ΜΙΚΡΕΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ (6998 λέξεις)

ΝΗΣΟΙ ΑΝΩ & ΚΑΤΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ – ΚΕΡΟΣ αρχ. Κέρια – Κερία - Κάρος

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2007

Η τρυφερή καρδιά των Κυκλάδων

Έχουμε δίκιο όσοι πιστεύουμε πως για να αγαπήσεις ένα τόπο, πρέπει να εντοπίσεις σ’ αυτόν μια ξεχωριστή μεριά, ένα ελκυστικό σημείο που να είναι οικείο ή να θυμίζει όμορφες στιγμές με αγαπημένα πρόσωπα που είναι κοντά μας, ή που φευ, λείπουν. Στα Κουφονήσια υπάρχουν παραπάνω από ένα τέτοια σημάδια. Απέριττα, διαχρονικά, ίσως διακριτικά, στολίζουν το θαλάσσιο αυτό χώρο, καλώντας τους επισκέπτες να περιπλανηθούν, και να ξεστρατίσουν από τον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο.

Ανάμεσα στο τρίγωνο που σχηματίζεται μεταξύ Νάξου, Ίου και Αμοργού, συνυπάρχουν σχεδόν με τις ίδιες προοπτικές έξι μεγάλα κατοικημένα νησιά με δεκάδες μικρότερα, ακατοίκητα στις μέρες μας. Στο σύνολό τους μπορούμε να μιλήσουμε για ένα θαυμάσιο σύμπλεγμα που διαθέτει ένα μοναδικό κυκλαδίτικο χρώμα, μια διαφοροποιημένη ταυτότητα που τα καθιστά αξιαγάπητα στους πολυπληθείς επισκέπτες. Όλη η περιοχή, ακόμα και το μικρότερο νησάκι, περιλαμβάνεται στο δίκτυο «Φύση (Natura) 2000» και είναι ενταγμένη⁽¹⁾ στους «Τόπους Κοινοτικής Σημασίας». 

Μεταξύ τους είναι τα δυο Κουφονήσια, το Πάνω⁽²⁾, (στο εξής Κουφονήσι) που στις μέρες μας γνωρίζει την ανάπτυξη, και το Κάτω, που σχεδιάζει διστακτικά τα πρώτα βήματα προς την ίδια κατεύθυνση. Μαζί με τη γειτονική Κέρο, αρχ. Κέρια – Κερία και Κάρος⁽³⁾, που αντίθετα με τον πρωταγωνιστικό της ρόλο κατά την αρχαιότητα σήμερα είναι ακατοίκητη, κρατούν για πολλά χρόνια ξεχωριστή θέση στην καρδιά των ανθρώπων που βρήκαν εδώ ξεχασμένες μυρωδιές, ήχους κι’ αρώματα. Η γεωγραφική τους θέση είχε οδηγήσει επί σειρά ετών στην απομόνωση από τα αναπτυξιακά γεγονότα που γινόντουσαν, παρά τις δυσκολίες, στα γειτονικά νησιά. Αυτό εν μέρει, είχε ευεργετικές επιδράσεις όσον αφορά το τοπίο, που παρέμενε παρθένο – αρχέγονο, με αποτέλεσμα οι πιονέροι της ‘’άγονης γραμμής’’ που τα ‘’ανακάλυπταν’’ να τα θεωρούν πράγματι σαν ένα από τα τελευταία καταφύγια ηρεμίας και ανεμελιάς, κρατώντας τα συνάμα, ως επτασφράγιστο μυστικό. Έτσι οι Κουφονησιώτες αργά αλλά σταθερά, έφτιαξαν ένα σπουδαίο, αναγνωρίσιμο όνομα που παρέπεμπε στις ομορφότερες καλοκαιρινές διακοπές. Δικαίως το κατάφεραν, προσελκύοντας ολοένα περισσότερους περιηγητές που επικροτούσαν με τη στάση τους την αιγαιοπελαγίτικη ψυχή των νησιών. 

Η προσέγγιση, πλέον, είναι μια εύκολη υπόθεση αφού ο γνωστός από τα συνεχή ταξίδια του στο θαλάσσιο χώρο των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων «ExpressSkopelitis», παραμένει πανταχού παρών στις μετακινήσεις. Συνήθως ξεκινά από τη Νάξο στις τρεις το μεσημέρι, την ώρα που φτάνουν εκεί τα περισσότερα καράβια από Πειραιά. Είναι το καινούργιο σκαρί που δρομολογήθηκε το 1999 και, με καπετάνιο το Γιάννη Σκοπελίτη, οργώνει καθημερινά, όλο το χρόνο, την ανεμοδαρμένη θάλασσα φέρνοντας τα νέα, τα εμπορεύματα, και διευκολύνοντας αφάνταστα τους επισκέπτες  αλλά και τους κατοίκους. Γιος του καπτα – Δημήτρη (Μήτσου) Σκοπελίτη απ’ το Κουφονήσι, που το 1985 ξεκίνησε αυτό το σημαντικό για τα νησιά δρομολόγιο με τον θρυλικό «Σκοπελίτη», γνωρίζει καλύτερα απ’ τον καθένα τα νερά και τα λιμάνια, συνεχίζοντας να εξυπηρετεί την Ηρακλειά, τη Σχινούσα, το Κουφονήσι, τη Δονούσα, και τα δυο λιμάνια της Αμοργού. 

Πλησιάζοντας το Κουφονήσι αντιλαμβάνεστε αμέσως το μέγεθός του, ενώ το τυρκουάζ χρώμα της θάλασσας, στις παραλίες «Λουτρά» και «Μεγάλη Άμμος», οι δεκάδες κάθε μεγέθους βάρκες που λικνίζονται στη περιοχή του λιμανιού, ξεσηκώνουν με μιας τις αισθήσεις. Η στιγμή του κατάπλου είναι απίστευτη, όπως θα αποδειχθεί βέβαια σε λίγα λεπτά, αποτελεί μαγική εικόνα. Παίζει ρόλο πότε θα έρθετε, αλλά συνήθως όλη την καλοκαιρινή περίοδο, (Ιούλιος – Αύγουστος) επικρατεί κομφούζιο από τον πολύ κόσμο και κάποια θηριώδη 4Χ4 που προσπαθούν να κάνουν μανούβρες στον καταπέλτη. Φορτηγάκια, απλά αυτοκίνητα, λίγες  μοτοσυκλέτες, στριμώχνονται ανάμεσα στο πλήθος των ντόπιων, των ολόλευκων ή κατακόκκινων ξένων τουριστών με τα κοντά παντελονάκια και τα παιδιά στον ώμο, που εκείνη την ώρα αποβιβάζονται ή φεύγουν. Για λίγα λεπτά θα νομίζετε ότι είστε σε κάποιο μεγάλο λιμάνι, αμέσως μετά όμως, ησυχία. Εξαφανίζονται όλοι στη ζέστη του απομεσήμερου. Στα στενά δρομάκια και στην παραλία μόνο κάποια πιτσιρίκια παίζουν κάτω από την απαλή σκιά που κρατούν τα αρμυρίκια. Πραγματική σιέστα επικρατεί, τίποτα δεν φαίνεται ικανό να αλλάξει αυτή την υγιή συνήθεια.

Ο μοναδικός οικισμός είναι ανάλογος του μεγέθους του νησιού, και γι’ αυτό, ο καλύτερος τρόπος να τον γνωρίσετε είναι η πεζοπορία. Απέναντι από τον λιμενοβραχίονα, δίπλα από καφενείο του Νικήτα Πράσινου ‘’το λιμάνι’’, το ανηφορικό δρομάκι σας οδηγεί στον κεντρικό δρόμο με τα καταστήματα αναμνηστικών, τα καφενεία, τις ταβέρνες, μίνι – μάρκετ, γραφείο ταξιδιών και ενοικιαζόμενα δωμάτια, ικανά να εξυπηρετήσουν ένα αρκετά μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Εκεί προς το τέλος της οδού, αριστερά σας, βλέπετε το μεγάλο ναό του Αγίου Γεωργίου. Στο ίδιο σημείο θα βγείτε αν ακολουθήσετε δεξιά, τον παραλιακό που περνάει δίπλα από τη «Μεγάλη Άμμο»,μια αμμώδη παραλία με ρηχά πρασινογάλαζα νερά, τη πλατειούλα με το μνημείο πεσόντων, βαδίζοντας απ’ τα στενά δρομάκια με τις πικροδάφνες στα ενδότερα του χωριού. 

Από εκεί ο κεντρικός πάει προς τις εξοχές, το ελικοδρόμιο και το λόφο του Προφήτη Ηλία όπου υπάρχουν θεμέλια παλαιοχριστιανικής εκκλησίας. Τα περισσότερα σπιτάκια είναι χαμηλά με ισόγειο κι’ ένα όροφο χωρίς να λείπουν τα καινούργια μεγαλύτερα πολυώροφα. Το εσωτερικό ενός τυπικού σπιτιού περιλαμβάνει τρία δωμάτια, το ένα αρκετά μεγάλο (σαλόνι), που συμπληρώνεται από την κουζίνα και την κρεβατοκάμαρα. Η κατασκευή της οριζόντιας στέγης ήταν η «Στεοσά» που αποτελείτο από χοντρά δοκάρια που πάνω τους έστρωναν καλάμια, για μόνωση είχαν στρωμένο χώμα, μια κλασική τεχνική που δύο δεκαετίες πριν συναντούσαμε σε όλες τις Κυκλάδες. Εδώ χρησιμοποιούσαν και ξύλο φίδας, (Juniperus phoenicea - είδος άρκευθου που απαντάται σε παραθαλάσσιες θερμές περιοχές), οι κορμοί του οποίου φτάνουν τα 3,5 – 4,0 μ. σε μήκος με μεγάλη αντοχή στο χρόνο,  που τα ονόμαζαν «κονταρίδα» (στη Σύμη το λένε «κατράνι»). Όλα διαθέτουν μεγάλες αυλές με ολάνθιστες μπουκαμβίλιες, γεράνια και νυχτολούλουδα, χωρίς να λείπουν τα μικρά μποστάνια, οι κήποι με λίγα αλλά όλων των ειδών τα λαχανικά. 

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90 οι λιλιπούτειες κοινότητες όλης της συστάδας είχαν στερηθεί αυτό που, για μυστηριώδεις λόγους, ονομάζουμε ανάπτυξη, αλλά τουλάχιστον είχαν διασώσει αυτό που σήμερα ολοένα μειώνεται, χάνεται. Το ανόθευτο, πραγματικό πρόσωπο των Κυκλάδων που όσο περνούν τα χρόνια αλλοτριώνεται κι’ αλλάζει το ύφος της φιλοξενίας, το κυκλαδικό τοπίο, πιθανά, σε κάμποσα χρόνια να εξαφανίσει την λιτή αίσθηση του επίγειου παράδεισου, όπως έχει ήδη συμβεί σε αρκετές περιπτώσεις διάσημων νησιωτικών προορισμών. Ο τοπικός πληθυσμός ή οι επίδοξοι επενδυτές πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι για να ‘’πουλήσουν’’ πρέπει να κρατήσουν αλώβητο το φυσικό περιβάλλον. 

Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και σήμερα, το χαμόγελο και η ευγένεια περισσεύει στο Κουφονήσι, οι υπηρεσίες έχουν μεταβληθεί προς το καλύτερο. Οι ακτοπλοϊκές συγκοινωνίες από Πειραιά και Ραφήνα προσεγγίζουν το νησί μια, δύο, συχνά και περισσότερες φορές τη μέρα, ενώ τα ‘’δελφίνια’’ πηγαινοέρχονται συνεχώς. Μέσα σ’ όλα, καινούργιες οικοδομές⁽⁴⁾, επενδύσεις και καταστήματα γίνονται πλέον κάθε σαιζόν, επιτακτικά λες, ολοένα πιο μεγάλες σε μέγεθος. Παρά τις κακοτεχνίες και τα διώροφα, τριώροφα εξαμβλώματα η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία, συγκρατεί ακόμα κάποια παραδοσιακά στοιχεία.  Όμως σήμερα, γνωρίζουμε περισσότερο από κάθε άλλη φορά, ό,τι χωρίς μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, υπάρχει κίνδυνος όχι μόνο να αλλοιωθεί αλλά ακόμα χειρότερα, να εξαφανιστεί. 

Στο Κουφονήσι, υπάρχουν εγκαταστάσεις γηπέδων μουντιαλίτο, μπάσκετ και βόλεϊ, κι’ όσο για βόλτες;….ανάλογα το χρόνο που διαθέτετε, μπορείτε να το γυρίσετε σύντομα με ένα εντουράκι ή φυσιολογικά με τα πόδια. Αυτοί που αγαπούν την πεζοπορία και τους αρέσει να ανακαλύπτουν κρυφές γωνιές σε κάθε μέρος θα ενθουσιαστούν από τα προτερήματα του νησιού. Στο μεγαλύτερο μέρος του, ιδιαίτερα στην νότια πλευρά, είναι σχεδόν ίσιο χωρίς ανηφοροκατηφόρες. Η ύπαρξη τόσο όμορφων παραλιών σχεδόν σε κάθε όρμο ευνοεί την πεζοπορία, πραγματικά αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος να το γνωρίσετε. Μια διαδρομή που την κάνουν όσοι έρχονται εδώ και φτάνει σε όλα τα όμορφα τοπία κι’ ακτές που έπλεξαν το όνομα του, ξεκινάει σχεδόν μέσα από τον οικισμό με κατεύθυνση νότια. 

Αφού προσπεράσετε τη «Μεγάλη Άμμο», θα διασχίσετε τη περιοχή  «Στρούμπο» στην άκρη της πλαζ, με τα ενοικιαζόμενα δωμάτια της Σοφίας Ψαρρού, του Μιχάλη Πράσινου και τον διάσημο «Σορόκο» συνεχίζοντας προς την κοντινή πολυσύχναστη ακτή «Χαροκόπου», που βρίσκεται το πιο δημοφιλές ταβερνάκι του νησιού, ο περίφημος «Φοίνικας» του Δημήτρη Μαύρου. Σίγουρα είναι ένα απ’ παλιότερα, άνοιξε το 1975 στο μέρος που ήταν ο μοναδικός φοίνικας του νησιού, τότε, που όχι μόνο ρεύμα δεν είχε έρθει, (ήρθε το 1983) αλλά ούτε το λιμάνι υπήρχε (έγινε το 1987). Στις μέρες μας εξελίχθηκε σε τόπο διαμονής, αλλά το όνομα παραμένει σαν αξεπέραστο στέκι τόσο για το παμπάλαιο ντεκόρ από πέργκολες και καλαμωτές, όσο για το εξαιρετικό μενού, με έμφαση στα ολόφρεσκα ψάρια. Όσοι γνώρισαν εκείνα τα χρόνια τα νησιά μας σήμερα θεωρούνται τυχεροί. «Ήταν η εποχή, θυμάται ο Δημήτρης, που ερχόντουσαν παρέες οι Αθηναίοι, (σ.σ. και κάποιοι φίλοι Θεσσαλονικείς συμπληρώνω), έχοντας μαζί τους όργανα, μπουζούκια, κιθάρες, ντέφια….ό,τι άλλο φαντάζεσαι, ενώ άλλοι είχαν μέχρι τουμπερλέκια. Οι μεζέδες έδιναν κι’ έπαιρναν ενώ μετά από κάμποσες μπύρες, στηνόταν απ’ το τίποτα …τρικούβερτο γλέντι. Εγώ είχα κάποια δωμάτια ήδη από το ’68, αλλά αυτοί προτιμούσαν το ξενοδοχείο ‘’τ’ αστέρια’’. Έμεναν στις σκηνές τους εδώ δίπλα, στην παραλία». Παραμένει από παλιά τόσο έντονα φιλική η παρουσία του Δημήτρη, που κάποιοι ακόμα μπερδεύονται ονομάζοντας τον ίδιο όπως και την παραλία, ‘’Φοίνικα’’. 

Λίγο παρακάτω είναι το ιδιωτικό κάμπινγκ περίπου ενάμισι χλμ. από το χωριό. Από εδώ και πέρα ο δρόμος γίνεται μονοπάτι, με τα πόδια να’ χουν τον πρώτο λόγο. Η επόμενη παραλία είναι ο θαυμάσιος και ήσυχος «Φανός» ενώ πιο κάτω η κοσμοπολίτικη πρασινωπή«Πλατειά Πούντα», γνωστή περισσότερο σαν ‘’Ιταλίδα’’, από μια κοπέλα απ’ την Πελοπόννησο που αγόρασε μια έκταση εκεί. Είχε σπουδάσει στην Ιταλία κι’ έτσι έμεινε το όνομα. Λίγο πιο νότια είναι ο «Κάβος του Μυλωνά», όμως καλύτερα να ακολουθήσετε το παλιό μονοπάτι από την Πλατειά Πούντα που φεύγει ανατολικά καταλήγοντας στο απόμακρο «Πορί» (1ω), περνώντας από μεγάλες αμμοθίνες γεμάτες λευκά κρινάκια, ένα σχετικά σπάνιο είδος του. Λίγοι το χρησιμοποιούν πια, αν και οδηγεί στους πλέον γοητευτικούς ορμίσκους, όπως είναι η διάσημη «Πισίνα», που όσοι κολύμπησαν εκεί θα την θυμούνται ακόμα, και η «Σπηλιά», αλλά κι’ άλλους, ανώνυμους.

 Οι περισσότεροι προτιμούν τον τσιμεντοστρωμένο πλέον δρόμο, που από το χωριό φεύγει ανατολικά, περνάει την δστ. (αριστερά) που οδηγεί στο ελικοδρόμιο, συνεχίζει ευθεία διασχίζοντας σχεδόν όλο το νησί καταλήγοντας μετά από 4 χλμ., στην πολυφωτογραφημένη παραλία και το σχεδόν άγνωστο «Γάλα» εκεί προς την νότια άκρη της χερσονήσου. Όπως κατηφορίζετε από τον λόφο, η θέα, το εκθαμβωτικό φως και τα χρώματα της θάλασσας μέχρι κάτω στο άνοιγμα του κόλπου, ενθουσιάζουν με το ανυπέρβλητο κάλλος τους επισκέπτες. Δεξιά σας είναι το ‘’Καλόφεγγο’’, ένα νέο καφέ – μπαρ, αριστερά σας μετά την ξερολιθιά η πετρόχτιστη κοινοτική καφετέρια. Πίσω της, το ανηφορικό πετρώδες μονοπάτι πάνω στο ‘’λαιμό’’ της χερσονήσου οδηγεί στην έκπληξη της περιοχής, καταλήγοντας σ’ έναν πανέμορφο κολπίσκο με κρυστάλλινης καθαρότητας πρασινογάλανα νερά. Οι «Σπηλιές του Ξυλομπάτη», ένα σπάνιο, μονάκριβο τοπίο από αυτά που αιώνες τώρα σκαλίζει η φύση στα κοκκινωπά βράχια με την βοήθεια του ανέμου και της θάλασσας. Αρκετά πιο βόρεια βρίσκεται το «Λιμενάρι»,ακριβώς ό,τι χρειάζεται το πρωί για ατελείωτες βουτιές, το βράδυ προσφέρει τ’ ομορφότερο ηλιοβασίλεμα του νησιού.

Σπουδαία μέρη με όμορφη θέα προς το Κάτω Κουφονήσι και τον κάβο Πανόρμου της Νάξου διαθέτει και η δυτική πλευρά της νήσου κι’ ας μην φαίνεται με την πρώτη ματιά. Σχεδόν αμέσως μετά το λιμάνι εμφανίζεται η μικρούλα παραλία Λουτρά με το μικρό καρνάγιο στην άκρη της. Λίγο πιο ψηλά είναι ο ανεμόμυλος, η νέα εκκλησία, (1971 θεμελιώθηκε 1980 έγιναν τα θυρανοίξια) του Αγίου Νικολάου, χτισμένη πάνω σε θεμέλια παλαιοχριστιανικού ναού. Στον ευρύτερο χώρο των Λουτρών και της εκκλησίας υπήρχαν ενδείξεις για το αρχαίο παρελθόν του νησιού και ήδη από το 1967 άρχισε η έρευνα, με κάποιες πρώτες ανασκαφές από την έφορο αρχαιοτήτων Φωτεινή Ν. Ζαφειροπούλου. 

Τον Αύγουστο του 1970 κοντά στον ανεμόμυλο, αποκαλύφθηκαν συλημένοι τάφοι αλλά «και έκτασις άσκαπτος». Εκείνη την εποχή, εκτός από τα μικροαντικείμενα, μαρμάρινες φιάλες, χάλκινο εγχειρίδιο, λεπίδες οψιανού, το περίφημο πήλινο τηγανόσχημο σκεύος που εκτίθεται στο μουσείο της Νάξου, βρέθηκαν σε κοντινό σημείο σήμα ταφής⁽⁵⁾ και κτερίσματα⁽⁶⁾. Μεταξύ αυτών ένα πήλινο πτηνόμορφο πρωτοκυκλαδικό αγγείο που παρόμοιό του δεν είναι συνηθισμένο στις Κυκλάδες, πιθανόν να είχε εισαχθεί από την Κρήτη. Τα αποτελέσματα των συστηματικών αλλά και των σωστικών ανασκαφών, υπό την εποπτεία της αρχαιολόγου Όλγας Φιλανιώτου, που ακολούθησαν όλα αυτά τα χρόνια, έφεραν στο φως συνολικά τρία πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία, το πρώτο, στη θέση Αγριλιά, (στο ελικοδρόμιο), όπου βρέθηκαν 72 θαλαμοειδείς τάφοι. Τα άλλα δύο είναι στον Πάνω Μύλο και τα Λουτρά. Ίσως έτσι δικαιολογείται γιατί η παλιά ονομασία της περιοχής ήταν Ελληνικά⁽⁷⁾. Επίσης, ένας πρωτοκυκλαδικός οικισμός υπήρχε ανατολικά του σημερινού χωριού κι’ ένας δεύτερος, κατεστραμμένος από τη διάβρωση, κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου. Το χωριό φαίνεται ότι χτίστηκε στη θέση ενός μεγάλου ρωμαϊκού οικισμού, ενώ ποικίλα παλαιοχριστιανικά λείψανα υπάρχουν στον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο Νικόλαο⁽⁸⁾. 

Η συνέχεια θα σας φέρει στον κλειστό όρμο του Παριανού, μια όμορφη μικρή παραλία λίγο πιο ήσυχη από τις ‘’επώνυμες’’ που επιπλέον στολίζεται με τρεις μικρές σπηλιές στην αρχή του λιμενοβραχίονα. Διπλός αυτός, προστατεύει επαρκώς τον κολπίσκο που αποτελεί το αλιευτικό καταφύγιο του νησιού. Σ’ αυτό το λιμανάκι βρίσκουν απάγκιο όλα τα καινούργια και πολλά παλιά, παραδοσιακής ναυπηγικής τέχνης ξύλινα μεγάλα ψαροκάικα, αλλά και μικρότερες βάρκες που μπορείτε να θαυμάσετε ή να τα φωτογραφίσετε. Τον Παριανό κοσμεί με τη παρουσία του το αξιόλογο καφέ – μπάρ ‘’Ανέπλωρα’’, του Λευτέρη Σιγάλα πραγματικά δροσερό καταφύγιο στην κάψα του καλοκαιριού. Ο δρόμος συνεχίζει για λίγα χλμ. και σύντομα σταματάει στα κτήρια του βιολογικού καθαρισμού δίπλα από μια βραχώδη κιτρινωπή έξαρση, τον «Όχτο». 

Το μέγεθος του νησιού δεν προκαλεί για μεγάλες βόλτες με μοτοσυκλέτα, όμως, καθώς φαίνεται, έχει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για πεζοπορίες. Κάποια από αυτές θα σας φέρει στο κέντρο του οικισμού στον Άγιο Γεώργιο πολιούχο και προστάτη του νησιού, που, σύμφωνα με την επιγραφή στο υπέρθυρο αναστηλώθηκε 10 Απριλίου του 1876, παραμένοντας για χρόνια η μοναδική εκκλησία από τις επτά που υπήρχαν κάποτε. Απ’ αυτές, δεν υπάρχουν ούτε τα θεμέλια⁽⁹⁾ εκτός των δύο που αναφέραμε. Για χρόνια ο ναός ήταν χωρίς αγιογράφηση, όμως στην επισκευή που έγινε το 1980 από τον παπά Στάθη Ελευθερίου, (συνταξιοδοτήθηκε το 2006), ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε στις μέρες μας. 

Αν έχετε την τύχη να βρεθείτε στο νησί κάποια από τις γιορτινές του μέρες, η εμπειρία θα σας παραμείνει αξέχαστη. Από παλιά υπήρχε η παράδοση της περιφοράς της εικόνας. Ο παπα Στάθης μεγάλωσε αυτόν το θεσμό, φτιάχνοντας μάλιστα δικό του τυπικό, που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στη γιορτή του Αγίου. Η καθιερωμένη πλέον διαδρομή ξεκινά από την εκκλησία, περνάει από το καρνάγιο, και παραλιακά κατευθύνεται προς το λιμάνι. Καθ’ όλη τη διάρκεια της λιτάνευσης ακολουθούν από θαλάσσης όλα τα πλεούμενα του νησιού ενώ η στεριά σείεται από τα βεγγαλικά και τις κροτίδες. Πεζοπόροι και καπετάνιοι συναντώνται στο λιμάνι και τότε η εικόνα περνάει χέρι – χέρι από καΐκι σε καΐκι από πλώρη σε πρύμνη όλων των πλεούμενων του νησιού την ίδια στιγμή που γίνεται ο αγιασμός. 

Μετά επανέρχονται όλοι στην εκκλησία όπου γίνεται η συνεστίαση, με πλούσιο γεύμα που περιλαμβάνει σούπα «Ξιδάτο», (παραδοσιακός πατσάς μαγειρεμένος στα ξύλα όλη τη νύχτα) και κύριο πιάτο μοσχάρι κοκκινιστό με πατάτες τηγανιτές, κεφτεδάκια, τυριά και άφθονο κρασί. Όλη η εκδήλωση (περίπου χίλιες μερίδες φαγητό), είναι προσφορά (τάξιμο) μιας οικογένειας ή ενός ατόμου που βγαίνει με κλήρωση ανάμεσα σε όσους είναι ταμένοι στον άγιο και επιθυμούν να το αναλάβουν, ανήμερα της γιορτής, ενώ, τον επόμενο χρόνο, δεν μπαίνει στους κλήρους έτσι ώστε η προσφορά να γίνεται από διαφορετικούς κάθε φορά. Το ίδιο βράδυ σε όλα τα καφενεία και τα μαγαζιά γίνεται το καθιερωμένο γλέντι με όργανα, παραδοσιακή μουσική και τραγούδια. 

Στις διαδρομές που θα κάνετε μην αγνοήσετε τα νησάκια⁽¹⁰⁾ γύρω από το Κουφονήσι, που παρά το μέγεθός τους κρύβουν πολλές φορές το άγνωστο που γοητεύει τους περιηγητές. Ειδικά στο μεγαλύτερο παρακείμενο Κάτω Κουφονήσι ή Κάτω Νησί των ντόπιων, που χωρίζεται από το Πάνω με στενό πορθμό πλάτους 200 μ., πρέπει να αποβιβαστείτε. Σε καθημερινή βάση και κάθε ώρα υπάρχουν καΐκια ή μεγάλες λάντζες που ξεκινούν από το κεντρικό λιμάνι μεταφέροντας τους επισκέπτες εύκολα και γρήγορα στον δεύτερο παράδεισο της περιοχής. 

Με μικρή ολιγόωρη ή ακόμα ημερήσια πεζοπορία μπορείτε να γνωρίσετε και σεις τους λόγους που το έκαναν γνωστό σε όλο τον κόσμο.  Ο πρώτος είναι οι παραλίες του, που με τη σειρά προσέγγισης είναι η Παναγιά με το απάνεμο λιμανάκι και τα λίγα σπιτάκια, του Δέτη, το υπέροχο Νερό ή Νεράκι, την έκταση του οποίου θέλησε στα χρόνια μας να αγοράσει γνωστός πολιτικός, τα Πεζούλια μετά τον κάβο, και τ’ απόμακρο Φύκιο, στο βόρειο (πίσω) μέρος του νησιού. Ο δεύτερος είναι η αρχαιολογική έρευνα που επεκτάθηκε κι’ εδώ, εκπλήσσοντας για τον πλούτο και τον πολιτισμό που είχε αναπτυχθεί. Αντίθετα με το Κουφονήσι εδώ βρέθηκαν δύο πρωτοκυκλαδικοί συνοικισμοί, στον ένα μάλιστα (στη νότια πλευρά, απέναντι από τη νησίδα Δασκαλιό της Κέρου), σώζεται προϊστορική ακρόπολη «εις αρίστην κατάστασην», και κοντά της συλημένο νεκροταφείο. 

Ο δεύτερος συνοικισμός είναι στη περιοχή Παναγιά. Στο Νερό επίσης, αποκαλύφθηκαν αρκετά αρχαία, (αγγεία, φιάλες, μαρμάρινο ειδώλιο από την Κέρο, επιτύμβιο ανάγλυφο κ.ά.) που φυλάσσονται στο αρχαιολογικό μουσείο Νάξου⁽¹¹⁾. Το 1980 ήρθαν στο φως λείψανα της πρώιμης Υστεροκυκλαδικής εποχής (15^ος αι. π.Χ.) και ένας υστερογεωμετρικός οικισμός, σε θέση με μεγάλη ορατότητα⁽¹²⁾. Αυτές οι εγκαταστάσεις που φανέρωσε η αρχαιολογική σκαπάνη ρίχνουν άπλετο φως στις άγνωστες πτυχές του συμπλέγματος, και την ιστορία του τόπου μέσα από τη μακρά κατοίκηση. Η σπουδαιότητα των ευρημάτων οδήγησε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο [Κ.Α.Σ. στο εξής] να κηρύξει αδόμητη ζώνη Α’ απολύτου προστασίας όλη την έκταση του Κάτω Κουφονησίου⁽¹³⁾. 

Γυρίζοντας στον μικρό οικισμό, περάστε από τον ‘’Βενετσάνο’’, ένα όμορφο δροσερό ταβερνείο με μεγάλη αυλή, σκιά και λουλούδια για μια κρύα μπύρα ή νόστιμους μεζέδες. Μερακλής ο Γιάννης φτιάχνει πολλά θαλασσινά μεζεδάκια χωρίς να λείπουν τα σπεσιαλιτέ στον παραδοσιακό ξυλόφουρνο. Δοκιμάστε τα, συνοδεία ντόπιων χόρτων και γνήσιας ξινομυζήθρας. Δίπλα από το λιλιπούτειο μώλο ξεκινά ο δρόμος που σε λίγα λεπτά θα σας φέρει στο μικρό ξωκλήσι της Παναγίας, χτισμένο πάνω σε παλιότερη. Το εκκλησάκι γιορτάζει με λειτουργία και παραδοσιακό πανηγύρι κάθε δεκαπενταύγουστο. Σημαντική θεωρείται η σκαλιστή μεγαλογράμματη μαρμάρινη κτητορική επιγραφή⁽¹⁴⁾, η μεταγραφή της οποίας έγινε με την αμέριστη συμπαράσταση του καθηγητή Αρχιτεκτονικής κ. Αργύρη Πετρονώτη και αναφέρει:

1651 ΕΚΤΗ
ΣΤΗ Ο ΝΑΟΣ ΤΗ
Σ ΠΑΝΑΓΙΑΣ … ΠΑΠΑΚΟ
ΤΑ[Ν]ΤΙΝΟΣ … ΠΑΠΑΔΟ
ΠΟΥΛΟΣ

Αποκαλύπτοντάς μας την ημερομηνία κτίσεως και πιθανόν τον κτήτορα. 

Σε όλη τη διάρκεια της παραμονής σας στα Κουφονήσια θ’ αντικρίζετε απέναντι την επιβλητική Κέρο, το δεύτερο σε μέγεθος των Μικρών Κυκλάδων, με τα θαλασσοδαρμένα βράχια και την ιστορία που χάνεται στα βάθη του χρόνου. Οι έρευνες μέχρι σήμερα έδωσαν σπουδαία ευρήματα, αποδεικνύοντας ότι υπήρξε σημαντικό όσο και αινιγματικό κέντρο του Κυκλαδικού πολιτισμού. Γνωστές απόψεις⁽¹⁵⁾ που έχουν βάση αρχαία κείμενα, τη γεωγραφική θέση και τα ευρήματα στα γύρω νησιά, υποστηρίζουν ότι το ιερό νησί των Κυκλάδων δεν ήταν η Δήλος αλλά η Κέρος. Αδιαμφισβήτητο παραμένει και συνεχίζεται στους αιώνες ένα μοναδικό φαινόμενο που παρουσιάζεται δυο φορές το χρόνο, όσα τα ηλιοστάσια. Η πρώτη πανσέληνος γύρω στις 21 Ιουνίου βγαίνει φωτεινή μέσα από το τρίγωνο της ήβης που σχηματίζουν οι κορυφογραμμές της. Το ίδιο συμβαίνει με την ανατολή του ηλίου στις 21 Δεκεμβρίου ακριβώς στο ίδιο σημείο. Να το δείτε αυτό αν τύχει, όπως το βλέπει 33 χρόνια ο παπα Στάθης κι’ αναρωτιέται: «..γιατί να μην το είχε παρακολουθήσει και ο αρχαίος πρόγονός μας; Μόνο αυτό φτάνει για να γεννηθεί ο μύθος της Λητούς και των Παιδιών Της»⁽¹⁶⁾. 

Πέρα απ’ αυτό το αίνιγμα, η Κέρος περιτριγυρίζεται από άλλα νησιά, μικρότερα⁽¹⁷⁾, κυριαρχώντας στο χώρο με ψηλά βουνά, αγριωπά βράχια, σταχτί σαν την άνυδρη πέτρα, ψημένη στον ήλιο των Κυκλάδων αλατισμένη απ’ τα κύματα και την άχλη του Αιγαίου. Η θαλάσσια περιοχή μεταξύ των Κουφονησιών και της Κέρου ήταν γνωστή στην αρχαιότητα ως ’Κωφός Λιμήν’⁽¹⁸⁾.Μπορείτε να την διασχίσετε με το καΐκι, να πάτε μέχρι εκεί. Οι απότομες ακτές της δεν έχουν λιμάνια· σε κάτι βραχώδεις απάνεμες μεριές δένουν τα καΐκια, όσα πάνε τώρα πια. Το υλικό που κυριαρχεί εδώ είναι η πέτρα, πρώτη ύλη του κόσμου, σκληρή, αδιαφιλονίκητη, κυριαρχεί υπαγορεύοντας τη ζωή. Μ’ αυτήν είναι χτισμένα δυο τρία σπιτάκια. 

Μετά από επίπονη ανάβαση στη δυσπρόσιτη κορφή της, θα δείτε από κοντά, το παλιό αχρονολόγητο κάστρο; της, σε σημείο που διακρίνονται κι’ ελέγχονται όλες οι Κυκλάδες. Παλιότερα, οι κάτοικοι της καλλιεργούσαν τη σκληρή γη και τα λίγα άγρια λιόδεντρα με το άροτρο και την ευλάβεια του ανθρώπου που έχει ανάγκη την οποιαδήποτε παραγωγή. Σήμερα όλοι φύγανε για καλύτερη ζωή. Το μόνο που μαρτυρεί το πέρασμά τους οι σωροί ερειπίων, κτίσματα της ανάγκης για στέγαση των ζώων τους και το λιθόχτιστο λιτό εκκλησάκι της Παναγιάς. Μόνος, τελευταίος απόγονος μια ατέλειωτης σειράς προγόνων κτηνοτρόφων του Αιγαίου, ο Δημήτρης Αρτέμης απ’ την Αιγιάλη Αμοργού με ρίζες απ’ τα μέρη της Άρτας μ’ ένα κοπάδι κατσίκια, ανιχνεύει ακόμα τη γη της. Εδώ κι’ εικοστρία χρόνια. Μετά απ’ αυτόν τα πράγματα θα είναι όπως την πρώτη μέρα της δημιουργίας. Αυτής, που προκαλεί τη σκέψη του περιηγητή ειδικά την ώρα που δύει ο ήλιος και η Κέρος βάφεται προκλητικά με όλες τις αποχρώσεις του κόκκινου. 

Η παλιότερη αναφορά του ονόματος Κερία βρίσκεται σε επιγραφή του 5^ου αιώνα π.Χ. που αναφέρει τα ονόματα των φορολογουμένων συμμάχων της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Κατά τον μεσαίωνα υπήρξε κρησφύγετο και βάση εξόρμησης πειρατών. Το 1952 αποτελούσε ιδιοκτησία της Ι. Μ. Παναγίας Χοζοβιώτισσας της Αμοργού και εν συνεχεία της Γεωργικής Υπηρεσίας, από την οποία παραχωρήθηκε με κλήρο σε βοσκούς. Σήμερα υπάγεται διοικητικά πάλι στην Αμοργό και έχει κηρυχθεί από το Κ.Α.Σ. αδόμητη ζώνη. Σαν αρχαιολογικός χώρος απέκτησε ενδιαφέρον όταν το 1884 βρέθηκαν από τον U. Koehler τα γνωστότερα ειδώλια μουσικών της πρωτοκυκλαδικής εποχής, του αυλητή και του αρπιστή πλασμένα από παριανό μάρμαρο, που μπορείτε να τα θαυμάσετε στην κυκλαδική συλλογή του αρχαιολογικού μουσείου της Αθήνας. 

Το νησί έγινε ευρύτερα γνωστό αργότερα, έπειτα από μια σειρά εκτεταμένων λαθρανασκαφών κυρίως τη δεκαετία του ’50, στη θέση Κάβος απέναντι από το νησί Δασκαλιό. Συνέπεια αυτής της αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας ήταν να γεμίσει η διεθνή αγορά με αρχαιότητες, κυρίως σπασμένα κομμάτια μαρμάρινων κυκλαδικών ειδωλίων με την ονομασία «Θησαυρός της Κέρου»⁽¹⁹⁾. Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης αποφασίστηκε η διεξαγωγή συστηματικής ανασκαφικής έρευνας στην περιοχή του Κάβου η οποία ξεκίνησε το 1963 από τον αρχαιολόγο Χρήστο Ντούμα. Την ίδια περίοδο έγινε έρευνα στο Δασκαλιό όπου βρέθηκαν λείψανα προϊστορικού οικισμού και τείχος, ενώ στην κορφή του, θεμέλια μικρής εκκλησίας⁽²⁰⁾.

Στις μέρες μας η αρχαιολογική σκαπάνη δεν σταμάτησε να διερευνά και μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί πλήθος στοιχείων⁽²¹⁾. Το φετινό καλοκαίρι (2007) μάλιστα, μέσω ενός τριετούς προγράμματος για την Κέρο, μια ομάδα φοιτητών υπό τον καθηγητή αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Cambridge, ColinA. Renfrew⁽²²⁾, τη συμπαράσταση της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα και συνοδεία ελλήνων αρχαιολόγων θα κάνει εργασίες στο Δασκαλιό. Οι νέες αποκαλύψεις που πιθανά φυλάσσει στη γη της, ίσως δώσουν τη δυνατότητα να εξαχθούν περισσότερα συμπεράσματα για τη συμβολή της νήσου στην αρχαία κυκλαδική κοινωνία και τον πολιτισμό της.

Παρά το μικρό μέγεθος της συστάδας αυτών των νησιών (Ηρακλειά – Σχινούσα – Κουφονήσια – Κέρος – Δονούσα)    έχουν βρεθεί σημαντικοί τόποι⁽²³⁾, ευρήματα που αποδεικνύουν τη μακρά κατοίκηση ήδη από την περίοδο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (3^η χιλιετία π.Χ.) τη περίοδο του Κυκλαδικού⁽²⁴⁾πολιτισμού, γνωστού και ως Πρωτοκυκλαδικού. Δυστυχώς όμως, κανένας από αυτούς δεν είναι επισκέψιμος απλά αναζητήστε τους και περπατήστε στα ίχνη του πανάρχαιου παρελθόντος τους. Ίσως το 2007 υλοποιηθεί μια παλιά υπόσχεση για αρχαιολογικό μουσείο στο Κουφονήσι, στο παλιό σχολείο δίπλα απ’ το μνημείο πεσόντων. Φυσικά, για μια πιο ολοκληρωμένη άποψη είναι σωστό να επισκεφθείτε το πολύ καλά οργανωμένο μουσείο της Νάξου που στεγάζεται στο κτήριο της ονομαστής Εμπορικής σχολής, σχεδόν δίπλα από τη μητρόπολη των καθολικών. Εκεί φιλοξενούνται δεκάδες σημαντικά ευρήματα, ιδιαίτερα της πρωτοκυκλαδικής περιόδου (3200 – 2300 π.Χ) από τη Νάξο και τα γύρω νησιά (Κουφονήσια, Κέρο, Δονούσα κ.ά.). Η συλλογή του από μαρμάρινα ειδώλια στην κάτω αίθουσα θεωρείται μοναδική μετά από την αντίστοιχη του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας.

Ολοκληρώνοντας⁽²⁵⁾την περιήγηση στο σύμπλεγμα που χάρη συντομίας λέμε Μικρές Ανατολικές Κυκλάδες, διαπιστώνουμε ότι το Κουφονήσι είναι ένα από τα μικρότερα. Το μέγεθός του όμως είναι αντιστρόφως ανάλογο της δυναμικότητάς του. Θεωρείται πυκνοκατοικημένο και εύπορο, χάρη στο ψάρεμα πρωτίστως, σχεδόν όλες οι οικογένειες έχουν σχέση με τη θάλασσα, ενώ τα τελευταία χρόνια άρχισαν συστηματικά να ανιχνεύουν νέους οικονομικούς ορίζοντες που προσφέρει αφειδώς ο τουρισμός. «Το νησί μας έχει παρουσιάσει μια τουριστική άνοδο τα τελευταία 10 χρόνια, ενώ από το 2000 η αύξηση είναι ραγδαία. Διαθέτουμε περίπου οχτακόσια καταλύματα και δυόμισι χιλιάδες κλίνες. Αυτή η αύξηση των παραθεριστών οφείλεται αρχικά στις όμορφες, καθαρές παραλίες στις καλές υπηρεσίες διαμονής – εστίασης, στο χαμόγελο, στη φιλόξενη διάθεση των κατοίκων, (σ.σ. κάτι που ομολογουμένως διαπιστώσαμε από πολύ παλιά) τα παραδοσιακά ταβερνάκια και φυσικά το καλό φαγητό με πραγματικά φρέσκα, δικά μας προϊόντα και ψαρικά. Εφέτος (2007) περιμένουμε επισκέπτες από του Αγίου Πνεύματος και πιστεύουμε η κίνηση να κρατήσει μέχρι τέλη Σεπτεμβρίου. Πρόβλημα που πρέπει να δει η Διοίκηση αποτελεί η ακτοπλοϊκή σύνδεση που σταματά το Σεπτέμβριο, όσον αφορά τα μεγάλα πλοία»⁽²⁶⁾.

Παρόλη την τουριστική ανάπτυξη της τελευταίας εικοσαετίας, τα προβλήματα που δημιουργεί αυτή, δε στάθηκαν ικανά να αποπροσανατολίσουν τους κατοίκους που συνεχίζουν να ασχολούνται επαγγελματικά με την αλιεία, όπως παλιά. Το Κουφονήσι ήταν και παραμένει συγκριτικά με τον πληθυσμό του, το απόλυτο ψαροχώρι με 60 μεγάλα και 40 μικρά αλιευτικά σκάφη⁽²⁷⁾. Σε συνδυασμό δε με την κτηνοτροφία (περίπου 2.000 αιγοπρόβατα), τις λίγες καλλιέργειες που γίνονται για τις ανάγκες της οικογένειας, έχει μια σχετική αυτάρκεια. Η εγγύτητα στη νοτιοανατολική ακτή της Νάξου εξασφαλίζει την ταχεία μεταφορά του πλεονάσματος των προϊόντων στο κέντρο, και την εισαγωγή των απαραίτητων για την περαιτέρω εξέλιξη. Η σταθερή ανέλιξη του πληθυσμού⁽²⁸⁾ και τα 80 παιδιά στο δημοτικό – γυμνάσιο – λύκειο, τμήμα Τ.Ε.Ε και πληροφορικής είναι η μεγαλύτερη απόδειξη, το συμπέρασμα αν θέλετε, ότι με την κατάλληλη κουλτούρα, αντίληψη, ενημέρωση από υπεύθυνους φορείς υπάρχει δυνατότητα αναστολής τής ερήμωσης που, σήμερα, απλά παρατηρείται ή σχολιάζεται από τη Διοίκηση και ανακοινώνεται από την στατιστική υπηρεσία. 

Ήχοι, μυρωδιές κι’ αγγίγματα είναι τόσο διαφορετικά εδώ. Αρχαίοι Έλληνες, Βυζαντινοί, Ενετοί, πειρατές περπάτησαν και λάτρεψαν τους θεούς τους σ’ αυτά τα χώματα. Άλλοι καλλιέργησαν τη γη, άλλοι παντρεύτηκαν με τη θάλασσα, την αλιεία, όλοι όμως δημιούργησαν το δικό τους πολιτισμό. 

Η άλλη Ελλάδα αναδεικνύεται εμπρός στα μάτια σας· εσείς, δεν έχετε παρά να στοχαστείτε, βρίσκοντας νόημα σ’ αυτό που οι Κουφονησιώτες έχουν κατακτήσει χρόνια τώρα. Ήρεμη ζωή, πλατύ χαμόγελο, και το φως του Αιγαίου που στολίζει αυτό που ονομάζουμε Ζωή.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Μικρές Κυκλάδες: από Κέρο μέχρι Ηρακλειά, Σχινούσα, Κουφονήσια, Κέρος, Αντικέρι, και Θαλάσσια Ζώνη, κωδ. GR 4220013 (ha 12595,25) και ξεχωριστά νήσος Ηρακλειά, Μακάρες, Μικρός και Μεγάλος Αβελάς, Βενέτικο Ηρακλειάς, κωδ. GR 4220021 (ha 1983,00). Info: Δίπλα από τον κωδικό της περιοχής είναι η έκταση σε ha (εκτάρια). Το κάθε εκτάριο είναι 10 στρ. Πηγές: Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε: www.minenv.gr/1/12/121/12103/g1210300.html, Ε.Μ.Π: www.itia.ntua.gr/filotis/  Αυτή διάκριση είναι πράγματι σημαντική αφού αποτελεί εν δυνάμει δείγμα ότι η πολιτεία αναγνωρίζει την αξία τους και μακροπρόθεσμα, μέσα από την συνταγματική άλλωστε υποχρέωσή της, και την αρωγή της Ε.Ε., έχει εξετάσει τους τρόπους ανάπτυξής αυτών των τόσο σπάνιων δυσεύρετων και εν’ τέλει πολύτιμων οικοσυστημάτων.

⁽²⁾ Στην αρχική σύσταση του ελληνικού κράτους καταγράφεται ως Φακούσα. Β.Δ. [Βασιλικό Διάταγμα] 3^ης (15^ης) Απριλίου 1833 (ΦΕΚ 12) «Περί της διαιρέσεως του Βασιλείου και της διοικήσεώς του». Ελευθέριου Γ. Σκιαδά, Ιστορικό Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδας 1833 – 1912, Αθήνα (1994), 465. Επίσης στο Β.Δ. 1^ης (13^ης) Οκτωβρίου 1834 (ΦΕΚ 4/1835) «Περί του σχηματισμού των δήμων του νομού των Κυκλάδων». Σκιαδά ο.π. 446.

⁽³⁾Πέγκυ Σωτηρακοπούλου, Ο «Θησαυρός της Κέρου» έκδοση: Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης / TheJ. PaulGettyMuseumL.A. / CycladicArtFoundationN.Y., Αθήνα (2005) 29, βλ. σημ. 3 και βιβλιογραφία 45.

⁽⁴⁾ Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας του 1990 υπήρχαν στο Κουφονήσι 214 οικοδομές, τα στοιχεία του 2000 αναφέρουν 325 οικοδομές, αύξηση 51,9%. Σήμερα (2007) προφανώς θα είναι πολύ περισσότερα. Με τον ίδιο ρυθμό, σε λίγα χρόνια το νησί θα θυμίζει αστικό περιβάλλον. Περισσότερα βλ. στο άρθρο του Γιώργου Λιάλιου, «Το τσιμέντο πνίγει τις Κυκλάδες» στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  Κυριακής 18 Μαρτίου 2007 (Έτος 88^ον, φ. 26.533) 31. Επίσης δείτε το νέο ειδικό χωροταξικό σχέδιο για τον τουρισμό που αφορά μέχρι και ακατοίκητα νησιά στο: Γιώργου Λάλιου, «Τουριστικές μονάδες και σε νησιά ακατοίκητα», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 88^ο φύλλο 26.568) Πέμπτη 3 Μαίου (2007) 1, 4. Γιώργου Λάλιου, «Χωροταξικός Οδηγός για την τουριστική ανάπτυξη», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (στο ένθετο Οικονομική Καθημερινή) (έτος 88^ο φύλλο 26.571) Κυριακής 6 Μαίου (2007) 4. Χαράς Τζαναβάρα, «Σπίτια στο κύμα με όρους ξενοδοχείου», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία (φύλλο 1527) Κυριακής 13 Μαίου (2007) 65.

⁽⁵⁾ Ορθογώνια, στενόμακρη πλάκα, μαρμάρινη ή λίθινη, σωρός από πέτρες ή ειδικό αγγείο, που τοποθετούσαν όρθια οι αρχαίοι Έλληνες για να υποδηλώνει ή να θυμίζει κάτι, εν προκειμένω την ταφή. 

⁽⁶⁾ Νεκρικά δώρα, συνήθως προσφιλή αντικείμενα, τα οποία θάβονταν μαζί με το νεκρό, και πολλές φορές είχαν ανάλογη αξία με την κοινωνική ή οικονομική κατάστασή του.

⁽⁷⁾ Παλιότερο τοπωνύμιο των σημερινών Λουτρών, πουμου αποκάλυψε ο παπα Στάθης Ελευθερίου, συνταξιούχος ιερέας στα Κουφονήσια, στη διάρκεια επιτόπιας επίσκεψης στις 23/7/05.

⁽⁸⁾Όλγα Φιλανιώτου, «Μικρές Κυκλάδες - Κουφονήσια», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου. Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα (2005) 287 – 288.

⁽⁹⁾ Τις πληροφορίες μου μετέφερε ο παπα Στάθης Ελευθερίου σε τηλεφωνική επικοινωνία (02 Μαρτίου 2006 ω13:40).

⁽¹⁰⁾ Κάτω Κουφονήσι και Κέρος που έχουν κηρυχθεί αρχαιολογικοί χώροι και αδόμητες ζώνες, Κοπριά (36^ο 59’, 3 Β - 25^ο 38’, 3 Α), ιδιόκτητο 2,3 ν. μ. από την άκρα Βορεινό στο Πάνω Κουφονήσι, Γλάρος ή Γλαρονήσι, 1.111,2 μ. (6/10 του ναυτικού μιλίου – ν.μ. στο εξής) από το Κάτω Κουφονήσι, Λιγάρι ή Ασπρονήσι 1.296,4 μ. (7/10 του ν.μ.) από το Κάτω Κουφονήσι προς Σχινούσα, και βορειότερα από το Λιγάρι ο μεγαλύτερος σε μέγεθος Μαύρος Βράχος (36^ο 53’, 5 Β - 25^ο 32’, 6 Α). Υπάρχουν και άλλα μικρότερα χωρίς τουριστικό ενδιαφέρον αλλά με τεράστιο οικολογικό, επιστημονικό και όχι μόνο. Στοιχεία σημείωσης: Υδρογραφική Υπηρεσία του Π.Ν., «Πλοηγός», Νοτιοανατολικές Ακτές, έκδοση Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν., τ. Β’, Αθήνα (2004) 394, 396.

⁽¹¹⁾ Αρχαιολογικό Δελτίο (ΑΔ στο εξής), 22 (1967): Χρονικά 466, 467. Για τις ανασκαφικές αναφορές στα Κουφονήσια από την έφορο αρχαιοτήτων Φωτεινή Ζαφειροπούλου: βλ. ΑΑΑ (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών στο εξής) ΙΙΙ (1970): 48 – 51, ΑΔ 25 (1970): 428 – 430 και πίνακες 367 – 372, ΑΔ. 26 (1971): Β2 Χρονικά 467, 478, 479, και πίνακες 478 – 479, ΑΑΑ IV (1971): 214, 215. Για το πήλινο τηγανόσχημο σκεύος βλ. Φ. Ζαφειροπούλου, «Κεραμεική», στο Λίλα Μαραγκού (επιμ.), Κυκλαδικός Πολιτισμός – Η Νάξος στην 3^η π. Χ. Χιλιετία, έκδοση: ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα (1990) 170 – 171 και 172 με βιβλιογραφία.

⁽¹²⁾ Φιλανιώτου ο.π. 288.

⁽¹³⁾  Φ.Ε.Κ. 234/Β/7-4-1992. Για λόγους προστασίας των αρχαιοτήτων των νησίδων Κάτω Κουφονήσι και Κέρος καθορίζουμε ζώνη Α (αδόμητη), απολύτου προστασίας σε όλη τους την έκταση, σύμφωνα με την αρ. 7/18 –2 – 1992 γνωμοδότηση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου.

 ⁽¹⁴⁾  Η επιγραφή δεν είναι εντοιχισμένη στην εκκλησία όπως συμβαίνει συνήθως. Φυλάσσεται για ασφάλεια αλλού και ευχαριστώ πολύ τον ιερέα Στάθη Ελευθερίου για το δικαίωμα φωτογράφησης.

⁽¹⁵⁾ Ευστάθιος Ελευθερίου, Κέρος: Ένα χαμένο ιερό νησί της Αρχαιότητας, αυτοέκδοση Αθήνα 1996.

⁽¹⁶⁾ Ελευθερίου ο.π. 29.Όσο αφορά τον μύθο ο επικρατέστερος αναφέρει: …όταν η Ήρα έμαθε ότι η Λητώ (ερωμένη του Δία), ήταν έγκυος από το Δία, της απαγόρευσε να γεννήσει σε στεριά. Όταν η Λητώ έφτασε να γεννήσει φάνηκε στη θάλασσα ένα νησί, που ήδη εκεί, μεταμορφωμένη σε ορτύκι, κρυβόταν για να ξεφύγει από τον Δία η αδελφή της Λητώς, η Αστερία. Σ’ αυτό το νησί η Λητώ γέννησε τους θεούς Απόλλωνα και Άρτεμη, παιδιά του Δία. Η Αστερία (αργότερα Δήλος) εξ’ αυτού του γεγονότος, μεταξύ των πολλών, ονομάστηκε και ιερό νησί. Στοιχεία σημείωσης: Μάριου Βερέτα, Μέγα Ονομαστικόν ή τα ονόματα των Ελλήνων [λεξικό], αυτοέκδοση, Αθήνα (1997) 63, 74, 79, 257.

⁽¹⁷⁾ Δασκαλιό, σε ελάχιστη απόσταση (50 μ.) από την περιοχή Κάβος, Πλακί, (36^ο 51’, 8 Β - 25^ο 37’, 4 Α), 1,2 ν.μ. από την Κέρο, Άγιος Ανδρέας, σε απόσταση 1.296,4 μ. (7/10 του ν.μ.) από το Πλακί, Γουργάρι, σε ελάχιστη απόσταση ανατολικά του νοτιανατολικού ορίου της Κέρου, Σκάνδια ή Σκαλιά, 945 μ., (5/10 του ν.μ.) βόρεια του νοτιοδυτικού άκρου της Κέρου, και η συστάδα Αντικέρια (36^ο 50’, 7 Β - 25^ο 40’, 6 Α), που αποτελούνται από τη δυτικότερη Δρίμα ή Κάτω Αντικέρι και τηνΑνατολικότερη Αντίκερο (Αντίκαρος) ή Πάνω Αντικέρι. Μεταξύ τους υπάρχουν και κάποια άλλα μικρότερα κι’ ανώνυμα. Στοιχεία σημείωσης: Υδρογραφική Υπηρεσία του Π.Ν., «Πλοηγός», Νοτιοανατολικές Ακτές, έκδοση Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν., τ. Β’, Αθήνα (2004) 395.

⁽¹⁸⁾ Chr. Doumas, Vas. Lambrinoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens (1999) 295.

⁽¹⁹⁾Δείτε την ομότιτλη ειδική επιστημονική μελέτη – μονογραφία της αρχαιολόγου Δρα Πέγκυς Σωτηρακοπούλου (βλ. πιο πάνω σημ. 2) για το «Θησαυρό της Κέρου». Περιέχει εξαιρετικό υλικό και αναλυτική παρουσίαση του ιστορικού της έρευνας, την ιστορία της νήσου και εξαντλητική φωτογράφηση των ευρημάτων και των συλλογών τόσο του εξωτερικού όσο και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης του Ιδρύματος Ν. Π. Γουλανδρή το οποίο επιπλέον τη διαθέτει.

⁽²⁰⁾Σωτηρακοπούλου ο.π. 32.

⁽²¹⁾ Υπό έκδοση βρίσκεται το βιβλίο των C. Renfrew  - Ch. Doumas – L. Marangou – G. Gavalas (επιμ.) Keros I, τομ 1: Keros, Daskalio Kavos. The investigation of 1987 – 1988, The McDonald Institute for Archaeological Research, (Downing Street, Cambridge, CB2 3ER), www.mcdonald.cam.ac.uk/ και www.mcdonald.cam.ac.uk/monographs.html 

⁽²²⁾ Το έργο και η προσφορά του στον κλάδο του στον κλάδο της Προϊστορικής Αρχαιολογίας βραβεύτηκε το 2004 από το ελβετικό Ίδρυμα Balzan. Πηγή: www.balzan.com/en/dokumente/news/prizewinners2004.pdf 

⁽²³⁾ Προσπαθώ να χρησιμοποιώ οποιονδήποτε άλλο όρο εκτός του «αρχαιολογικού χώρου» αφού σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο αυτές οι λέξεις σημαίνουν πολύ περισσότερα πράγματα από αυτά που πρεσβεύει το ΥΠ.ΠΟ. Δυστυχώς οι δικοί μας ‘’αρχαιολογικοί χώροι’’ στερούνται ακόμα και τα αυτονόητα, όπως π.χ. να διαθέτουν εποπτικό υλικό, καθαριότητα, φύλαξη, και κυρίως να είναι επισκέψιμοι και από ΑΜΕΑ. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις δυστυχώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα και θα έπρεπε από καιρό να έχουν αφυπνίσει τους διαχειριστές της πολιτιστικής κληρονομιάς μας. 

⁽²⁴⁾Λίλα Ι. Μαραγκού, Αμοργός Ι – Η Μινώα, Η πόλις, ο λιμήν και η μείζων περιφέρεια, έκδοση: Ή εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα (2002) 9 σημ. 29 με βιβλιογραφία.

⁽²⁵⁾ Άγγελου Σινάνη, «Νήσος Ηρακλειά» Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, έτος έκτο, τ. 6, εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα (2004) 46 – 62, του ιδίου, «Νήσος Σχινούσα» και «Νήσος Δονούσα» Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, έτος όγδοο, τ. 8, εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα (2006) 10 – 32 και 34 – 58 αντίστοιχα. Του ιδίου, «Νήσοι Άνω & Κάτω Κουφονήσι - Κέρος» Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, έτος ένατο, τ. 9, εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα 2007.

⁽²⁶⁾ Πληροφορίες από τον πρόεδρο του τοπικού συνδέσμου τουριστικών επιχειρήσεων κ. Μιχάλη Κωβαίο σε τηλεφωνική επικοινωνία στις 3 Μαίου 2007 – 13:40. Επίσης βλ. συνέντευξη του ιδίου στο Γιώργο Λιάλιο με τίτλο «‘’Βουλιάζουν’’ από τουρίστες» στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, Σαββάτου 4 Ιουνίου 2005 (Έτος 87^ον, φ. 25.996) 6. Τα ίδια δήλωνε σε ανύποπτο χρόνο και ο παλιός πρόεδρος του συνδέσμου κ. Νικήτας Σίμος, βλ. συνέντευξη του, στη σύνταξη του Περιοδικού Σειρήνες των Κυκλάδων, τ.3 Ιούνιος (1997) 26.

⁽²⁷⁾ Για σύγκριση η Κάλυμνος στα Δωδεκάνησα (16.235 κάτοικοι ’01) διατηρεί το μεγαλύτερο στόλο πανελλαδικά, ενώ  στις Κυκλάδες είναι η Πάρος (12.853 κάτοικοι ’01). Αμέσως μετά την Πάρο είναι το Κουφονήσι (366 κάτοικοι ’01). Ο αριθμός των σκαφών, και των αιγοπροβάτων προέρχεται από πληροφορίες της γραμματέως της Κοινότητας κ. Κατερίνας Ψαρού σε τηλεφωνική επικοινωνία στις 3 Μαΐου 2007 – 13:50.

⁽²⁸⁾ Κάτι που διαπιστώνουμε σε όλα τα νησιά που δεν εγκατέλειψαν τις παραδοσιακές τους ασχολίες (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία), χάριν του τουρισμού. Πάνω Κουφονήσι 1896 - 122 κατ., 15/16 Μαΐου 1928 - 234 κατ., 1940 – 243 κατ., 2001 – 366 κατ., Κάτω Κουφονήσι 1940 – 32 κατ., σήμερα 3 κατ. το καλοκαίρι, Κέρος 15/16 Μαΐου 1928 - 12 κατ., 1940 – 10 κατ., 1971 - 7 κατ. Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των Ελληνικών Νησιών 1896 – 1940 – 2001, Αυτοέκδοση, Όρμος Αποθηκών Τήνου (2004) 8.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Θέση: 36^ο 55’, 5’’ βόρειο, 25^ο 35’, 8’’ ανατολικό, Πάνω Κουφονήσι:  Έκταση 6 τ.χ., Ακτογραμμή 14 χλμ., Υψόμετρο 0 –  114 μ. κορυφή Βαρδιόλα, Πληθυσμός: 366 κατ. (‘01). Κάτω Κουφονήσι: Έκταση 4 τ.χ., Ακτογραμμή 16 χλμ., Υψόμετρο 0 –  121 μ., Πληθυσμός: 3 – 4 κάτοικοι τη καλοκαιρινή περίοδο, Κέρος:  Έκταση 15 τ.χ., Ακτογραμμή 27 χλμ., Υψόμετρο 0 –  434 μ. κορυφή Παπαμέ, Πληθυσμός: 1 κατ. από Αιγιάλη Αμοργού το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. Πρωτεύουσα: Κουφονήσι, Νομός: Κυκλάδων, Επαρχία: Νάξου, Απόσταση από Πειραιά 103 ν.μ.  – 5ω 30’, (Νάξος). Απόσταση από Νάξο 21 ν.μ. 2ω 30’, απόσταση από Κέρο 1,5 ν.μ. – 20’.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22850, Ταχυδρομικός Κώδικας: Κουφονήσι Κυκλάδων 843 00 - Νάξος.

ΔΙΑΜΟΝΗ: www.koufonisia.gr/accomodation-hotels_i.htm και www.hotels-in-greece.com/koufonisi/index-g.htm Πέντε ξενοδοχεία: Ατλαντίδα 71691, 74006 www.hotel-atlantida.gr, Αιγαίο 74050 – 1 www.hotel-aigaion.gr, Κέρος 71600 - 1, Κουφονήσια 71842, 74067, Αίολος 74206 www.aeoloshotel.com και www.koufonissia.net και πληθώρα δωματίων, περισσότεροι από 41 επαγγελματίες με 2.500 κλίνες. Δείτε τα ενοικιαζόμενα δωμάτια στο ομώνυμο μενού του www.koufonisia.gr/map.htm Παρ’ όλη την προσφορά επικοινωνήσετε νωρίτερα για τον Ιούλιο – Αύγουστο γιατί γρήγορα παρουσιάζεται πληρότητα. Koufonissia Tours (κρατήσεις δωματίων) Νικήτας Σίμος 71671, fax: 74091, Σύνδεσμος τουριστικών επιχειρήσεων με έδρα τα Κουφονήσια, πρόεδρος Κωβαίος Μιχαήλ τηλ – fax: 74118.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην παραλία Φανός, 71683, 71726, 71749, Τζαβαρής Μανώλης.

ΦΑΓΗΤΟ:  Άφθονα σε καλές τιμές ψάρια από τους ντόπιους ψαράδες. Σπέσιαλ μαγειρευτά, Κοκκινιστό, χταπόδι στιφάδο, αλλά και φάβα, ρεβίθια στο φούρνο, Στην παραλία Χαροκόπου ‘’ο Φοίνικας’’ 71368, ‘’Μέλισσα’’ η παλιότερη στο νησί 71454, Ψαροταβέρνα ‘’ο Νικόλας’’ 71690, στην παραλία Λουτρά, Ουζερί ‘’το καρνάγιο’’ 74286, Ψαροταβέρνα – Μαγειρευτά στο Κάτω Κουφονήσι ο ‘’Βενετσάνος’’ 74074, 74117 με ξυλόφουρνο. Στην Κέρο, ο Αρτέμης τυοροκομεί, όπως πολλοί ντόπιοι. Αναζητήστε ξινομυζήθρα ή λαδοτύρι.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Κοινότητα 71379, Αστυνομία 71375, Α’ Βοήθειες Ιατρικό κέντρο Κουφονησιού: 71370 και ελικοδρόμιο, φαρμακείο όχι, Ιατρικό κέντρο Νάξου 23333. Ενοικιάσεις: μόνο ποδήλατα 6973211829 Βαλτάν. Βουλκανιζατέρ: όχι. Η λύση είναι ο Νίκος Πράσινος στην Ηρακλειά 71991, 71569 e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. για κάτι πιο σοβαρό Πολυκρέτης Γιώργος, Χώρα Νάξου, 24872. Να έχετε μαζί σας δύο Fast και ένα συρματόσχοινο αμπραγιάζ.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.koufonisia.gr Στη συνέχεια της μαρίνας προς τα δυτικά θα λειτουργήσει καταφύγιο σκαφών αναψυχής. Καθημερινά εκδρομές με μικρά και μεγάλα σκάφη. Γύρος του νησιού, Κάτω Κουφονήσι, βόλτα στην Κέρο. Υπάρχουν πολλοί επαγγελματίες στο λιμάνι, δύο απ αυτούς ο Καπτα - Κώστας Πράσινος και ο γιος του Ρουσέτος Κων/νου Πράσινος 71438 οι οποίο εξυπηρετούν και το δρομολόγιο από Βώλακα Νάξου – Κουφονήσι χειμώνα - καλοκαίρι. Αρχαιολογικό μουσείο Νάξου 22725, 2103250148, ανοιχτά καθημερινά 08:30 – 15:00 εκτός Δευτέρας. Α.Τ.Μ. της Αγροτικής. Δείτε τα πρωτοκυκλαδικά αγγεία http://www.culture.gr/2/21/211/21121m/00/lk21m138.jpg και το πήλινο τηγανόσχημο σκεύος http://www.culture.gr/2/21/211/21121m/00/lk21m133.jpg που βρέθηκαν στα Κουφονήσια. Για όλα τα νησιά του Αιγαίου δείτε το http://eyploia.aigaio-net.gr ένα καινούργιο site φτιαγμένο από νέους ανθρώπους με άποψη.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Μέσω Νάξου με τα Blue Star 2108919800 www.bluestarferries.com Υπάρχουν και κατ’ ευθείαν δρομολόγια (8ω 30’) αλλά μεταβάλλονται ανάλογα το μήνα. Εισιτήρια: Κόστος για Νάξο (Μάρτιος 07) 27,50 EUR το άτομο, ενιαία τιμή για μοτοσυκλέτες ανεξαρτήτως κυβικών 20,00 EUR. Λιμεναρχείο Πειραιά 2104226000 - 1 - 4, Λιμεναρχείο Νάξου 2285022300, δρομολόγια πλοίων info ΟΤΕ 1440, www.yen.gr/main.htm Λιμεναρχείο Θεσσαλονίκης (ανταπόκριση για Πάρο ή Νάξο) 2310531504 – 5, διάρκεια ταξιδιού 15ω – 250 ν.μ. Λιμεναρχείο Ραφήνας (ανταπόκριση για Πάρο ή Νάξο) 28888. Το συντομότερο ταξίδι είναι από Πειραιά για Νάξο (μέσω Πάρου) με τα highspeed I, II, III, IIII, διάρκεια ταξιδιού 4ω, και Λαύριο - Νάξος (κατ’ ευθείαν) με την NEL Lines 2104115015, διάρκεια ταξιδιού 3ω. Από εκεί αναλαμβάνει (μέσω Σχινούσας) το «Express Skopelitis», κάθε μέρα εκτός Κυριακής ώρα 15:00 το χειμώνα (Δευτ. – Τετ 13:00), με 7,50 EUR το άτομο & 5,00 EUR η μοτοσυκλέτα ανεξαρτήτως κυβισμού. Πρακτορείο εισιτηρίων για τον Σκοπελίτη στη Νάξο: ΖΑΣ travel 23330. Πρακτορείο εισιτηρίων, πληροφορίες για τα δρομολόγια και τις ανταποκρίσεις στα Κουφονήσια Κώστας και Ρουσέτος Πράσινος 71438, fax: 74249, Naxos Tours 24000.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Argo Oil, Γιάννης και Λευτέρης Πράσινος 6977982701. Και να προσπαθήσετε, πάνω από 35 χλμ. την ημέρα δεν θα κάνετε. Γεμίστε όμως, γιατί μετά μπορεί να πάτε στα γειτονικά νησιά, Ηρακλειά ή Σχινούσα.

ΧΑΡΤΕΣ: Αποκλειστικά για το νησί δεν υπάρχει. Όλος ο Νομός Κυκλάδων σε κλίμακα 1:350.000, σε έναν μοναδικό πλαστικοποιημένο χάρτη που χωράει στο tang Bag. Εκδόσεις ‘’Ελλάδα’’ χάρτης Νο 29 ‘’Κυκλάδες’’, Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 2103222573, 3235241, Βενιζέλου 3, Θεσσαλονίκη 2310223063.

ΒΙΒΛΙΑ: Πέγκυ Σωτηρακοπούλου, Ο «Θησαυρός της Κέρου» έκδοση: Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης / The J. Paul Getty Museum / Cycladic Art Foumdation, Αθήνα 2005. Στέλνεται και με αντικαταβολή. 2107228321, 3, fax:7239382. Ευστάθιος Ελευθερίου, Κέρος: Ένα χαμένο ιερό νησί της Αρχαιότητας, αυτοέκδοση Αθήνα 1996. Γοητευτική η προσέγγιση με ιστιοπλοϊκό. Διαβάστε το αφιέρωμα του Αντώνη Ιορδάνογλου  «Μικρές Κυκλάδες με ιστιοπλοϊκό» στο περιοδικό Passport τ.13 Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2006. 

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για τα ΚΟΥΦΟΝΗΣΙΑ και την ΚΕΡΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’        Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Ελευθέριου Γ. Σκιαδά, Ιστορικό Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδας 1833 – 1912, Αθήνα 1994.
• Πέγκυ Σωτηρακοπούλου, Ο «Θησαυρός της Κέρου» έκδοση: Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης / The J. Paul Getty Museum L.A. / Cycladic Art Foundation N.Y., Αθήνα 2005.
• Όλγα Φιλανιώτου, «Μικρές Κυκλάδες - Κουφονήσια», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
• Υδρογραφική Υπηρεσία του Π.Ν., «Πλοηγός», Νοτιοανατολικές Ακτές, έκδοση Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν., τ. Β’, Αθήνα 2004.
• Ευστάθιος Ελευθερίου, Κέρος: Ένα χαμένο ιερό νησί της Αρχαιότητας, αυτοέκδοση Αθήνα 1996.
• Φωτεινή Ζαφειροπούλου: Αρχαιολογικό Δελτίο (ΑΔ), 22 (1967): Χρονικά 466, 467, ΑΔ 25 (1970) 428 – 430, ΑΔ. 26 (1971): Β2 Χρονικά 467, 478, 479, ΑΑΑ (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών) ΙΙΙ (1970): 48 – 51, ΑΑΑ IV (1971): 214, 215.
• Φωτεινή Ζαφειροπούλου, «Κεραμεική», στο Λίλα Μαραγκού (επιμ.), Κυκλαδικός Πολιτισμός – Η Νάξος στην 3^η π. Χ. Χιλιετία. έκδοση: ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1990.
• Μάριου Βερέτα, Μέγα Ονομαστικόν ή τα ονόματα των Ελλήνων [λεξικό], αυτοέκδοση, Αθήνα 1997.
• Chr. Doumas, Vas. Lambrinoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens 1999.
• Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των Ελληνικών Νησιών 1896 – 1940 – 2001, αυτοέκδοση, Όρμος Αποθηκών Τήνου 2004.

Β’        Αφιερώματα περιοδικών

• Γιώργος Παπαδόπουλος, «Μικρές Ανατολικές Κυκλάδες», περιοδικό Ταξιδεύω τ.7 Ιούνιος 1991.
• Συλλογικό, «Κουφονήσι», Περιοδικό Σειρήνες των Κυκλάδων, τ.3 Ιούνιος 1997.
• Γιώργος Σταματόπουλος – Χριστίνα Κατσάρα,«Κουφονήσια», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό ‘’Γεωτρόπιο’’, (τ.92), της εφημερίδας Αθηνών Ελευθεροτυπία (Σάββατο 12 Ιανουαρίου 2002).
• Άννα Στεργίου – Αλέξης Σοφιανόπουλος,«Στις αγκαλιές του Αρχιπελάγους», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Γεωτρόπιο (τ.176), της εφημερίδας Αθηνών Ελευθεροτυπία (Σάββατο 23 Αυγούστου 2003).
• Ορέστης Καρλής, «Κουφονήσια», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Γεωτρόπιο (τ.278), της εφημερίδας Αθηνών Ελευθεροτυπία (Σάββατο 23 Αυγούστου 2003).
• Βάλια Δημητρακοπούλου – Δημήτρης Μιχαλάκης, «Ο παράδεισος αντέχει ακόμα», ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό «Κ» (τ.163), Κυριακή 16 Ιουλίου 2006 της Εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή, (Έτος 87^ον, φ. 26.330).
• Αντώνης Ιορδάνογλου – Les Meyers, Μικρές Κυκλάδες με ιστιοπλοϊκό, περιοδικό Passport τ.13 Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2006. 

Γ’        Άρθρα σε εφημερίδες

• Ηλίας Προβόπουλος, «Νυχτερινή μαγεία απέναντι στην Κέρο», στην εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, Τρίτη 22 Αυγούστου 1995.
• Ηλίας Προβόπουλος, «τ’ αερικό της Κέρου», στην εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 18 Αυγούστου (1997) 44 – 45.
• Γιώργος Λιάλιος, «Βουλιάζουν» από τουρίστες, στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, Σάββατο 4 Ιουνίου 2005 (Έτος 87^ον, φ. 25.996) 6.