλό ύψος αρχαίος πύργος – παρατηρητήριο (φρυκτώριο)⁽³²⁾. Φεύγοντας απ’ το χωριό λίγες εκατοντάδες μέτρα πιο κάτω, (υπάρχει πινακίδα) να κάνετε μια μικρή παράκαμψη προς την λιλιπούτεια Αγία Τριάδα για ν’ αντικρίσετε ένα από τα σπουδαία μνημεία της Κάτω Μεριάς.  

…..«Ενταύθα δ’ επί υψώματος καλουμένου Βέλται ή Αγ. Τριάς κείται ο μέγιστος των της νήσου οχυρωτικός αρχαίος πύργος, καθώς και έτεροι μικρότεροι..(…).. οίτινες ήσαν βεβαίως καταφύγια εν ώρα κινδύνου», αναφέρει⁽³³⁾, ο Αντ. Μηλιαράκης και πράγματι έτσι είναι. Πέντε έχουν εντοπιστεί στην Κάτω Μεριά σε σύνολο είκοσι τριών που διαθέτει το νησί (έως το 1999), κι’ ο μεγαλύτερος είναι ο θρυλικός «πύργος του Βασίλη», δίπλα από το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας εντός του ομώνυμου οικισμού. Όλοι, ήταν χτισμένοι σε επίκαιρες, στρατηγικής σημασίας θέσεις με άμεση οπτική επαφή μεταξύ τους. Σήμερα οι γνώμες των επιστημόνων συγκλίνουν στην χρήση τους, ότι μεταξύ των άλλων ήταν φρυκτώρια που σχημάτιζαν ένα δίκτυο επικοινωνίας. «Πρόκειται για το καλύτερα σωζόμενο στις Κυκλάδες μεμονωμένο οχυρό ορθογωνίου σχήματος, το μοναδικό άριστα διατηρημένο μνημείο στην Αμοργό» αναφέρει σε συνέντευξή⁽³⁴⁾ της, το 2001, η κ. Λίλα Μαραγκού, υπεύθυνη του προγράμματος αποκατάστασής του. «Μολονότι έγινε γνωστό στους ειδικούς το 1843 από τον Λ. Ρος, οι πρώτες εργασίες για τη διάσωσή του άρχισαν 150 χρόνια μετά». Μια χρονοβόρα διαδικασία που χρηματοδοτήθηκε από το υπουργείο Αιγαίου και το ίδρυμα «Σταύρος Σ. Νιάρχος». Οι εργασίες ανάδειξης από τον αρχαιολόγο της ΚΒ’ Εφορείας κ. Μάρκο Δεσποτίδη με χρηματοδότηση του Γ’ Κ.Π.Σ., συνεχίζονταν μέχρι πρόσφατα, (καλοκαίρι ’05 – ’06) στον εξωτερικό χώρο του μνημείου όπου βρέθηκαν εργαστήρια και πιθανόν αποθήκες. Ο περιώνυμος πύργος σήμερα, αφού αποψιλώθηκε η αυτοφυής βλάστηση, απελευθερώθηκε από τα νεώτερα κτίσματα, και ολοκληρώθηκαν οι επιφανειακοί καθαρισμοί δέχεται πλέον επισκέπτες, οι οποίοι αντικρίζουν μια λαμπρή, ριζικά αλλαγμένη εικόνα του μνημείου.  

Πιο κάτω ο τόπος ξανοίγει περισσότερο, η μεγαλύτερη σε έκταση κοιλάδα του νησιού, η Κολοφάνα,σας υποδέχεται. Ακριβώς στη κατηφορική είσοδο για το ομώνυμο χωριό, δεξιά σας πενήντα μέτρα απ’ το δρόμο, υπάρχουν κάποια, κάποτε καλλιεργημένα χωραφάκια κι’ ένα εκκλησάκι μικρό, αλλά πολύ σημαντικό. Η Παναγία του Πολίτη, χτισμένη με αρχαίο οικοδομικό υλικό, «..προφανώς μετά από κατάρρευση της παρακείμενης μνημειακής Βασιλικής…»⁽³⁵⁾, αποδεικνύει με την παρουσία της στην ίδια θέση, ότι πολλοί παλαιοχριστιανικοί ναοί συνέχιζαν να προσελκύουν πληθυσμό που συνέχιζε την αρχαία λατρεία και μετά την καταστροφή τους. Δίπλα από το σημερινό εκκλησάκι είναι η όμορφη, παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κατοικία του Σταμάτη Νικητίδη, με μεγάλο ξυλόφουρνο στην πίσω αυλή, θυμίζοντας κάποιες παλιές συνήθειες ψησίματος του ψωμιού και του φαγητού.

Στην ευρύτερη περιοχή της Κολοφάνας βρίσκονται οι αξιολογότερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις του νησιού ο Κάτω Κάμπος και η Καλοταρίτισσα που καταλήγουν σε ομώνυμους όρμους με ωραίες παραλίες, αγκυροβόλια. Τα ξερά σήμερα χωράφια παλιότερα πρασίνιζαν από τα όσπρια, τα δημητριακά, τα καπνά ενώ παλιότερα έβαζαν βαμπάκι, χρήσιμο στην ανεπτυγμένη παραδοσιακή υφαντουργία με σπουδαίες κεντητικές εργασίες. Το δυσεύρετο σήμερα ποτιστικό νερό συλλεγόταν μεθοδικά στα πηγάδια ή τις στέρνες που αφθονούν, όπως άλλωστε τα παλιά πετράλωνα με τους αντραλίκους (οι πέτρες γύρω – γύρω). 

Τουλάχιστον εννέα απ’ αυτά βρίσκονται στην περιοχή δείγμα της αλλοτινής μεγάλης παραγωγής και της επιτόπιας επεξεργασίας. Οι σαράντα ένας κάτοικοι που έμειναν συνεχίζουν να ασχολούνται με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία· μη φαντάζεστε τίποτα μεγάλες παραγωγές, εκτός από κάποια, λίγα μηχανήματα, δεν έχουν αλλάξει τίποτε άλλο απ’ τα παλιά. Κρατούν ακόμα τους πολύτιμους ντόπιους σπόρους και κάθε χρόνο σπέρνουν, «…έχουμε λίγα ζώα, κατσικάκια, γελάδια, πρόβατα, αλλά σπέρνουμε και βίκους, κατσούνια (φάβα), κριθάρια για τα ζώα, σταράκι για ζυμωτό ψωμί και κουλούρια για τα παιδιά..(..).. πρόβλημα είναι το νερό για ζώα, έχει αλμυρίσει και μαζί μ’ αυτό κι’ τροφή τονε….». Χείμαρρος η κυρία Μαρία Δεποτίδη στο καφενείο της Κολοφάνας πάνω στον κεντρικό δρόμο. Μαζί με τον κ. Νικήτα τον άντρα της, μιλούν για τα περασμένα, λες και ήταν χτες, «…τώρα καθόμαστε στο καφενεδάκι και κάνουμε καμιά βεγγέρα…(…)…παλιά αλωνίζαμε με τα βούδια, λιχνίζαμε με τη διχάλα, τώρα όλα γίνονται με τις μηχανές· εγώ κάνω άλεσμα για το Πάσχα αλλά πιο πολύ ο γιος μας, ο Μάρκος, μόνο αυτός έμεινε να λιχνίζει και ν’ αλωνεύει τώρα πια ..(..)…μαζεύαμε κι’ ελιές παλιότερα, τα τελευταία χρόνια όμως δε βρέχει κι’ αυτές ίσα – ίσα π’ ανθίζουνε, δε κάνουνε καρπό…δε δίνουνε λάδι, το παίρνουμε έτοιμο απ’ τα Κατάπολα….». 

Σίγουρα η ζωή είναι πιο ήρεμη εδώ, η Κολοφάνα δε απειλείται από την ‘’αναπτυξιακή’’ θύελλα, θυμίζει την προ – τουριστική εποχή της Αμοργού, ο τόπος γενικά βρίθει ακόμα από απείραχτες γωνιές. Το καλοκαίρι παράγονται γνήσια αγροτικά προϊόντα και η τρυφερή φύση μοιάζει μ’ έναν τεράστιο νησιωτικό κήπο, που τον χαίρονται όμως μόνο οι καλλιεργητές αφού, «..εκτός από κάποιες εξαιρέσεις δεν τα προτιμούν οι επαγγελματίες λόγω κόστους..», μας λέν’ οι ντόπιοι. Αυτό δεν μας εμπόδισε να γευθούμε αληθινό αμοργιανό τυρί, κανονικές ντοματούλες από τον κήπο τους με συνοδεία ψημένης ρακής από τα χέρια των φιλόξενων Αμοργίνων Νικήτα και Μαρίας Δεσποτίδη. Μετά το καφενεδάκι υπάρχουν δύο δεξιές διασταυρώσεις οι οποίες οδηγούν αντίστοιχα σε δύο πανέμορφες παραλίες. Η πρώτη διασχίζει με χωματόδρομο +/- 2 χλμ. τμήμα του Κάτω Κάμπου, τρία αλωνάκια, καταλήγοντας στον ομώνυμο όρμο και μια καταγάλανη γοητευτική παραλία – λιμανάκι, με μεγάλα αρμυρίκια· μέχρι το μεσημέρι κρατούν σκιά. Ο δρόμος οδηγεί εμπρός από την εκκλησία της Παναγίας και πιο κάτω στον Αι Γιάννη Θεολόγο. 

Το τοπίο στο Πόρτο Ακρωτήρι ή παραλία Παναγιάς είναι εξαίρετο, μοναχικό, κι’ από τα λίγα ήσυχα στη περιοχή. Η δεύτερη δστ. οδηγεί κατ’ ευθείαν στην Αγία Παρασκευή, που ξεχωρίζει από μακριά με το μεγάλο μπλε τρούλο της. Από την εκκλησία συνεχίζει χωματόδρομος κάνει κύκλο γύρω της κατηφορίζοντας προς τον όρμο Παραδείσια, πραγματικός παράδεισος, μεγαλύτερος σε πλάτος απ’ τον προηγούμενο. Γύρω του, μικρές και μεγαλύτερες σπηλιές εξασφαλίζουν δροσιά ανεξάρτητα αν ‘’έξω’’ ο ήλιος είναι σε φόρμα ζεματίζοντας τα βράχια. 

Ο μεγάλος τσιμεντένιος μόλος, μπροστά στο λιθόχτιστο κτήριο με τα σκουριασμένα υπολείμματα απ’ το βίντσι που τράβαγε τα δίχτυα, έχει γίνει πρώτης τάξεως εξέδρα για τα πιτσιρίκια που συναγωνίζονται, αέναα, ποιο θα κάνει τη θεαματικότερη πιο θορυβώδη βουτιά στα κρυστάλλινα νερά. Κοντά στην παραλία, έχει αποκαλυφθεί λατρευτικός χώρος χτισμένος με αρχαίο οικοδομικό υλικό και δάπεδο στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες. Διαθέτει μια υποτυπώδη προφύλαξη με συρματόπλεγμα, όμως μπορείτε να τον δείτε από κοντά. Ένα νόμισμα⁽³⁶⁾ των χρόνων του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Β’, που βρέθηκε εδώ, αποτέλεσε την ασφαλή χρονολόγηση του μετά το 361. Αυτό αποκαλύπτει ότι ήδη τον 4^ο αιώνα αρχίζουν να υπάρχουν θεού οίκοι που υποδέχονται τη νέα χριστιανική θρησκεία. 

Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής διαθέτει στη σειρά πολλά κτήρια – κελιά για τους επισκέπτες και μεγάλο μαγγειπιό (μαγειρείο) με αποθήκες, χρήσιμα στο μεγάλο πανηγύρι στις 26 Ιουλίου. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα της Κάτω Μεριάς κι’ ένα από τα πιο σημαντικά της Αμοργού. Έρχονται προσκυνητές απ’ όλα τα χωριά· οι προετοιμασίες του χώρου αρχίζουν βδομάδες πριν, με το καθάρισμα της τεράστιας αυλής, το άσπρισμα της εκκλησίας, των κελιών, τη προμήθεια τροφίμων, τόνων τροφίμων που καλύπτουν το γλέντι τουλάχιστον τριών χιλιάδων ανθρώπων. Παλιότερα η κάθε οικογένεια έφερνε τάμα ό,τι είχε, από στάρι και υλικά για το ψωμί μέχρι κατσίκια, τα ακριβοθώρητα ‘’νοικοκυράτα’’, τα οικόσιτα δηλαδή. Στο γλέντι των ημερών μας προσφέρεται⁽³⁷⁾ εφτάζυμος άρτος, το περίφημο ‘’πατατάτο’’, (κρέας με κανέλα και πατάτες), ‘’Ξιδάτο’’ (πατσάς), και το ξεχωριστό ανθότυρο με μπλιγούρι (βρασμένο, ξεφλουδισμένο στάρι που το ρίχνουν στο ήδη λιωμένο, σαν σούπα, ανθότυρο), το επονομαζόμενο και ‘’κοφτό’’, εξαίρετο γεύμα μάλιστα παλιότερα το έκαναν και την πρωτοχρονιά. 

Αυτά τα λατρευτικά πανηγύρια των χωριών ή των μικρότερων κοινοτήτων, αποτελούσαν κάποτε τις σημαντικότερες εκδηλώσεις σ’ όλη την Ελλάδα. Μέσα απ’ αυτούς τους ξεχασμένους; κώδικες οι περισσότερες αγροτικές κοινωνίες, αποτιμούσαν τη συγκομιδή της χρονιάς. Ανάλογα το αποτέλεσμα έπαιρναν θάρρος για τη συνέχεια, για το σαφές ή αβέβαιο μέλλον των εργασιών τους. Μια φιλοσοφική αναζήτηση του θετικού ή αρνητικού, μια εκτίμηση που όση σοφία κι’ αν διέθεταν πολλές φορές ήταν τόσο δύσκολη όσο και καθοριστική για το μέλλον. Τότε βλέπετε δεν υπήρχε ο τουρισμός ή κάτι άλλο· η μόνη επένδυση που γινόταν ήταν ο καθημερινός μόχθος της καλλιέργειας των χωραφιών ή η επίβλεψη της βόσκησης των κοπαδιών. Και όμως, με αυτά που σήμερα φαντάζουν ασήμαντα ή λίγα αυτές οι εγκρατείς, αυτάρκεις κοινωνίες κατόρθωσαν όσα δύσκολα θα κατακτηθούν από τις σημερινές ‘’ευκολίες’’ που όπως φαίνεται περισσότερο εγκλωβίζουν και υποτάσσουν παρά αυτονομούν. 

Από την Αγία Παρασκευή επιστρέψτε λίγες εκατοντάδες μέτρα προς Κολοφάνα όπου θα δείτε τη δστ. (υπάρχουν πινακίδες) με κατεύθυνση την Καλοταρίτισσα (700 μ.), ένα μικρό οικισμό με τριάντα ένα κατοίκους και την εκκλησούλα της Αγίας Ειρήνης. Συνεχίζοντας προς τον πανέμορφο όρμο της Καλοταρίτισσας ολοκληρώνεται η περιήγηση στην Κάτω Μεριά. Περίπου ενάμισι χλμ. από το χωριό, δεξιά σας, είναι το περίφημο ναυάγιο του «OLYMPIA» ⁽³⁸⁾, που ‘’πρωταγωνίστησε’’ σε κάποιες σκηνές της ταινίας«Απέραντο Γαλάζιο». Το σκουριασμένο σήμερα σκαρί ναυάγησε και παρασύρθηκε απ’ τα κύματα έως εδώ, αποτελώντας από τότε αξιοθέατο για τους περαστικούς και τους κολυμβητές. 

Η ομώνυμη πλαζ που σας υποδέχεται στο δυτικότερο σημείο του νησιού με τη σμαραγδένια θάλασσα της, είναι απ’ τις πιο γνωστές, χωρίς απαραίτητα να προσελκύει πολύ κόσμο, με εξαίρεση το τέλος Ιουλίου - αρχές Αυγούστου, τότε που όλα τα νησιά ‘’βουλιάζουν’’ από επισκέπτες. Διαθέτει κάποια υποδομή (μια μικρή καντίνα, ομπρέλες, ξαπλώστρες κ.α.), κι’ έναν απάνεμο μικρό μόλο χρήσιμο στον ελλιμενισμό ψαράδικων καϊκιών γεμάτα με κάθε είδους θαλασσινά. Αν και το νησί φημίζεται για τα φρέσκα ψαρικά του, οι επισκέπτες κάνουν ουρά για να ψωνίσουν. Η περιοχή διαθέτει εξαιρετικά τοπία, δύο νησιά, το Κισήρι και την Γραμβούσσα με το εκκλησάκι της Παναγιάς στην ομώνυμη παραλία, που καθημερινά, όλη την καλοκαιρινή περίοδο δέχεται επισκέπτες, μεταξύ αυτών, πολλούς ερασιτέχνες ψαράδες, αφού διαθέτει καλό όνομα στην αλιεία. Κατά τα λεγόμενα των ντόπιων φιλοξενεί ροφούς, σαργούς, μπαρμπούνια και μπόλικα χταπόδια. 

Από το μόλο θα μπείτε στο καΐκι που κάνει τη διαδρομή. Σκιρτήματα στην καρδιά προκαλεί η ρηχή, απαλή αμμώδης παραλία που μου θυμίζει τα πρώτα βιώματα με τη θάλασσα, στην Αντίπαρο του ’65 - ’66. Χωρίς ρεύμα αλλά με μνήμη γεμάτη αγάπη, εικόνες, και μιαν αύρα απόλυτης ελευθερίας. Ίσως αυτή η ατμόσφαιρα χαλάρωσης είναι ο λόγος που η Καλοταρίτισσα με τη Γραμβούσσα έχει τόσους φανατικούς φίλους· μακριά από τη Χώρα αλλά δίπλα σε μια από τις ωραιότερες παραλιακές τοποθεσίες της Αμοργού.

Σε αυτά τα απομακρυσμένα χωριά με τις ανεξάντλητες παραδοσιακές δομές, αισθάνεστε και βλέπετε τη διαφορά σε σχέση με το βόρειο τμήμα· σίγουρα δεν συμβαίνει ό,τι στο υπόλοιπο νησί. Η δραματική μείωση του πληθυσμού που σημειώθηκε μεταπολεμικά, σε συνδυασμό με το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα, την ακόμα μεγαλύτερη συρρίκνωση που δημιούργησε ο τρομερός σεισμός της 9^ης Ιουλίου του 1957 (7,5 R), καταρράκωσε, για πολλούς διέλυσε, την τοπική οικονομία αφήνοντας ορατά σημάδια. Αργότερα, οι παραδοσιακές οικονομικές μέθοδοι παρά τη σοφία που τις διακρίνει, έμειναν καθηλωμένες στην περιορισμένη εμβέλεια τους αδυνατώντας να κινήσουν δυναμικά το μοχλό της ανάπτυξης. 

Η γοητευτική Χώρα, μαζί με την Αιγιάλη εξελίχθηκαν τουριστικά και παρά την άκριτη επέλαση του τουρισμού συμπαρέσυραν τελικά στο ρυθμό τους κυρίως τη βόρεια πλευρά, αφήνοντας τα χωριά του νότου πίσω. Σήμερα η διέξοδος για την πραγματοποίηση μιας ζωτικής σημασίας ποιοτική διαφορά, είναι η ανάδειξη της πολιτιστικής φυσιογνωμίας του τόπου, των σπουδαίων μνημείων του, και, σε συνδυασμό με την περαιτέρω εξέλιξη των καλλιεργειών, των κηπευτικών ποιότητας ή του ζωικού κεφαλαίου, ευτυχώς εδώ διατηρούνται ακόμη, θα δοθεί η δυνατότητα να φτάσει μέχρις εδώ η πρόοδος και η ανάπτυξη.

Γεγονός παραμένει ότι η Αμοργός είναι ένα θαυμάσιο τμήμα της ‘’άλλης’’ Ελλάδας που τόσο συχνά αναφέρουμε στα ομώνυμα πονήματα μας. Διασώζει τη μνήμη και το ιστορικό της πρόσωπο μέσα από τον σπουδαίο αρχαίο πολιτισμό της, τα ευρήματα, την αρχιτεκτονική της Χώρας, ενώ ταυτόχρονα προσελκύει με το πολυσχιδές της ανάγλυφο ανθρώπους κάθε ηλικίας, που χαίρονται τις παραλίες, την πεντακάθαρη θάλασσα, τις πεζοπορίες, και τις κάθε είδους δραστηριότητες.

Το πολύβουο λιμάνι στα Κατάπολα μάς υποδέχεται αυτή τη φορά για την αναχώρηση. Ενώ δεν έχει ξημερώσει ακόμα, ο ‘’Σκοπελίτης’’ βάζει εμπρός τις μηχανές του. Στις έξι το πρωί σημαίνει την αναχώρηση, ενώ εμείς, με κάποια αδιόρατη θλίψη, αποχαιρετάμε την Αμοργό που μας χάρισε αρκετές γλυκύτατες μέρες αναζωογόνησης, ευδαιμονίας και συγκίνησης. Αυτές οι ώρες είναι περισσότερο γοητευτικές. Παρά το αμυδρό φως της χαραυγής, γίνονται φωτεινές, γιατί τελικά οι Ανατολικές Κυκλάδες μικρές ή μεγαλύτερες, είναι φως.

Σημειώσεις: 

⁽¹⁾ Το όνομα Αμοργός, το επικρατέστερο από τα πολυάριθμα αρχαία ονόματα, διατηρήθηκε αναλλοίωτο, αλλά δεν γνωρίζομε με βεβαιότητα την προέλευση και τη σημασία του: Λίλα Ι. Μαραγκού, Αμοργός Ι – Η Μινώα, Η πόλις, ο λιμήν και η μείζων περιφέρεια, έκδοση: Ή εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα (2002) 3, βλ. σημ. 2.

⁽²⁾ Άγγελος Σινάνης, «Νήσος Αμοργός Α’», στο: Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, (έτος όγδοο, τ. 8), εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα (2006) 60 – 107.

⁽³⁾ Chr. Doumas, Vas. Lambrinoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens (1999) 297.

⁽⁴⁾ Λίλα Ι. Μαραγκού, Μονή Παναγίας της Χοζοβιώτισσας, έκδοση: Ιερά Μονή Χοζοβιώτισσας, Αθήνα (1991) 14, επίσης:Μύρταλη Αχειμάστου – Ποταμιάνου, «Η βυζαντινή τέχνη στο Αιγαίο», στο συλλογικό έργο: Το Αιγαίο – Επίκεντρο Ελληνικού Πολιτισμού, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα (1995) 136 – 137.

⁽⁵⁾ Άγγελος Σινάνης, ο.π. (2006) 86 – 87 και 67 εικ. 1, 2, 69 εικ. 2, 91 εικ. 3. 

⁽⁶⁾ Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας του 1990, υπήρχαν στην Αμοργό 1814 οικοδομές, τα στοιχεία του 2000 αναφέρουν 2520 οικοδομές, αύξηση 38,9%. Σήμερα (2007) προφανώς θα είναι πολύ περισσότερα. Περισσότερα βλ. στο άρθρο του Γιώργου Λιάλιου, «Το τσιμέντο πνίγει τις Κυκλάδες» στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  Κυριακής 18 Μαρτίου 2007 (Έτος 88^ον, φ. 26.533) 31. Για το νέο ειδικό χωροταξικό σχέδιο για τον τουρισμό που αφορά μέχρι και ακατοίκητα νησιά δείτε: Γιώργου Λάλιου, «Τουριστικές μονάδες και σε νησιά ακατοίκητα», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 88^ο φύλλο 26.568) Πέμπτη 3 Μαίου (2007) 1, 4. Γιώργου Λάλιου, «Χωροταξικός Οδηγός για την τουριστική ανάπτυξη», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (στο ένθετο Οικονομική Καθημερινή) (έτος 88^ο φύλλο 26.571) Κυριακής 6 Μαίου (2007) 4. Χαράς Τζαναβάρα, «Σπίτια στο κύμα με όρους ξενοδοχείου», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία (φύλλο 1527) Κυριακή 13 Μαίου (2007) 65.

⁽⁷⁾ Archaeological Atlas ο.π. 297, πρβ. Μαραγκού ο.π. (2002) 323 – 324 εικ.271 α – β, 329.

⁽⁸⁾ Η έρευνα των αρχαίων θέσεων της Αμοργού ξεκίνησε τον 19^ο αιώνα. Άξια μνήμης για την ακρίβεια των πληροφοριών είναι οι Λουδοβίκος Ροσς, Αντώνιος Μηλιαράκης και ο θεμελιωτής της προϊστορικής αρχαιολογίας Χρήστος Τσούντας. Κατερίνα  Ρωμιοπούλου, «Πανάρχαιο λιμάνι η ανεμόεσσα Αμοργός » εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, Κυριακή 19 Σεπτεμβρίου (1999), 58. Ο καθηγητής Λουδοβίκος Ρός [Ludwig Ross] υπήρξε ο πρώτος Γερμανός Καθηγητής αρχαιολογίας στο νεοσύστατο τότε ελληνικό κράτος. Δίδαξε και σε άπταιστα ελληνικά στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αργότερα του προτάθηκε η θέση επιμελητού αρχαιοτήτων ενώ αναφέρεται σαν υποέφορος^(3α) και έφορος^(3β) αρχαιοτήτων της Ελληνικής Αρχαιολογικής υπηρεσίας. Με την συγγραφική του δραστηριότητα έκανε γνωστή την Ελλάδα στο γερμανόφωνο κοινό. Τα βιβλία του: Ταξίδια του βασιλιά Όθωνα και της βασίλισσας Αμαλίας ανά την Ελλάδα [1845], Ταξίδια στα ελληνικά νησιά [Reisen…Ι, 1840 & Inselreisen ΙΙ 1843], Αναμνήσεις και Ανακοινώσεις από την Ελλάδα [Errinerrungen und Mitteilungen aus Griecenland 1832 – 1833] που εκδόθηκε μετά το θάνατό του, ακόμα προκαλούν το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων. Στα ελληνικά υπάρχει το βιβλίο Αναμνήσεις και Ανακοινώσεις από την Ελλάδα  (μτφ. Α. Σπηλιάδη – προλ – επιμ. Τ. Βουρνά) από τις εκδόσεις Τολίδη Αθήνα 1975. Νικολάου Μ. Τσάγκα, περιοδικό Παριανά (έτος 27^ο τ.103), Οκτώβριος – Δεκέμβριος (2006) 452. ^(3α) Βασιλική Γ. Σταματοπούλου, «Ο ναός της Βίγλας…(..)», εφημ. Αθηνών το Βήμα, Παρ – Κυρ 25 – 27 Δεκεμβρίου (1998) β4/10.^(3β) Μαραγκού ο.π. (2002) 108.  

⁽⁹⁾Μαραγκού ο.π. (2002) 294 με βιβλιογραφία.

⁽¹⁰⁾ Τζέημς Μπεντ, Η Αμοργός το 1885 από το βιβλίο «Κυκλάδες ή η ζωή με τους νησιώτες», μτφ. Νίκος Νικητίδης, έκδοση της εφημερίδας Αμοργού: Το κάστρο της Αμοργού, Αμοργός (2005) 45. Πρώτη έκδ. Λονδίνο 1885: Longmans, Green, James T. Bent, The Cyclades, or Life among the Insular Greeks, Δεύτερη εκδ. Σικάγο 1965: Argonaut Inc, Aegean Islands: The Cyclades, or Life among the Insular Greeks.

⁽¹¹⁾ Δέκα ανασκαφικές περίοδοι (1981 – 1991) και οι συνεχιζόμενοι επιφανειακοί καθαρισμοί (1992 – 2001) άλλαξαν ριζικά την εικόνα των ερειπίων. Μαραγκού ο.π. (2002) 114.

⁽¹²⁾ Μαραγκού ο.π. (2002) 123.

⁽¹³⁾ Η γραφή Σημωνίδης αντί Σιμωνίδης οφείλεται στους Αλεξανδρινούς γραμματικούς, που ήθελαν έτσι να τον ξεχωρίζουν από τον Σιμωνίδη τον Κείο. Πέπη Γαβαλά, «Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larouse Britanica», τ. 6, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2006) 281.

⁽¹⁴⁾ Σινάνης, ο.π. 78, 102 βλ. σημ. 16. Επίσης, το περασμένο καλοκαίρι (2006), ανοίχτηκαν 36 αναρριχητικές διαδρομές στα πλαίσια προγράμματος του δραστήριου Δήμου Αμοργού. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε από τους Χρήστο Τσούρβακα, Βαγγέλη Μπάτσιο, Χρήστο Μπαταλογιάννη από την Καλαμπάκα. Στη διάνοιξη βοήθησε ο Αλέξης Ζουμπούλογλου υπεύθυνος φωτογράφησης. Επίσης ο Αμοργιανός Νίκος Βασσάλος ο οποίος παρέχει εξοπλισμό για το άνοιγμα νέων διαδρομών, τηλ 6937097233. Άρης Θεοδωρόπουλος, «Αμοργός 36 νέες διαδρομές», περιοδικό Κορφές, τ.184 Μάρτιος – Απρίλιος (2007) 22 – 23, και Μαγγίτσης Νίκος, «Αναρρίχηση στην Αμοργό», περιοδικό Κορφές, τ.133 Σεπτέμβριος – Οκτώβριος (1998) 12.

⁽¹⁵⁾ Μονοπάτι Νο 7 με την ονομασία «Ευαγγελίστρια»: Ξυλοκερατίδι – Νερά – Βίγλα – Περιστεριά – Ευαγγελίστρια γίνεται και αντίστροφα. Τάσος Αναστασίου – Ηλίας Νόκας – Ζωγράφος, Οδοιπορικό στην Αμοργό και 6 χάρτες σε 2 φύλλα κλίμακας 1:10.000, έκδοση Πολιτιστικής Εταιρίας «Αρχιπέλαγος», Κυκλάδες (2005) βλ. χάρτη Γ, μονοπάτι Νο3: ‘’Ιτωνία’’.

⁽¹⁶⁾ Μαραγκού ο.π. (2002) 347.

⁽¹⁷⁾ Archaeological Atlas ο.π. 296 – 297.

⁽¹⁸⁾ Αντωνίου Μηλιαράκη, «Υπομνήματα περιγραφικά των Κυκλάδων νήσων. Αμοργός» Δ’ έκδοση στο περιοδικό Αμοργιανά, (έτος πρώτο, τ. 1), έκδοση συνδέσμου Αμοργίνων, Αθήνα (1995) 50. Η πρώτη αυτοτελής ομότιτλη έκδοση έγινε στην Αθήνα το 1884. Είχε προηγηθεί κατά ένα χρόνο (1883) άρθρο στο περιοδικό Νέα Εστία ΙΣΤ’ (αρ. 411), 717 – 721, με τίτλο: «Το εν Αμοργώ Μαντείον του Αγίου Γεωργίου του Βαλσαμίτου», απόδειξη ίσως, το πόσο τον είχε εντυπωσιάσει.

⁽¹⁹⁾Μηλιαράκη ο.π. 50.

⁽²⁰⁾ Λίλα Ι. Μαραγκού, «Απέσβετο το λάλον ύδωρ», στο κεφ. «Νεώτεροι χρόνοι», ένθετο περιοδικό Επτά ημέρες, της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή Κυριακής 29 Μαΐου 2005 (έτος 86^ο φ. 25.991) σ. 17, στο Αφιέρωμα «Αμοργός» σ. 2 – 31, επιμέλεια Ελευθερία Τράιου. Στο ίδιο, παρέχονται πληροφορίες για τη λειτουργία του. Περιγραφή της λειτουργίας του μαντείου, τους χρησμούς και τη διατύπωσή τους βλ. Τζέημς Μπεντ, ο.π. 23, 24, 25, και αναδημοσίευση στο περ. Αμοργιανά (έτος έκτο, τ. 7) Μάιος (2000) 299 – 302, επίσης Αντ. Μηλιαράκη ο.π. 51 – 52 όπου παραπέμπει στην «εκτενέστερον ιδίαν μελέτην μου». (βλ. παραπ. σημ. 17) και Νικολάου Γάσπαρη περ. Αμοργιανά (έτος δεύτερο, τ. 3) Μάιος (1996) 76 – 78.

⁽²¹⁾  Γεώργιος Δημητροκάλλης, «Τυπολογική και μορφολογική θεώρηση της μεταβυζαντινής ναοδομίας των Κυκλάδων» στο Χ. Μπούρας (εισ.), Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση, Σπουδαστήριο Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής του Ε.Μ.Π. τ.4, Αθήνα (1993) 191 σημ. 51.

⁽²²⁾Μηλιαράκη ο.π. 28.

⁽²³⁾Θωμάς Συνοδινός, «Αγιογράφοι στην Αμοργό», ένθετο περιοδικό Επτά ημέρες, της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή Κυριακής 29 Μαΐου 2005 (έτος 86^ο φ. 25.991) 28, στο Αφιέρωμα «Αμοργός», 2 – 31, επιμέλεια Ελευθερία Τράιου.

⁽²⁴⁾ Οι περιπέτειες της Αμοργού από διάφορους ηγεμόνες έλαβε τέλος στις 9/21 Ιουλίου 1832 όταν μετά από επίπονες και σκληρές διαπραγματεύσεις μεταξύ των αντιπροσωπειών των τριών εγγυητριών δυνάμεων και της Υψηλής Πύλης, υπογράφτηκε η συνθήκη στο ανάκτορο «Καλεντέρ Κιόσκ» της Κωνσταντινούπολης. Τότε, αποτέλεσε και επίσημα τμήμα του ελληνικού κράτους. Στα χρόνια μας, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Ι. Μεταξά υπήρξε τόπος εξορίας, πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος.Δημήτρης Λουλές, «εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larouse Britanica», τ. 6, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2006) 283. Για το κείμενο της συνθήκης δείτε: Θανάσης Χρήστου, Τα σύνορα του Ελληνικού Κράτους και οι διεθνείς συνθήκες (1830 – 1947), εκδόσεις Δημιουργία Αθήνα (1999) 243 – 244.

⁽²⁵⁾Θωμάς Συνοδινός ο.π. 29.

⁽²⁶⁾ Μαραγκού, ο.π. (2002) 91 βλ. σημ. 263.

⁽²⁷⁾ Archaeological Atlas ο.π. 296.

⁽²⁸⁾ Μαραγκού ο.π. (2002) 13.

⁽²⁹⁾ Άγιος Νικόλαος στο Καμάρι Αμοργού ΦΕΚ 213 τ.Β’ 5/2/2000.

⁽³⁰⁾ Νικήτας Βασσάλος, «Η Εκκλησία του Θεολόγου στην Αιγιάλη» στο: περ. Αμοργιανά, (έτος έβδομο, τ. 8), έκδοση: σύνδεσμος Αμοργίνων, Αθήνα Ιούνιος (2004) 22 – 23. Προσθήκη 25/3/08: δες και Τάκη Καμπύλη άρθρο στην Καθημερινή 16 Μαρτίου 2008 για το θέμα και τις διαπιστώσεις επιστημόνων στο άρθρο του «Σαλάτα» με μύθους, θρησκείες και εθνικισμούς. Το έχω στο ντοσιέ Αμοργός. Προσθήκη 9/4/08: Δες στο άρθρο του 6^ου τόμου Γρεβενά Αγ. Κοσμάς κ.λπ. τη σημείωση 4 για το Δασύλλιο που αναφέρω για βγαλμένα μάτια σελ 148.

⁽³¹⁾ Μαραγκού ο.π. (2002) 41.

⁽³²⁾ Μια από τις μεθόδους επικοινωνίας που χρησιμοποιούσαν στην αρχαιότητα και στο Βυζάντιο, με χρήση αναμμένων δαυλών που τους χειρίζονταν οι «φρυκτωροί». Αυτοί διέμεναν στους προσεκτικά επιλεγμένους πύργους – παρατηρήτρια, τις «φρυκτωρίες». Δείτε σχετικά: www.kairatos.com.gr/afieromata/dyctia.htm

⁽³³⁾ Μηλιαράκη ο.π. 25.

⁽³⁴⁾ Γιώργου Κιούση, «Από πύργος, μουσείο» εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, Σάββατο 24 Ιουνίου 2001 και Μαραγκού ο.π. (2002) 50 σημ.172 – 173 με βιβλιογραφία.

⁽³⁵⁾ Μαραγκού ο.π. (2002) 71.

⁽³⁶⁾ Μαραγκού ο.π. (2002) 73.

⁽³⁷⁾ Τις πληροφορίες μου έδωσαν και τους ευχαριστώ, ο Νικήτας και η Μαρία Δεσποτίδη που έχουν το καφενείο στην Κολοφάνα σε τηλεφωνική επικοινωνία (Παρασκευή 16 Μαρτίου 2007 / 12:30). Πρόσθετα μαθαίνουμε ό,τι σε γάμους, βαφτίσια, αρραβώνες, προσφέρουν παραδοσιακό παστέλι με διακόσμηση, κατάλευκους λεμονανθούς. Ετοιμάζουν το καθαρό σουσάμι, προσθέτουν το μέλι και το βράζουν σε καζάνι αργά – αργά σε φωτιά από ξύλα. Μετά το τοποθετούν σε τραπέζια και το πιέζουν ή το χτυπούν με πλατύ ξύλο, να λεπτύνει. Κατόπιν το κόβουνε σε λωρίδες αρχικά, διαγώνια μετά προσφέροντάς το πάνω σε λεμονόφυλλο. Από συνέντευξη με τίτλο: Αμοργός «Παστέλι με λεμονανθούς» στην σύνταξη του μηνιαίου περιοδικού Σειρήνες των Κυκλάδων τ.7 Νοέμβριος (1997) 13.

⁽³⁸⁾ Η πρώτη του ονομασία ήταν «ΣΤΡΥΜΩΝ». Την εποχή του ναυαγίου λεγόταν «OLYMPIA» και φέρεται να κατασκευάστηκε το 1950. Ταξίδευε με σημαία Κύπρου, γραμμένο στο νηολόγιο Λεμεσού. Ο Αμοργίνος Νικήτας Γιαννακός ανέβηκε στο καράβι το 2000 και βρήκε το ξεχασμένο και μουχλιασμένο του ημερολόγιο. Περισσότερα και φωτογραφίες του ναυαγίου βλ. στο μηνιαίο περιοδικό της Αμοργού Το Κάστρο της Αμοργού, έκδοση Νίκου Σ. Νικητίδη, τ.39 Μάρτιος 2007.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Στην πρώτη εργασία για την Βόρεια Αμοργό είχαμε παρουσιάσει σε αυτή τη θέση, τα 19 νησιά που περιτριγυρίζουν την νήσο, από τα 554 μεγαλύτερα του ενός στρέμματος που διαθέτει ο νομός Κυκλάδων. Αυτά τα εδάφη, αποτελούν μικρά αλλά πολύτιμα κομμάτια ελληνικής γης, κομμάτια από την ταυτότητά μας, και βέβαια, ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα της επικράτειας. Συγκαταλέγονται στην πολιτιστική κληρονομιά και στους πόρους που μελλοντικά μπορεί να γίνουν εκμεταλλεύσιμοι. Για την αξιομνημόνευτη χρησιμότητά τους δείτε: Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Η πολυσήμαντη Σπουδαιότης των Νησαίων Εδαφών, Τήνος 1999. 

Συμπληρώνουμε εφέτος με ένα εξίσου ενδιαφέρον θέμα, που πιθανόν, δεν γνωρίζει ο ανυποψίαστος επισκέπτης. Πρόκειται για τους υγροτόπους της Αμοργού που σύμφωνα με πρόσφατη έκδοση του WWF Ελλάς είναι οι κάτωθι (περιληπτικά):

Αιγιάλη: Κωδ. WWF AMO01, Έκταση (στρ.): 50 έως 100, Θέση: 1 χλμ. νότια - νοτιοδυτικά από Αιγιάλη, Τύπος: Έλος υφάλμυρου-αλμυρού νερού (Ramsar H, Ss, Q, R, G). Παράκτιος υγρότοπος με υφάλμυρο νερό, εποχιακή παρουσία νερού.
Έλος Καταπόλων (Ξυλοκερατίδι): Κωδ. WWF AMO02, Έκταση (στρ.): 20 έως 30, Θέση: 1 χλμ. βόρεια από Κατάπολα (ανάμεσα Ραχίδι-Ξυλοκερατίδι). Τύπος: Έλος υφάλμυρου-αλμυρού νερού (Ramsar H, Ss, Q, R, G). Παράκτιος υγρότοπος με υφάλμυρο νερό, εποχιακή παρουσία νερού.
Τεχνητή λίμνη Φράγματος Καταπόλων: Κωδ. WWF AMO03, Έκταση (στρ.): 0 έως 1, Θέση: [σ.σ. Ανατολικά από Κατάπολα στο μονοπάτι προς Αγ. Γεώργιο Βαρσαμίτη], Τύπος: Εποχιακός ρύακας / χείμαρρος (Ramsar N), Μικρή τεχνητή λίμνη (Ramsar 2). Εσωτερικός υγρότοπος με γλυκό νερό, εποχιακή παρουσία νερού.
Κάτω Κάμπος: Κωδ. WWF AMO04, Έκταση (στρ.): 10 έως 20, Θέση: 1.5 χλμ. βόρεια από Κολοφάνα, Τύπος: Εποχιακός ρύακας / χείμαρρος (Ramsar N), Έλος υφάλμυρου-αλμυρού νερού (Ramsar H, Ss, Q, R, G). Παράκτιος υγρότοπος με υφάλμυρο νερό, εποχιακή παρουσία νερού. Περισσότερα στο: Κατσαδωράκης Γ. και Κ. Παραγκαμιάν, Απογραφή των υγροτόπων του Αιγαίου, Ταυτότητα, οικολογική κατάσταση και απειλές, έκδοση WWF Ελλάς Αθήνα 2007.

Πληθυσμιακή ανέλιξη Αμοργού: Απογραφή 1896 / 3561 κατ., 1940 / 3069 κατ. 1991 / 1630 κατ., 2001 / 1858 κατ.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22850, Ταχυδρομικός Κώδικας: Αμοργός Κυκλάδων 84 300 Νάξος.

ΔΙΑΜΟΝΗ: www.amorgos.net  και σύλλογος επαγγελματιών Αμοργού 74133, σύνδεσμος επαγγελματιών Αιγιάλης 73200. Αρκεσίνη: Μαρουσώ Κωβαίου 72253, Νομικός Ιωάννης 72305,Νομικού Σοφία 72305, Κολοφάνα: Νομικού – Μπαντίδου 7224. 

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Δεν υπάρχει στην Νότια Αμοργό, για την Βόρεια Αμοργό βλ. τ.8 (2006) 104.

ΦΑΓΗΤΟ: Βρούτση: Θεολογίτου Μαρία 71333, ‘’Γεωργαλίνη’’ 74290, Καμάρι: (παραλία Μούρου) Παρασκευή Κωβαίου 71700, Αρκεσίνη: Μαρουσώ Κωβαίου 72253, Λουδάρου Μαρία 72252, Κολοφάνα: Νικήτας και Μαρία Δεσποτίδη 72280, ‘’Δελφίνι’’ 72244, ‘’Απάνεμο’’ 72260.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ:. Δήμος Αμοργού 71100, 74035, fax: 71246, 29387, Δ.Δ. Βρούτση 71361, Δ.Δ. Αρκεσίνης 72254, Αστυνομία: Χώρα 71210, Α’ Βοήθειες: Αρκεσίνη 72250, Πολυδύναμο Περιφερειακό ιατρείο στη Χώρα 71207.

ΧΡΗΣΙΜΑ: http://eyploia.aigaio-net.gr ένα καινούργιο site για όλα τα νησιά του Αιγαίου φτιαγμένο από νέους ανθρώπους με άποψη. Το εκκλησιαστικό μουσείο στην Ι. Μ. Παναγίας Χοζοβιώτισσας (71274, 71139) είναι έτοιμο και επισκέψιμο καθημερινά.Χειροποίητα είδη δώρων«το Ρόδι» στο Βρούτση και «το Ροϊδάκι» στο Ξυλοκερατίδι 71389. Εκδρομές στις παραλίες: Νομικός Αναστάσιος με το τρεχαντήρι ‘’Νατάσα’’ 74145, 6937145489, Γιώργος Γαβαλάς με τη ‘’Στάμου’’, και τον ‘’Αντώνιο’’ 6974018065. Οι χομπίστες ψαράδες θα βρουν τη χαρά τους στην Αμοργό. Τα δυο νησιά Νικουριά, Γραμβούσα, τα παράλια της Αιγιάλης και η Αγία Άννα είναι ξακουστά για τα πλούσια αλιεύματα.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Δεν έχει αλλάξει κάτι από πέρυσι, βλ. τ.8 (2006)107, εκτός από ένα γρήγορο δρομολόγιο της NEL Lines 2104115015, Λαύριο - Νάξος με διάρκεια ταξιδιού 3ω, και τις τιμές εισιτηρίων. Blue Star του Στρίντζη 2108919800 www.bluestarferries.com Κόστος (Μαρτ 07) 27,00 EUR το άτομο, 20,00 EUR η μοτοσυκλέτα ανεξαρτήτως κυβισμού, (100% αύξηση! για τα 250 cc.). Από Νάξο αναλαμβάνει το «Express Skopelitis» με 10,50 EUR το άτομο & 5 EUR η μοτοσυκλέτα ανεξαρτήτως κυβισμού.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: ΕΚΟ 71050, ΕΛΛΙΝΟΙΛ 73541.  

ΧΑΡΤΕΣ: Εξαιρετική εργασία ο δίγλωσσος πλαστικοποιημένος «Περιηγητικός και Πεζοπορικός χάρτης. Αμοργός, σε κλίμακα 1:35.000». Έκδοση «Ανάβαση» 2004. Στοά Αρσακείου 6^Α, Αθήνα 2103218104.

ΒΙΒΛΙΑ: Λίλας Ι. Μαραγκού, Αμοργός Ι – Η Μινώα, Η πόλις, ο λιμήν και η μείζων περιφέρεια», Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 2002. Τάσος Αναστασίου – Ηλίας Νόκας, Οδοιπορικό στην Αμοργό + χάρτες με μονοπάτια σε κλίμακα 1:10.000, Πολιτιστική Εταιρία «Αρχιπέλαγος», Κυκλάδες 2005. Υπάρχει στην Ανάβαση (2103218104), και στέλνεται αντικαταβολή από την εκδότρια εταιρεία στη Σύρο, 2281086351. Βιβλιοπωλείο στα Κατάπολα, Τάσσος Πέππας 71839, www.musicandbookstore.com

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΑΜΟΡΓΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• L. Marangou, C. Renfrew, Chr. Doumas, G. Gavalas, Markiani on Amorgos, Annual of the British School at Athens, 2006.
• Λίλα Ι. Μαραγκού, Αμοργός I – Η Μινώα, η πόλις, ο λιμήν και η μείζων περιφέρεια, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 228, Αθήνα 2002.
• Chr. Doumas, Vas. Lambrinoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens 1999.
• Μύρταλη Αχειμάστου – Ποταμιάνου, «Η βυζαντινή τέχνη στο Αιγαίο», στο συλλογικό έργο: Το Αιγαίο – Επίκεντρο Ελληνικού Πολιτισμού, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1995.
• Λουδοβίκος Ρος, Αναμνήσεις και Ανακοινώσεις από την Ελλάδα (μτφ. Α. Σπηλιάδη – προλ – επιμ. Τ. Βουρνά) εκδόσεις Τολίδη Αθήνα 1975.
• Τζέημς Μπεντ, Η Αμοργός το 1885 από το βιβλίο «Κυκλάδες ή η ζωή με τους νησιώτες», μτφ. Νίκος Νικητίδης, έκδοση της εφημερίδας Αμοργού: Το κάστρο της Αμοργού, Αμοργός 2005.
• Λίλα Ι. Μαραγκού, Μονή Παναγίας της Χοζοβιώτισσας, έκδοση: Ιερά Μονή Χοζοβιώτισσας, Αθήνα 1991.
• Τάσος Αναστασίου – Ηλίας Νόκας, Οδοιπορικό στην Αμοργό + χάρτες με μονοπάτια σε κλίμακα 1:10.000, Πολιτιστική Εταιρία Αρχιπέλαγος, Κυκλάδες 2005. 

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Αντωνίου Μηλιαράκη, «Υπομνήματα περιγραφικά των Κυκλάδων νήσων. Αμοργός» Δ’ έκδοση στο περ. Αμοργιανά, έτος πρώτο, τ. 1, έκδοση: σύνδεσμος Αμοργίνων, Αθήνα 1995.
• Συλλογικό, «Αμοργός», Περιοδικό Σειρήνες των Κυκλάδων, τ.7 Νοέμβριος 1997.
• Λίνα Γιάνναρου, «Αμοργός – το απέραντο γαλάζιο», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Ταξίδια – Τουρισμός της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή (Κυριακή 25 Αυγούστου 2002).
• Ηλέκτρα Σαμοΐλη, «Αμοργός – στο απέραντο γαλάζιο», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Ταξίδια – Τουρισμός της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή (Κυριακή 24 Αυγούστου 2003).
• Συλλογικό, «Αμοργός, Το απέραντο γαλάζιο» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, Κυριακής 29 Μαΐου 2005, (έτος 86^ο, φύλλο 25.911), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
• Ηλέκτρα Σαμοΐλη – Κλαίρη Μουσταφέλου, «Αμοργός – απέραντο γαλάζιο», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Ταξίδια της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή (Κυριακή 12 Ιουνίου 2005).
• Ηλίας Προβόπουλος, «Αμοργός στην Ομίχλη», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Γεωτρόπιο (τ.311), της εφημερίδας Αθηνών Ελευθεροτυπία (Σάββατο 1 Απριλίου 2006).
• Ηλίας Προβόπουλος, «Στο άβατο της Αμοργού», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Γεωτρόπιο (τ.333), της εφημερίδας Αθηνών Ελευθεροτυπία (Σάββατο 2 Σεπτεμβρίου 2006).
• Άθως Δημουλάς – Παύλος Φυσάκης, «Αμοργός», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό ’’Κ’’ (τ.183), της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή (Κυριακή 3 Δεκεμβρίου 2006).

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Χαρά Κιοσέ, «Η Μινώα που δεν ήταν Μινωική», εφημερίδα Αθηνών Το Βήμα, ένθετο Νέες εποχές, Κυριακή 31 Μαίου 1998.
• Κατερίνα Ρωμιοπούλου, «Πανάρχαιο λιμάνι η ανεμόεσσα Αμοργός», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, Κυριακή 19 Σεπτεμβρίου 1999.
• Γιώργος Κιούσης, «Από πύργος, μουσείο», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, Σάββατο 24 Ιουνίου 2001.
• Χαρά Κιοσέ, «Η Αμοργός με αργό περπάτημα», εφημερίδα Αθηνών Το Βήμα, Κυριακή 21 Δεκεμβρίου 2003.
• Ν. Κοντράρου – Ρασσιά, «Με το πάθος της Αρχαιολόγου», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, Σάββατο 1 Ιανουαρίου 2004.