ΕΥΡΥΤΑΝΙΑ (9716 λέξεις)

ΝΙΑΛΑ – ΣΑΪΚΑ – ΚΑΜΑΡΙΑ – ΜΑΥΡΟΜΑΤΑ – ΧΡΥΣΩ – ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

(Άγραφα 6^η εργασία από 6)

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2007

Στα πολυθρύλητα άγνωστα Άγραφα

Εξαιρετικά δυνατή διαδρομή, κυριολεκτικά αγκαλιάζει ένα μεγάλο τμήμα της ραχοκοκαλιάς της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ξεκινά από τα ορεινά τμήματα βόρεια του νομού Ευρυτανίας, κατηφορίζει για λίγο στο όριο με το νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Καρδίτσας σκαρφαλώνοντας ξανά, με πείσμα, στις κακοτράχαλες πλαγιές των Αγράφων. Εκεί θα κινηθεί η περιήγησή μας. 

Με αυτές τις σπάνιες, πραγματικά αλπικές χωμάτινες κατά το πλείστον διαδρομές, ολοκληρώνεται η παρουσίαση - γνωριμία με τα απόκρημνα βόρεια Άγραφα, ειδικότερα με τον πυρήνα του, το Δήμο Αγράφων και τους οικισμούς του. Πρόκειται για κάποιες από τις δυσκολότερες στην πρόσβαση περιοχές, με έντονες κλίσεις στενές βαθιές χαράδρες, μικρά οροπέδια που πάντοτε τις διασχίζουμε με σεβασμό.

Οι θαυμάσιες μικρές κοινότητες που θα συναντήσετε, με τους ολιγάριθμους κατοίκους στις μέρες μας, έρχονται σε ευθεία αντιδιαστολή με το παρελθόν. Μολονότι όλα τα χωριά είναι περίκλειστα από θεόρατα βουνά, είχαν αναπτύξει μια αξιοθαύμαστη οικονομία, έναν αξιόλογο πολιτισμό, έχοντας ταυτόχρονα σπουδαίο ρόλο στην πανελλήνια προσπάθεια για επιβίωση του ελληνισμού σε μια εποχή που το οθωμανικό κράτος ήταν ακόμα ακμαίο και κυρίαρχο. 

Στο περασμένο αφιέρωμα, το τρίτο στη σειρά άρθρων για τα Άγραφα, προτείναμε  για την έξοδό σας από τον ορεινό χώρο (Ταξίδια, τ. Η’, Ευρυτανία 3^ο, 2006, σελ 131), να ακολουθήσετε τη διαδρομή που ξεκινά από Τροβάτο περνάει την λιλιπούτεια Κουστέσα με το νερόμυλό της και μέσω Βραγγιανών, φτάνει ψηλότερα, στο διάσελο του Αι Νικόλα απ’ όπου διαλέγετε έξοδο προς Λίμνη Πλαστήρα (για Καρδίτσα ή Τρίκαλα) ή προς Νιάλα – Άγραφα. Εξυπακούεται ότι γίνεται αντίστροφα, βολεύοντας ιδιαίτερα τους επισκέπτες που ξεκινούν από τη λίμνη.

Σε κάθε περίπτωση το διάσελο του Αγίου Νικολάου είναι ιδανικός τόπος συνάντησης, εκκίνησης, με χρονικό όριο τα τέλη Μάρτη αρχές Απρίλη που λιώνουν τα χιόνια κι’ ανοίγει ο δρόμος. Αυτός, σκαρφαλώνει τη βόρεια πλευρά της «Πλάκας» περνάει ένα μαντρί συναντώντας αριστερά το αδιέξοδο με όχημα μονοπάτι, παρακλάδι του Ε – 4, (ευρωπαϊκό μονοπάτι υπερσυνοριακών διαδρομών), που χρησιμοποιούν συχνά οι πεζοπόροι⁽¹⁾ για να ανέβουν στην κορφή «Μπορλέρο 2017 μ. υψ.», να βγουν στον παλιό Σαρακατσάνικο οικισμός Έλατος ή να περάσουν τις περίφημες Πόρτες Αγράφων προς κορφή «Πετσαλούδα 1770 μ. υψ.» καταλήγοντας στο καταφύγιο Ελατάκος κι’ από εκεί στα Ζυγογιαννέικα. 

Με αρκετές στροφές ο δρόμος πλησιάζει το ορεινό πέρασμα του αυχένα κατηφορίζοντας προς την ξακουστή Νιάλα. Αριστερά σας είναι το περήφανο, οξυκόρυφο «Φλυτζάνι 2017 μ. υψ.» με σύντροφο χαμηλότερα τους «Πέντε Πύργους 2004 μ. υψ.» ενώ δεξιά, ο άγριος «Καταραχιάς 2003 μ. υψ.». Η διαδρομή κινείται στην ισοϋψή των 1700  - 1800 μ. σ’ ένα σχεδόν ξερό, γεμάτο πέτρα τοπίο στολισμένο από δεκάδες πολύχρωμα αγριολούλουδα που ξεφυτρώνουν εδώ κι’ εκεί. Σε οποιοδήποτε σημείο απ’ την άνοιξη και μετά, σταματήσετε κι’ ανεβείτε με τα πόδια στα καταπράσινα λοφάκια δεξιά του δρόμου θα αντικρίσετε το υπερθέαμα των αγραφιώτικων βουνών σε μια θάλασσα κορφών, ενώ χαμηλότερα φαίνονται οι χωματόδρομοι που ενώνουν τους μικροοικισμούς με τα μεγαλύτερα χωριά. Με εξαίρεση το δρόμο με τα πρανή που κινήστε, όλη η χαράδρα αριστερά σας είναι καταπράσινη από τις συστάδες ελάτης ένα θέαμα πραγματικά αξέχαστο.  

Σύντομα θα φτάσετε στο μνημείο της Νιάλας. Η λιτότητα του κρύβει μια πραγματική, συγκλονιστική ιστορία, απ’ αυτές που μόνο άνθρωποι σε πολεμικές συνθήκες μπορούν να γράψουν. Πάνω στο πέτρινο χτιστό τοιχίο υπάρχουν δυο μαρμάρινες σκαλιστές πλάκες εκ’ των οποίων η μία, έχει σκαλισμένο ένα συγκινητικό ποίημα ενώ η άλλη αναφέρει το γεγονός συνοπτικά: «Στη θέση αυτή έπεσαν χτυπημένοι από φοβερή χιονοθύελλα αντάρτες του Δ.Σ.Ε. στρατιώτες του Κυβερνητικού στρατού και άμαχοι πολίτες στις 12/4/1947». Όμως η ιστορία δεν είναι τόσο απλή, όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά. Μολονότι είναι η πιο γνωστή από τις τραγωδίες, όσους απ’ τους ντόπιους ρωτήσετε περιέργως, θα σας τη διηγηθούν λειψή. Συνήθως σταματούν την αφήγηση, στην ανθρώπινη, πιθανά τυποποιημένη αθώα άποψη, ότι: «μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού και φαντάροι του Κυβερνητικού κοιμήθηκαν μαζί και πολλοί πέθαναν», ενώ κάποιοι, πιθανά θα προσθέσουν: «για να επιβιώσουν από τη χιονοθύελλα». Η αλήθεια, ως συνήθως, είναι πιο σκληρή. 

Σε όλο του το παρελθόν ο δύσβατος χώρος των Αγράφων αποτέλεσε εστία απελευθερωτικών αγώνων, κρησφύγετο σε όλες τις δοκιμασίες των ανθρώπων που είτε από ανάγκη είτε από ανελέητους διωγμούς κατέφευγαν στην ασφάλεια που πρόσφεραν οι οικισμοί, τα ονομαστά βουνά με τ’ ατέλειωτα πυκνά συνεχόμενα δάση και τις φυσικά οχυρές θέσεις τους. Πέρασαν εξήντα δύο χρόνια από την άνοιξη του 1945. Τότε, αμέσως μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, αντίθετα απ’ ότι πίστευε και ήθελε ο ελληνικός λαός όλων των παρατάξεων, αντί να δοθεί όλο το βάρος για να συμμαζευτεί η δύσμοιρη, ερειπωμένη απ’ τον πόλεμο πατρίδα, ήρθαν οι μαζικές διώξεις, οι φυλακίσεις, η εξορία, οι εκτελέσεις αντιφρονούντων. Η τρομοκρατία των συμμοριών εξαπλώθηκε ταχύτατα στις πόλεις και τα χωριά⁽²⁾ της υπαίθρου αναγκάζοντας πολλούς αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους ζητώντας καταφύγιο στα βουνά των Αγράφων, της δυτικής Θεσσαλίας, ολόκληρης της Πίνδου γενικότερα ξαναβγαίνοντας στο κλαρί δοκιμάζοντας σκληρά την νίκη⁽³⁾ τους κατά των Γερμανών. 

Η πλευρά του κυβερνητικού στρατού ετοίμασε προσεκτικά τις εκκαθάριση των Αγράφων με την επιχείρηση «Αετός»⁽⁴⁾ (5 Απριλίου – 6 Μαΐου 1947), με στόχο τη συντριβή των μικρών ομάδων μαχητών, καθώς και των οργανωμένων ταγμάτων που δρούσαν στην περιοχή. Η πίεση της σαφώς υπεράριθμης δύναμης των μονάδων του Α’ και Β’ Σωμάτων Στρατού δημιούργησε έναν σχεδόν ασφυκτικό κλοιό στην περιοχή των Αγράφων. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες βρέθηκε το τάγμα Σοφιανού το οποίο αναγκάστηκε να αποτραβηχτεί στα Πετρίλια αρχικά, στα Βραγγιανά αργότερα, ακολουθούμενο από δεκάδες αμάχους καταδιωκόμενους πολίτες μεταξύ αυτών μια ομάδα πολιτικών στελεχών της Καρδίτσας. Πλησιάζοντας ο στρατός τα Βραγγιανά και προκειμένου να μην εγκλωβιστούν οι μαχητές πήραν την απόφαση να ξεφύγουν του θανάσιμου εναγκαλισμού απ’ την αφιλόξενη διάβαση της Νιάλας.

Ήταν η μόνη εκδοχή για να φτάσουν με ασφάλεια στη Σάικα ή το Καροπλέσι απ’ όπου θα έμπαιναν στη περιοχή του Γενικού αρχηγείου, του αρχηγείου Θεσσαλίας του Δ.Σ.Ε. Το εγχείρημα έγινε αψηφώντας το καιρό με τη φάλαγγα να ξεκινά Μεγάλη Παρασκευή 11 Απριλίου 1947 εν μέσω σφοδρής καταιγίδας. Δύο λόχοι μαχητών πήγαιναν μπροστά ενώ ένας ήταν οπισθοφυλακή. Ανάμεσά τους είχαν τους άμαχους, ένοπλους και άοπλους πολίτες. Μετά από αφάνταστη ταλαιπωρία το βράδυ της 12^ης Απριλίου βρέθηκαν στη Νιάλα μέσα σε άγρια χιονοθύελλα. «Κατά τον χρόνον αυτόν 300 περίπου επέτυχον να διαφύγουν δια των αφρούρητων διαβάσεων»⁽⁵⁾, την ίδια στιγμή, που έγινε το μοιραίο λάθος που έμελλε να σημαδέψει το όλο εγχείρημα. Μια ομάδα πολιτών με τον τρίτο λόχο οπισθοφυλακής των μαχητών του Δ.Σ.Ε. πήραν λάθος μονοπάτι, χάθηκαν. Άξαφνα, χωρίς να το περιμένουν, βρέθηκαν εμπρός από τον καταυλισμό του στρατού όπου πολλοί μπήκαν στις σκηνές για να μην ξεπαγιάσουν. Έκπληκτοι οι φαντάροι τους έβλεπαν αλλά το ανυπόφορο κρύο απέτρεψε άμεσες εξελίξεις.  

Ξημερώνοντας 13 Απριλίου ο στρατός συνέλαβε όλους όσους βρήκε στον καταυλισμό ή στον ευρύτερο χώρο, άλλοι, όπως ένα τμήμα του τρίτου λόχου, πρόλαβαν κι’ έφυγαν. Ήταν τέτοιας έντασης η κακοκαιρία και το κρύο εκείνων των ημερών⁽⁶⁾ τόσοι πολλοί οι άνθρωποι που ξεκίνησαν απ’ τα Βραγγιανά για να βρεθούν στη Νιάλα που:…«..τις επόμενες μέρες ο στρατός ανακάλυπτε ομάδες παγωμένων ατόμων κατά μήκος των μονοπατιών ή σε πρόχειρους κρυψώνες»⁽⁷⁾. Όσοι συνελήφθησαν, μεταξύ τους η δασκάλα Ευαγγελία Κουσιάντζα από τον Παλαμά Καρδίτσας μέλος της επιτροπής πόλης Καρδίτσας του ΚΚΕ, μεταφέρθηκαν στη Λαμία όπου πέρασαν έκτακτο στρατοδικείο⁽⁸⁾ (3 Μαΐου 1947). Δέκα απ’ αυτούς εκτελέστηκαν⁽⁹⁾ στις 9 Μαΐου 1947 ενώ οι υπόλοιποι καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά. Συνολικά τα θύματα αυτής της τραγωδίας στη Νιάλα (παγωμένοι, εκτελεσμένοι επί τόπου, καταδικασμένοι σε θάνατο, εκτελεσμένοι στη Λαμία), υπολογίζονται σε εκατόν πενήντα.   

Πιο κάτω υπάρχει ένα ακόμα, νεώτερο μνημείο για το συγκλονιστικό περιστατικό, αριστερά σας όμως, υπάρχει ο στενός όλο στροφές κατηφορικός χωματόδρομος προς τον συνοικισμό Νεράιδα (προ του 1955 Νιάλα⁽¹⁰⁾ στα 1440 μ. υψ.), αυτός που αχνοφαίνεται, απ’ τον κεντρικό. Παλιότερα υπήρχαν τρεις συνοικισμοί, ο Χαλιάς (Πάνω Νιάλα)βόρεια, η Μεσαία Νιάλα ο ομώνυμος μεγαλύτερος,και η Παλιόλακκα (Κάτω Νιάλα) νότια. Φαντάζει εντελώς απίστευτο στις μέρες μας ότι αυτοί οι ανύπαρκτοι ουσιαστικά συνοικισμοί, είχαν το 1940 διακόσιους ενενήντα πέντε απογραμμένους κατοίκους⁽¹¹⁾ κι’ ένα τμήμα των άλλοτε μεγάλων τσελιγκάτων με 6 – 7 χιλιάδες πρόβατα. Στη λήξη του πολέμου τίποτα δεν θα είναι το ίδιο ενώ μέχρι σήμερα, παραμένουν ακατοίκητοι.  

Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου τα περισσότερα σπίτια γκρεμίστηκαν· τη θέση των άλλοτε ανθηρών συνοικισμών έχουν πάρει τα περίφημα κονάκια που παραμένουν σκαρφαλωμένα στις ίδιες τοποθεσίεςτων πλαγιώντης Νιάλας. Είναι αυτά τα παμπάλαια πετρόχτιστα κτήρια που βλέπετε με την τσίγκινη σκεπή, τα οποία, πλέον, μόνο δύο – τρεις μήνες το καλοκαίρι φιλοξενούν τους βοσκούς με τα κοπάδια των προβάτων, γύρω στα 1100 κεφάλια συνολικά. Λίγο πριν, πάνω στη διασταύρωση (δστ. στο εξής), συναντάτε το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, το γιορτάζουν με πανηγύρι, στις 20 Ιουλίου.  

Το τοπίο είναι από τα πιο άγρια, αφιλόξενα που θάχετε συναντήσει, μόνο η γνωριμία με τους ανθρώπους εδώ πάνω μπορεί να το γλυκάνει. Πάντα στους επισκέπτες προσφέρουν δική τους εξαιρετική φέτα, ζυμωτό ψωμί, και πιθανά τσιπουράκι χωρίς γλυκάνισο. Κάποια σκυλιά γενικά κυκλοφορούν, ειδικά πιο ψηλά προς τον δυσπρόσιτο Χαλιά, +/- 3 χλμ. από τον Πρφ. Ηλία, όμως οι ντόπιοι βοσκοί έχουν το νου τους, πάντα. Η πορεία σας από δω μέχρι κάτω στο χωριό δεν είναι απ’ αυτές που θα λέγαμε βατή ή ήπια, ίσα - ίσα είναι σκληρή, απότομη, αρκετά κατηφορική, με στενά περάσματα, γκρεμούς ενώ τα βαθιά νεροφαγώματα δεν λείπουν. Όμως περνάει εύκολα, χαρακτηρίζοντας τον τόπο και τους γενναίους κατοίκους του, που παρά τις αντιξοότητες παραμένουν, έστω το καλοκαίρι, φύλακες της γενέτειράς τους. Τι να πουν κι’ οι κτηνοτρόφοι με τα ταλαίπωρα αγροτικά που φτάνουν αλώβητοι εδώ, χρόνια τώρα.  

Η διαδρομή  συνεχίζει με συνεχόμενα καγκέλια για +/- 10 χλμ. (από Πρφ. Ηλία), βάζοντας σας στο υγιές ελατόδασος το οποίο, προ ολίγου τ’ αντικρίζατε απροσπέλαστο από ψηλά. Όσο πλησιάζετε στα Πετράλωνα (προ του 1955 Σάικα⁽¹²⁾ στα 730 μ. υψ.), τόσο το βουητό του Άσπρου ποταμού που κυλά στο βάθος του φαραγγιού γίνεται εντονότερο, μέχρι που ο δρόμος στενεύει υπερβολικά φτάνοντας στο σημείο που χαρακτηρίζει την είσοδο στον οικισμό. Το εικονοστάσι, ο θεόρατος κάθετος βράχος που κρέμεται θαρρείς πάνω απ’ το δρόμο και η υπέροχη θέαση των Πετραλώνων ολοκληρώνει το πρώτο τμήμα αυτής της εκπληκτικής διαδρομής.  

Το χωριό διαθέτει αρκετά παλιά σπίτια άλλα ανακαινισμένα, πολλά νεώτερα, ενώ οι ευλογημένοι θαρρείς κήποι, αυτή την εποχή (Ιούλιος) είναι κατάφορτοι με κάθε είδους λαχανικά. Το λαμπερό, ολόδροσο καλοκαίρι ανοίγουν όλοι οι δρόμοι, έρχονται τα κοπάδια με τους βοσκούς και τις οικογένειές τους, ανεβαίνουν οι παραθεριστές και υπάρχει σχετική κίνηση από τους 120 – 130 κατοίκους, αντίθετα με το χειμώνα που απομένουν τριάντα. Όπως τα περισσότερα ορεινά χωριά έτσι κι’ εδώ η πληθυσμιακή κατάρρευση συντροφιά με τη μοναξιά αποτελεί αδιάψευστο γεγονός, που δυστυχώς, λειτουργεί πανομοιότυπα σε όλη την Ελλάδα, σε αντιδιαστολή με τους οραματισμούς της Διοίκησης. Απ’ το 1966 μέχρι το 1974 στο σχολείο φοιτούσαν 14 – 16 μαθητές με δάσκαλο τον Κώστα Σπανό σημερινό διευθυντή της αξιότιμης έκδοσης «Θεσσαλικό Ημερολόγιο». Τα επόμενα χρόνια τα παιδιά ολοένα λιγόστευαν μέχρι το 1984 – ’85 που έκλεισε. Χειμώνα καλοκαίρι όμως λειτουργούν ακόμη τα τρία καφενεδάκια που σερβίρουν νοστιμότατους ντόπιους μεζέδες, ομελέτες με σπέσιαλ τσιπουράκι. Μεταξύ αυτών είναι του Δημήτρη Πανταζή που μας ξεκλείδωσε την ιστορική Ι. Μονή Σάικας ανοίγοντάς μας την ίδια στιγμή, ένα μεγάλο παράθυρο στο χρόνο και τη μνήμη που εδώ διασώζει αξιόλογα στοιχεία απ’ την πολύ παλιά ιστορία του τόπου.   

Ο 16^ος αιώνας είναι πολύ σημαντικός για την περιοχή των Αγράφων. Όπως είδαμε στα έως τώρα αφιερώματα έγιναν πολλές ανακαινίσεις καθώς και ιδρύσεις πολλών νέων μονών. Το φαινόμενο αυτό ήταν αποτέλεσμα της σταθερότητας και της ηρεμίας που είχε επικρατήσει για αρκετό διάστημα στην οθωμανική αυτοκρατορία. Η επανίδρυση της μονής Δουσίκου⁽¹³⁾ το 1530 κοντά στο ομώνυμο χωριό των Τρικάλων στην ανατολική πλευρά του Κόζιακα, από τον τότε μητροπολίτη Λαρίσης Βησσαρίωνα τον Β’, μετέπειτα Άγιο, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο προτύπου για την περιοχή των Αγράφων, παρά την απόσταση. Η Ι. Μονή Σάικας υπήρξε από τα τέλη του 16^ου αι. εστία πνευματικής αντίστασης ενάντια στον κατακτητή, αλλά και σημαντική αγροτική μονάδα που διέφευγε της φορολογίας του οθωμανικού κράτους.  

Ήταν αρκετά πλούσια με πολλές ιδιόκτητες εκτάσεις στα γύρω Αγραφιώτικα βουνά με βοσκότοπους που έτρεφαν 2300 γιδοπρόβατα⁽¹⁴⁾. Στο πέρασμα του χρόνου υπήρξε κρησφύγετο κλεφταρματολών ενώ στην διάρκεια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα του 1821 ο οπλαρχηγός Κώστας Στεργιόπουλος ή Βελής⁽¹⁵⁾ τη χρησιμοποίησε σαν αποθήκη πολεμοφοδίων. Αργότερα ο Αγραφιώτης δήμαρχος Αγραίων, Γεώργιος Χρηστίδης αναφέρει στο Διοικητή Ευρυτανίας, (23 Νοεμβρίου 1839), ότι είναι ανάγκη να επισκευαστεί γιατί εξυπηρετεί τους οδοιπόρους και τους κοντινούς κατοίκους και ότι τα κτήματά της πρέπει να παραχωρηθούν στους κολίγους, οι οποίοι θα αναλάβουν να το προστατέψουν από τους ληστές, ώστε να μην καταστραφεί⁽¹⁶⁾. Από το συγκρότημα της μονής σώζεται το καθολικό, τρίκοχος ναός με επίπεδη οροφή και ξύλινη στέγη, αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα.  

Μέσα στην εκκλησία υπάρχει το αξιόλογο τέμπλο με θαυμάσια ζωγραφιστή διακόσμηση, που κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις επιγραφές το 1605 – 1607 επί ηγουμένου Συμεών, οι περίφημες εικόνες της Αγίας Τριάδας (1598), και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου με αφιέρωση⁽¹⁷⁾: Δέησις του Δούλου του θεού Γεώργι του αγγελάκη 1638. Επίσης εδώ φυλάσσεται η κάρα του Αγίου Στυλιανού του Παφλαγόνος, την οποία έφερε το 1818 ο ιερομόναχος Γρηγόριος⁽¹⁸⁾. Οι τοιχογραφίες έγιναν το 1641 με δαπάνες «του τιμιωτάτου Άρχοντος κυρ Δημητρίου»,Αμπατζή, από το Καροπλέσι, και ζωγράφους τους δύο Ιωάννηδες, τον Ιωάννη τον Ευτελή και τον «έτερο Ιωάννη», που δημιούργησαν ένα σημαντικό καλλιτεχνικό εργαστήρι⁽¹⁹⁾ που κυριάρχησε στην τέχνη των Αγράφων την περίοδο 1641 – 1673, εποχή που η εκκλησιαστική ζωγραφική ακμάζει. Όπως και σε άλλα μνημεία των αγραφιώτικων βουνών, έτσι κι’ εδώ η υγρασία είχε καταλυτικό ρόλο στη φθορά τους και μεγάλο τμήμα τους είναι κατεστραμμένο. Ευτυχώς όμως, στις μέρες μας εγκρίθηκε η μελέτη που συντάχθηκε από τον Δήμο Αγράφων. Αν και δεν καλύπτει όλο το φάσμα εκείνων που πρέπει να γίνουν είναι ικανοποιητική γιατί ολοκληρώθηκαν οι στερεωτικές εργασίες κι’ επισκευάστηκε η σκεπή ώστε να σταματήσει η φθορά απ’ τα νερά της βροχής.  

Το χωριό χτισμένο καταμεσής του αξιόλογου καταπράσινου ελατόδασους περιτριγυρίζεται απ’ αυτό δίνοντας εξαιρετικές ευκαιρίες για πεζοπορία στα σκιερά μονοπάτια, στην άκρη του μάλιστα, στο ποτάμι, υπάρχουν τα ερείπια του παλιού νερόμυλου. Ευκαιρία είναι να βρεθείτε εδώ μετά το Πάσχα που συνήθως πέφτει η γιορτή της Αγίας Τριάδος. Τότε γιορτάζουν το μοναστήρι με μεγάλο πανηγύρι που προσελκύει εκατοντάδες προσκυνητές κι’ από τα γύρω χωριά. Παλιότερα λειτουργούσαν λίγα ενοικιαζόμενα όμως δεν υπήρχε ανάλογο ενδιαφέρον από ταξιδιώτες παρά το δασικό, πολιτιστικό πλούτο της περιοχής.  

Σήμερα, εκτός από το χλοερό πλάτωμα του μοναστηριού, ότι πρέπει για σκηνές, δεν υπάρχει σε λειτουργία κάποιο κατάλυμα. Όμως +/- 6 χλμ., πολύ κοντά στο γειτονικό Ανθηρό του Δήμου Ιτάμου Καρδίτσαςλειτουργεί το περίφημο Δασικό χωριό «Δρυάδες» που σε μια έκταση 25 στρ. περιλαμβάνει αίθουσα εστιατορίου και 20 ξύλινα σπιτάκια με ονόματα από μούσες και νύμφες. Η διαδρομή είναι πανεύκολη, φέρνοντάς σας ψηλότερα, δίνοντας τη δυνατότητα να θαυμάσετε τα Πετράλωνα που τ’ αντικρίζετε σαν κουκίδα ανάμεσα στο πληθωρικό δάσος. Στην έξοδο του χωριού θα συναντήσετε τον Άσπρο ποταμό που τρέχει να ενωθεί με το ρέμα Κόπανου για να σμίξουν, στο ύψος της Αγία Αγάθης. Λίγο πριν πέσουν στον Μέγδοβα ή Ταυρωπό (αρχ. Καμπύλος) προλαβαίνουν να κινήσουν τρεις μεγάλες φτερωτές σε αντίστοιχους νερόμυλους του συνοικισμού. Ο ένας ακόμα λειτουργεί αλέθοντας καλαμπόκι ή στάρι απ’ τα γειτονικά χωριά και τα Πετράλωνα.  

Υπάρχουν πινακίδες «προς Μαντάνια» και ταβέρνα που λειτουργεί ο μυλωνάς. Τα άφθονα νερά ενωμένα πλέον με τον μεγαλύτερο Μέγδοβα, που μόλις έχει λευτερωθεί απ’ τα δεσμά του φράγματος, διαρρέουν σχεδόν όλη την Ευρυτανία χωρίζοντας τα κεντρικά απ’ τα ανατολικά Άγραφα ενισχύοντας το υδάτινο δυναμικό στον ταμιευτήρα της τεχνητής λίμνης Κρεμαστών, νυν Παύλου Μπακογιάννη. Ο δρόμος από το Καροπλέσι, οδηγεί μέσω Νεράιδας Δήμου Ιτάμου, στο βορειοανατολικό άκρο του νομού, στο Δήμο Φουρνά, ενώ μέσω Σαραντάπορου ή Μολόχας μπαίνει στο νομό Καρδίτσας καταλήγοντας στην ομώνυμη πόλη, ή από την κεντρική δστ. της Ραχούλας στη Καστανιά της Λίμνης Πλαστήρα (βλ. Ταξίδια, τ. Β’, Ανατολικά Άγραφα, 2000, σελ 50 – 60). 

Η συνέχεια της διαδρομής ξεκινά δίπλα από τη μονή Σάικας, (υπάρχει πινακίδα) φέρνοντάς σας να οδηγείτε διαγώνια στις πλαγιές της Σβόνης (2040 μ. υψ.) ενώ απέναντι θα βλέπετε καμαρωτή την κορφή Πουλί (1846 μ. υψ). Αυτός είναι ο κεντρικός και πιο σύντομος δρόμος που συνδέει σταθερά, όλο το χρόνο, τα Πετράλωνα με τ’ Άγραφα, το νομό Καρδίτσας με της Ευρυτανίας, εκ’ των πραγμάτων λοιπόν είναι καλύτερος χωρίς να λείπουν οι πέτρες και τα νεροφαγώματα, δημιουργία των άγριων καιρικών συνθηκών. Σε +/- 12 χλμ. φτάνετε στη δστ. προς Καμάρια (υπάρχει πινακίδα). Στην επόμενη στροφή αντικρίζετε το μικρό καταπράσινο απ’ το παχύ χορτάρι οροπέδιο, λίγο πριν το χωριό, σε θέση που δεσπόζει η εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία Προυσιώτισσα· τη γιορτάζουν στις 23 Αυγούστου.  

Ανεβείτε στο βράχο που βρίσκεται το χαμηλό πετρόχτιστο καμπαναριό απ’ όπου θ’ αντικρίσετε όλη τη μεγαλειώδη θέα από τις νότιες πλαγιές των κορφών Πουλί και Παπαδημήτρη (1930 μ. υψ.) σε πρώτο πλάνο, ως κάτω βαθύτερα στο στενό φαράγγι που καταλήγει με δασική οδό στον ποταμό Μέγδοβα, περνάει απέναντι (αποκλειστικά το κατακαλόκαιρο και με παρέα), καταλήγοντας αριστερά στη Νεράιδα Καρδίτσας ή δεξιά στη Μαυρομάτα Ευρυτανίας. Γύρω απ’ την εκκλησία είναι ωραίος χώρος για σκηνές όμως σκεφθείτε το διπλά αν φυσάει. Ο αέρας στα 1500 μ. υψ. σηκώνει τα πάντα, δείτε μέσα στην Παναγία πως έχουνε σφραγίσει τις πόρτες για να καταλάβετε. Τα Καμάρια εμφανίζονται ξαφνικά χτισμένα στα 1470 μ. υψ. ανάμεσα στις πλαγιές της Μορφοράχης (1782 μ. υψ.), Πουλί και Σβόνη.  

Το χειμώνα δεν μένει κανείς εδώ, το καλοκαίρι όμως ανεβαίνουν οι περίπου 60 κάτοικοι, ξεκινώντας έναν οργασμό εργασιών φτιάχνοντας ή επισκευάζοντας τα σπίτια τους τα περισσότερα εκ’ των οποίων είναι καινούργια. Καφενεδάκι δεν υπάρχει όμως όπου να βρεθείτε η παροιμιώδης αγραφιώτικη φιλοξενία θα ξεσηκώσει τους ντόπιους που λιάζονται στις ολόδροσες αυλές τους. Αμέσως θα σας καλέσουν για καφεδάκι ή ανάλογα την ώρα για τσιπουράκι με μεζέ. Όλη η περιοχή, όλο το κατηφορικό φαράγγι είναι εξαιρετικό για διάσχιση, σε μια κλειστή, μεγάλου μήκους διαδρομή που θα μείνει χαραγμένη για χρόνια στη μνήμη σας. Κακοτράχαλη βέβαια αλλά μοναδική. Δύο εκδοχές υπάρχουν εδώ, θα μπείτε για να γνωρίσετε το εξαιρετικό δάσος και σύντομα θα επιστρέψετε ή θα ολοκληρώσετε τη διαδρομή μέχρι κάτω στο ποτάμι.  

Και οι δύο σας θέλουν ετοιμοπόλεμους να κατηφορίζετε απ’ το χωριό προς το καταπράσινο δάσος απ’ το στενό χωματόδρομο. Περίπου στα 6,5 χλμ. υπάρχει η κεντρική δστ. που δεξιά πάει προς «Μπέσια» καταλήγοντας ψηλότερα σε αδιέξοδο, στο «Παλιομάντρι». Τα καλοκαίρια κυκλοφορούν εδώ αρκετοί δασεργάτες, θα δείτε τις καλύβες τους στην «Τσουγκάνα» κι’ αλλού, ντυμένες με κορμούς ή πλαστικό, θα ακούσετε τα αλυσοπρίονα ή τα τσεκούρια να κόβουν. Είναι μια επίπονη κουραστική διαδικασία σ’ ένα επικίνδυνα κατηφορικό μέρος. Το κόψιμο των δέντρων γίνεται αφού έχουν σημανθεί για την καταλληλότητα τους από το δασαρχείο, μια εργασία που προηγείται του ‘’τραβήγματος’’ των γυμνών πλέον κορμών. Αυτή γίνεται με μεγάλα χοντρά συρματόσχοινα, που πολλές φορές φτάνουν τα εκατό μέτρα κι’ ακόμα περισσότερες κόβονται από την πίεση που τους ασκείται. Τα Unimog αναλαμβάνουν τη δουλειά, βγάζουν τους κορμούς στο δρόμο κι’ έρχεται ο γερανός που με ιδιαίτερη τέχνη τους φορτώνει ισομερώς στα φορτηγά.  

Ένα μεγάλο τμήμα των τεράστιων πλούσιων δασών από τα Πετράλωνα τα Καμάρια και τη Μαυρομάτα μέχρι ανατολικότερα στα διοικητικά όρια του νομού Καρδίτσας, ξυλεύονται συστηματικά αποφέροντας έσοδα (λόγω χαμηλής φορολογίας) σε όσους κατοίκους απόμειναν. Από παλιά ο δασικός πλούτος της Ευρυτανίας όπως και η ακμάζουσα κάποτε κτηνοτροφία με τα δεκάδες τσελιγκάτα συντέλεσαν στην ανάπτυξη συναφών επαγγελμάτων και προσοδοφόρων εμπορικών συναλλαγών που απόφεραν σημαντικά οικονομικά οφέλη στην περιοχή. Στα τέλη του 18^ου αρχές 19^ου αιώνα εξάγονται⁽²⁰⁾ από την περιοχή 40.000 γιδοπρόβατα, 2000 βοοειδή, 200.000 οκάδες μαλλιά, δεκάδες χιλιάδες οκάδες βούτυρο, τυριά, παράγωγα μελισσοκομίας (2000 οκάδες κερί), αμπελουργίας (15.000 φορτώματα κρασί – 100 οκάδων το καθένα) και κτηνοτροφίας, μάλλινα υφάσματα, υφαντά κ.ά. που μεταφέρονται από αγωγιάτες (κυρατζήδες) στις αγορές των Τρικάλων, της Θεσσαλονίκης μέχρι την Κωνσταντινούπολη και μακρύτερα, στις αγορές του εξωτερικού.  

Πιο κάτω απ’ τη «Τσουγκάνα» υπάρχει ερειπωμένο παλιό πέτρινο γεφύρι σχεδόν εξαφανισμένο μέσα στην πλούσια βλάστηση που ποιος ξέρει σε τι οικισμούς έφτανε, κάποτε που υπήρχε ζωή ακόμα και σ’ αυτά τα απροσπέλαστα μέρη. Μικρό δείγμα της εδώ κάτω, θα δείτε όταν από τη δστ. που προσπεράσετε μπείτε στον κεντρικό δασικό δρόμο που σε +/- 13 χλμ. βγάζει κάτω, στον Μέγδοβα. Μόλις περάσετε το ρέμα του «Καρούλα» ο δρόμος στενεύει αρκετά. Εκεί αριστερά σας, θα δείτε το μεγάλο καταρράκτη ίσα με 70 μέτρα ύψος ενώ στη συνέχεια θα περάσετε το «Πλατανόρεμα» κι’ από μια μικρή παράκαμψη θα βρεθείτε απ’ τη ρεματιά, ψηλότερα, στον οικισμό Προσήλιο με την εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Ο χάρτης δεν απεικονίζει δρόμο εδώ, δικαιολογημένα όμως, αφού η διάνοιξη έγινε πρόσφατα. 

Έχετε περάσει ήδη στη διοικητική περιφέρεια της κοντινής Νεράιδας Καρδίτσας. Η συνέχεια είναι ευκολότερη, ο κατηφορικός δρόμος κατευθύνεται στο Παλιοχώρι με χαρακτηριστικό ένα μοναδικό πετρόχτιστο σπίτι, αφήνει πίσω δεξιά αδιέξοδο μονοπάτι, περνά την θέση «Βοσκές», «Σκάλα» καταλήγοντας στο εικονοστάσι, τη στάνη και το ιχθυοτροφείο του πλούσιου σε νερά Μέγδοβα. Το πέρασμα απ’ το ποτάμι δε διαθέτει «Ιρλανδική Διάβαση» (πέτρινο καλτερίμι ή συνηθέστερα τσιμεντόστρωση), δεν έχει κανενός είδους διαμόρφωση και η παρέα, εκτός από ωραίες φωτογραφίες, θα βρει κι’ άλλα χρήσιμα πράγματα να κάνει. Περνώντας, θα δείτε το δεύτερο εικονοστάσι και τη δστ. που αριστερά (δεξιά είναι αδιέξοδο χώρια που ξαναπερνά το ποτάμι), με συνεχή καγκέλια σκαρφαλώνει την απότομη πλαγιά της Μάρτσας (1687 μ. υψ.) φτάνοντας στον ‘’κεντρικό’’. Αριστερά σε 4 χλμ. μπαίνετε στη Νεράιδα, όπου καφενεία, ενώ δεξιά σε 17 χλμ. βγαίνετε στη Μαυρομάτα μέσω «Ράχης Κατσαντώνη», μια διαδρομή με συνεχείς ολοένα πιο ανηφορικές κι’ απότομες θεόκλειστες στροφές, όλο γλιστερή κροκάλα πολύ καλή για αθλητική προπόνηση σούπερ ειδικής (πάνω από 3 χλμ.). 

Προτιμήστε αυτή τη πορεία αν δεν έχετε χρόνο και ο προορισμός σας είναι μέσω Νεράιδας κάπου προς τη λίμνη Πλαστήρα ή το Καρπενήσι μέσω Βράχας (χώμα) ή Φουρνά (άσφαλτος). Αν έχετε χρόνο, αυτή που ξεκινά από Καμάρια προς Μαυρομάτα είναι πιο προσιτή, ειδικά αν έχετε δεύτερο άτομο και είστε φορτωμένοι για κατασκήνωση. Δυόμισι χλμ. απ’ τα Καμάρια είναι ο αυχένας της Μορφοράχης (1782 μ. υψ.) και το τρίστρατο, που ευθεία οδηγεί από φαρδύ δρόμο στα Άγραφα, δεξιά ανεβαίνει στη Νιάλα στο μνημείο του εμφυλίου, ενώ αριστερά με μια μεγαλειώδη διαδρομή οδηγεί στη Μαυρομάτα. Το μεγαλύτερο μέρος της κινείται στην ισοϋψή των 1700 μέτρων, απ’ τις ψηλότερες χαράξεις στη Χώρα με εκπληκτική θέα στις κοντινές, χιονοσκεπείς το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, κορφές των Αγράφων. Πολλές απ’ αυτές είναι βατές, μπορείτε εύκολα να τις ανέβετε απ’ τα σπανά κάνοντας θαυμάσια παιχνίδια. Περνώντας την Κοκκαλίνα (1737 μ. υψ.) αντικρίζετε την ανατολική πλευρά των βουνών και τις τεράστιες δασικές εκτάσεις ανάμεσα απ’ τις κορφές Κόψη (1939 μ υψ.) εμπρός σας νότια, και Παπαδημήτρη (1930 μ. υψ.) βόρεια με τους θαυμάσιους δασικούς που περιγράψαμε πιο πάνω. Αρκετές οι στροφές, το τοπίο με ανυπέρβλητη αγριάδα κι’ ο δρόμος που οδηγεί κάτω από την κορφή Φιδόσκαλα (1705 μ. υψ.) όπου εικονοστάσι (6,5 χλμ. από το τρίστρατο) ενθουσιάζουν. Απ’ εδώ ξεκινά βατό μονοπάτι, μέχρι κάποιο σημείο πάει όχημα, που οδηγεί στην κορφή Προσηλιάκου (1861 μ. υψ.).  

Να κάνετε αυτόν τον περίπατο και να βγείτε εύκολα μέχρι πάνω στα σπανά. Απ’ αυτή την κορφή φαίνονται τα πραγματικά δυσπρόσιτα Άγραφα, οι τόποι των ανυπότακτων κλεφταρματολών ο χώρος που έδρασε ο αετός των Αγράφων, ένας από τους αγαπημένους ήρωες του ζωγράφου Θεόφιλου⁽²¹⁾, ο θρυλικός Κατσαντώνης. Έχουμε αναφερθεί⁽²²⁾ κι’ άλλες φορές τόσο στη γενέτειρά του όσο και στις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στα ελεύθερα βουνά της προεπαναστατικής Ευρυτανίας με την αδιάλειπτη ένοπλη⁽²³⁾ παράδοση των κατοίκων της. Όμως τώρα η διαδρομή σας φέρνει πάνω ακριβώς απ’ την ιστορική Φιδόσκαλα, ένα από τα αρχαιότερα μονοπάτια των Αγράφων, που ελίσσεται μέχρι το διάσελο του Λάπατου, σημείο που ο Κατσαντώνης έδωσε ακόμη μια νικητήρια, αλλά κι’ απο τις τελευταίες μάχες του.  

Η δράση του είχε απλωθεί πέρα απ’ τα Άγραφα, στην Αιτωλία την Ακαρνανία μέχρι την Ήπειρο και τη Λευκάδα αποδεκατίζοντας τα εχθρικά στρατεύματα σε ηρωικές μάχες, επισκιάζοντας γρήγορα την αίγλη, και την ιστορική παρουσία των Μπουκουβαλαίων, αυτής της πολύκλαδης οικογένειας του αρματολικιού⁽²⁴⁾ των Αγράφων του σημαντικότερου της κεντρικής Ελλάδας. Εμπρός σ’ αυτή την κατάσταση που απειλεί ευθέως να πάρει τη μορφή μακροχρόνιου επαναστατικού κινήματος τίθενται σε εφαρμογή τα σχέδια της Πύλης για την επιβολή της τάξης και την εξουδετέρωση του φλογερού κλεφταρματολού. Η ευθύνη των εκκαθαρίσεων ανατίθεται στον Αλή πασά των Ιωαννίνων που στέλνει τον καλύτερο και τολμηρότερο δερβεναγά⁽²⁵⁾ του στ’ Άγραφα, το Μουσταφά Βελή Γκέκα.  

Φτάνοντας το πολυάριθμο ασκέρι στα τραχαλοτόπια στα ριζά του Προσηλιάκου στο διάσελο του Λάπατου (Λάπατα βρύση), βάδισε πάνω στη Φιδόσκαλα, σημείο που είχαν συμφωνήσει να συναντηθούν. Τοπικός αγραφιώτικος θρύλος⁽²⁶⁾ λέει ότι το σημάδι της επίθεσης ήταν ένα κλαρί από έλατο που μόλις το πατούσε ο Βελή Γκέκας θα άρχιζε η μάχη. Σε κάθε περίπτωση, ο Κατσαντώνης σκοτώνει⁽²⁷⁾ τον τρομερό απεσταλμένο του Αλή πασά κι’ η μάχη έληξε σύντομα καταγράφοντας στην ιστορία ακόμα μια νίκη για τον χιλιοτραγουδισμένο αετό των Αγράφων. Ίσα που πρόλαβε τ’ ασκέρι του Βελή να πάρει το πτώμα του, που η φήμη το θέλει θαμμένο στη γειτονική Χρύσω. Από τότε, η τοπική παράδοση ονόμασε το σημείο της μάχης, «στου Βελή τη Ράχη», έτσι το λέν’ οι ντόπιοι ακόμα, ενώ, το τραγούδι ‘’του Κατσαντώνη’’ έφτασε, τραγουδήθηκε κι’ αγαπήθηκε στις εσχατιές της κατεχόμενης Χώρας μέχρι και στα χωριά του Γράμμου⁽²⁸⁾, που τόσο είχαν βασανιστεί από τις πράξεις του Βελή.  

Αν θέλετε να δείτε την ανυπέρβλητα μοναδική θέα, που φτάνει μέχρι τον ιστορικό Μάραθο, το Μυρισιώτικο ποτάμι ενώ δεξιότερα βλέπετε τον απότομο φιδωτό δρόμο που σκαρφαλώνει πεισματικά στη ράχη του «Κουκοτού», και ταυτόχρονα να βαδίσετε στον τόπο που έδρασε, περπάτησε, πολέμησε, σκοτώνοντας τον Βελή Γκέκα ο Κατσαντώνης, αυτό είναι το ιδανικότερο, πιο ξεκούραστο στην προσέγγιση σημείο. Από εδώ, εύκολα κατηφορίζετε απ’ την ομαλή κορφή Προσηλιάκο προς τη βρύση Λάπατο στο ομώνυμο διάσελο, «στου Βελή τη Ράχη». Σε άλλη περίπτωση πρέπει να οδηγήσετε απ’ το χωριό Άγραφα και μέσω Λίπας – Γαβρολισιάδας να βρεθείτε στον συνοικισμό της Μίκρας ανεβαίνοντας το ανηφορικό, απότομο μονοπάτι προς το διάσελο.  

Η συνέχεια της ‘’κεντρικής’’ οδού θα σας φέρει να περνάτε κάτω απ’ την απότομη κορφή Καυκί (1725 μ. υψ), στο απροσμέτρητο χάος του γκρεμού δίπλα στο εικονοστάσι. Από αυτό το σημείο αγναντεύετε απέναντί σας την Κόψη (1939 μ. υψ.) ενώ πίσω σας βλέπετε όλη τη διαδρομή που κάνατε μέχρι εδώ, ένα πραγματικά αξέχαστο θέαμα. Κατηφορίζοντας πλέον θα βγείτε στο τρίστρατο «Γερούκος», όπου εικονοστάσι και δεξιά δστ. που μέσω μιας δυσπρόσιτης πολύ απότομης όλο γκρεμούς πορεία, σας οδηγεί στη Γάβρινα. Ευθεία, κάτω απ’ την κορυφή Σπανή (1547 μ. υψ.), ξεκινούν τα πυκνά δάση της Μαυρομάτας.  

Σύντομα (+/- 8,5 χλμ.) θα βγείτε στην κεντρική δστ. που κατηφορίζει αριστερά, ενώνοντας το δρόμο που έρχεται από Νεράιδα Καρδίτσας μέσω της ανηφορικής «ράχης Κατσαντώνη» ενώ δεξιά, σε 1,5 χλμ. μπαίνει στη Μαυρομάτα (προ του 1928 Έλσιανη και Έλσανη⁽²⁹⁾ στα 870 μ. υψ.) το τελευταίο Δημ. διαμέρισμα στο βορειοανατολικό άκρο του Δήμου Βίνιανης. Όμορφο χωριό χτισμένο στην ανατολική πλαγιά της Κόψης, ανάμεσα σε σημαντική, στρατηγικής σημασίας φυσική διάβαση αρχαίου δρόμου. Αυτός, ερχόταν από τη Δυτική Θεσσαλία και διαμέσου Κύφου και Μαυρομάτας κατέληγε στη Βίνιανη. Στην πορεία του, στη δυτική όχθη του ποταμού Καμπύλου (Μέγδοβα) συναντούσε άλλον που συνέχιζε προς Αιτωλία – Ακαρνανία καταλήγοντας από Ράχες Τυμφρηστού στην Υπάτη⁽³⁰⁾. Στο κατάφυτο περιβάλλον του οικισμού υπάρχουν πολλές τοποθεσίες για βόλτες ή σύντομες πεζοπορίες με πρώτη αυτή που οδηγεί στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννου Πρόδρομου που από παλιά τη γιόρταζαν με μεγάλο πανηγύρι κάθε 29 Αυγούστου, του Αι Γιάννη του Σταφυλά. Ο κόσμος στις μέρες μας έχει λιγοστέψει (128 απογραφέντες κάτοικοι + 3 στις Λογγιές το 2001), το πανηγύρι όμως συνεχίζει να γίνεται με μεγάλη συμμετοχή. Επίσης βατό μονοπάτι – δρόμος οδηγεί στο θαυμάσιο υδάτινο βασίλειο του Μέγδοβα, στις όχθες του οποίου υπάρχουν λίγα σπιτάκια του άλλοτε πολυάνθρωπου συνοικισμού Λογγιές. Σήμερα κατοικείται μόνο το καλοκαίρι από την οικογένεια Σαξώνη Κων/νου.  

Σ’ αυτές τις παραποτάμιες εκτάσεις, στην πλαγιά που κατεβαίνετε για να πάτε εκεί και η τοποθεσία Δέση, (πριν το χωριό όπως έρχεστε από Νεράιδα), ήταν παλιότερα οι καλλιεργούμενες του χωριού. Στάρια, καλαμπόκια που τ’ άλεθαν στον νερόμυλο, μαζί με την ανεπτυγμένη κτηνοτροφία εξασφάλιζαν τα απαραίτητα προς το ζην στους βαρείς, πολύμηνους χιονισμένους χειμώνες. Ο νερόμυλος δεν υπάρχει πια, η πλαγιά κάποια λίγα χωραφάκια διασώζει ακόμη, μόνο η παραδοσιακή κτηνοτροφία ασκείται με αξιώσεις. Στην πλατεία του χωριού είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου,μια παλιά εκκλησία που ασφαλώς προϋπήρχε του 1858 αφού σε Μηνιαίο αυτού του έτους, υπάρχει αφιέρωση⁽³¹⁾ τριών αδελφών και της συζύγου του ενός, που δίνουν το χωράφι τους. Μόλις εικοσιέξι χρόνια είχαν περάσει από τότε που η Ευρυτανία ενώθηκε στην ελεύθερη ελληνική επικράτεια. Μια εποχή, που λόγω της μεγάλης ευλάβειας στα θεία υπήρχε παντού η συνήθεια να τάζουν οι άνθρωποι περιουσιακά τους στοιχεία. Αυτό γινόταν, συνεχίζει να γίνεται, ώστε να μνημονεύονται οι δωρητές στη θεία λειτουργία ή κάποια στιγμή, να ζητήσουν τη βοήθεια του Αγίου – ας, σε κάποια μεγάλη τους ανάγκη. 

Δίπλα από το ναό είναι το κλασικό καφενεδάκι του Λάμπρου Καυκιά που εξυπηρετεί τους δεκαοχτώ χειμωνιάτες κατοίκους, προετοιμάζει τα καλοκαιρινά γλέντια, εξυπηρετώντας όταν τύχει τους περαστικούς ταξιδιώτες. Προτείνεται η στάση για ανασύνταξη της παρέας ή για να δοκιμάσετε σίγουρα τα πιο γευστικά ντόπια ψητά της ώρας, ποιοτικές σαλάτες απ’ τους κήπους του χωριού και τα σαββατοκύριακα σούβλες. Ο Λάμπρος ήταν πολλά χρόνια γραμματέας της κοινότητας, γνωρίζει κάθε πέτρα του τόπου συμβουλεύοντας αναλόγως δίνοντας κρίσιμα στοιχεία για την πορεία σας ή τις κακοτοπιές που ενδέχεται να συναντήσετε το χρόνο που ταξιδεύετε. Από εδώ ξεκινά ασφάλτινο οδικό δίκτυο που μέσω Δάφνης – Παλιάς Βίνιανης οδηγεί στη κεντρική δστ. προς  Καρπενήσι μέσω Νέας Βίνιανης, ή Κερασοχώρι – Κρέντη – Άγραφα που ήδη παρουσιάσαμε (βλ. Ταξίδια, τ. ΣΤ’, Ευρυτανία 1^ο, 2004, σ. 106 – 122), ολοκληρώνοντας έναν τεράστιο κύκλο στα Αγραφιώτικα Βουνά. Από το Κερασοχώρι μπορείτε εύκολα να συνεχίσετε μέσω Δυτικής Φραγκίστας – Λίμνης Κρεμαστών προς Αγρίνιο – Αθήνα αλλά και προς τα Δυτικά ή παραλίμνια Νότια Άγραφα⁽³²⁾. 

Υπάρχει όμως μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα χωμάτινη παράκαμψη που οδηγεί σε κάποια αθέατα θαρρείς, ειδυλλιακά χωριά με εκπληκτικά τοπία, φαράγγια, ποτάμια με μικρούς καταρράκτες, πέτρινα γεφύρια και μια μεγάλη έκπληξη κρυμμένη στα πυκνά δάση της περιοχής.  

Από την Δάφνη (προ του 1951 Κουφάλα, Κερέσοβα, Μπέζα, Καλύβια⁽³³⁾ στα 600 μ. υψ.), θα περάσετε οπωσδήποτε. Είναι μεγάλο χωριό, με 260 κατοίκους, πάνω σε κεντρικό οδικό κόμβο που οδηγεί προς όλες τις κατευθύνσεις. Μια παράκαμψη στην είσοδό του, όπως έρχεστε από Μαυρομάτα, κατευθύνεται στην Ι. Μ. Σωτήρος. Από το άλλοτε μεγάλο μοναστηριακό συγκρότημα σώζεται το καθολικό αφιερωμένο στην Μεταμόρφωση του Σωτήρα. Η μονή φαίνεται να υπήρχε νωρίτερα από το 1785, αφού σε εικόνα του ναού, αφιέρωμα Γεωρ(γίου) Θεοδωρόπουλου, είναι γραμμένη αυτή η χρονολογία. Στο τέμπλο υπάρχει επιγραφή με τη χρονολογία κατασκευής του: «Τη 16 Σεπτεμβρίου 1850» με  χορηγό τον Νικόλαο Δροσίνη⁽³⁴⁾. Από τον κλάδο αυτής της αγραφιώτικης οικογένειας προέρχονται οι απόγονοι του ποιητή Γεωργίου Δροσίνη (1859 – 1951), που εγκαταστάθηκαν στο Μεσολόγγι και την Αθήνα. Μετά τη μονή, ο δρόμος περνά τη γέφυρα της Παπαδιάς και μέσω Παυλόπουλου - Στενώματος καταλήγει στο Καρπενήσι (+/- 36 χλμ.).  

Επί του κεντρικού οδικού δικτύου μόλις 1,5 χλμ. από τη Δάφνη φεύγει αριστερά χωματόδρομος που κάνει μια μεγάλη (5,7 χλμ. χωρίς δστ.) παράκαμψη, καταλήγοντας ξανά στο κεντρικό προς Παλιά Βίνιανη. Αυτή η θαυμάσια παραποτάμια διαδρομή οδηγεί σε μια πανέμορφη τοποθεσία στο μέσον της οποίας (3,1 χλμ. από δστ. – 4,6 χλμ σύνολο από Δάφνη), υπάρχουν τα υπολείμματα ενός μεγάλου πρώην τρίτοξου πέτρινου παραδοσιακού γεφυριού που αποτελούσε τμήμα του παμπάλαιου μουλαρόδρομου, που ένωνε τα χωριά. Της Νεράτας το γιοφύρι, γεφύρωνε το ζωογόνο ρέμα του Γαβρενίτη που πηγάζει ψηλά στο Λάπατο του Προσηλιάκου και το Καυκί, δύο σημαντικές κορφές που έγινε λόγος πιο πάνω. 

Όταν φωτογραφήθηκε πρώτη φορά (1999) είχε σχεδόν παραχωθεί, από τις τεράστιες ποσότητες φερτών υλών, φαινόντουσαν τα δύο τόξα. Απ’ ό,τι λένε οι ντόπιοι στο τρίτο τόξο υπήρχε ανακουφιστικό άνοιγμα. Αργότερα δεν διαπιστώθηκε κάποια αλλαγή όσον αφορά την ανάδειξή του ενώ σήμερα στέκει ξεχασμένο, έξω από τα ενδιαφέροντα της Διοίκησης. Πιθανά διανύονται οι τελευταίες χρονιές που μπορείτε να το δείτε πριν θαφτεί από τις κροκάλες και την αδιαφορία. Ο δρόμος συνεχίζει, περνά το εκκλησάκι του Αι Γιάννη Κοτίνισας βγαίνοντας πάλι στον κεντρικό, όπου δεξιά σε 3,6 χλμ. συναντάτε αριστερά σας τη δστ. για Χρύσω (υπάρχει πινακίδα). Αν δεν μπείτε στο χωματόδρομο για το γεφύρι η δστ. προς Χρύσω είναι 7,7 χλμ. από Δάφνη, δεξιά. 

Σε κάθε περίπτωση αυτή είναι η περίφημη παράκαμψη που οδηγεί μέσω Χρύσως στον ξεχασμένο Αι Δημήτρη και στην μεγάλη έκπληξη που αναφέραμε πριν. Το κοντινό Κερασοχώρι (Κεράσοβο), έδρα του Δήμου Βίνιανης, φαίνεται να υπάρχει από τους βυζαντινούς χρόνους· θεωρείται από τις παλιότερες κοινότητες της Ευρυτανίας, ενώ στη διάρκεια της τουρκοκρατίας υπήρξε έδρα καζά. Χτισμένο σε θέση υποχρεωτικής διάβασης, επάνω στο δρόμο που ένωνε τους καζάδες Αγράφων και Καρπενησίου αποτελούσε εμπορικό κόμβο με πολλούς επαγγελματίες να εμπορεύονται και να πλουτίζουν. Όλες οι μικρότερες κοινότητες που βρίσκονται στην ευρύτερη περιφέρειά του έπαιρναν ζωή απ’ αυτό, συμπαρασύρονται από την ανάπτυξη ακμάζοντας οικονομικά και δημογραφικά, μεταξύ αυτών κι’ η Χρύσω με ιστορία που χάνεται επίσης στα χρόνια του βυζαντίου. Ήταν μια μεγάλη κοινότητα που γεωγραφικά ξεκινούσε από τον Μέγδοβα κι’ έφτανε στον Αγραφιώτη. Η Δάφνη (αποσπάστηκε το 1916) και ο Άγιος Δημήτριος (αποσπάστηκε το 1949) αποτελούσαν συνοικισμούς της. Ήταν τόσο ξακουστή, που λέγεται ό,τι μεταφέρθηκε εδώ η βιβλιοθήκη της σχολής Βραγγιανών, που αργότερα καταστράφηκε⁽³⁵⁾.  

Οδεύοντας προς το χωριό, στα πρώτα 3 χλμ. υπάρχει χωματόδρομος που εύκολα, μέσα απ’ το δάσος, σας φέρνει στο Κερασοχώρι. Η διαδρομή μας όμως συνεχίζει ευθεία, εισχωρώντας βαθύτερα στο υπέροχο τοπίο της περιοχής διασχίζοντας φαράγγι με πυκνό δάσος, μέχρι να καλύψετε τα περίπου οκτώ χλμ. φτάνοντας στην είσοδο του Δημ. διαμερίσματος, σ’ μια ανοιχτή έκταση, όπου δεξιά μέσα σ’ ένα πλατανοσκέπαστο χαμηλότερο σημείο βρίσκεται το πρώτο από τα δύο μονότοξα πέτρινα γεφύρια της Χρύσως. Δίπλα του, υπάρχει παλιά πετρόχτιστη κρήνη με ολόδροσο νερό και πλάτωμα ιδανικό για σκηνές.  

Αριστερά, σκαρφαλωμένο στον βράχο κερδίζει αμέσως τη ματιά σας μια καινούργια εκκλησία, χτισμένη το 1994 με χορηγία του δάσκαλου Χαράλαμπου Μπετχαβά. Είναι αφιερωμένη στον Άγιο Σεραφείμ, πολιούχου Καρδίτσας με το προσωνύμιο Κορώνης μια που ο άγιος διετέλεσε ηγούμενος της μονής Κορώνης (μέσα 16^ου αι.) ενώ αργότερα ανυψώθηκε σε αρχιεπίσκοπο Φαναρίου – Νεοχωρίου (1592). Θεωρήθηκε, και πράγματι βοήθησε την πρώιμη επανάσταση του Διονυσίου Φιλόσοφου στην Ήπειρο, (Οκτ. – Νοε. 1600) στρατεύοντας στην εξέγερση πολλούς Αγραφιώτες – Ευρυτάνες που τον εμπιστευόντουσαν σαν δικό τους ιεράρχη, λογικό αφού καταγόταν από την Πεζούλα στους πρόποδες των Βορειοανατολικών Αγράφων. Για τη δράση του θανατώθηκε στην έδρα της επισκοπής του, το Φανάρι (Δεκ. 1601). Με την ίδρυση της εκκλησίας στην Χρύσω, εορτάζεται και εδώ με δοξολογία τρεις φορές το χρόνο⁽³⁶⁾. Το μονοπάτι συνεχίζει απ’ το πέτρινο γεφύρι περνάει απέναντι προς το Παλιοχώρι που οδηγεί μονοπάτι. Υπάρχει και δρόμος λίγο πριν την εκκλησία που σας οδηγεί στον συνοικισμό. Λίγο πριν διασταυρώνεται με το ρέμα του Γαυρενίτη κατηφορίζοντας προς το δεύτερο πέτρινο γεφύρι.  

Η παρακείμενη Χρύσω (προ του 1940 Χρύσου⁽³⁷⁾ στα 720 μ. υψ.) χτισμένη σε προνομιακή τοποθεσία με πληθωρική παρουσία του υδάτινου στοιχείου, ήταν από τις τρεις πολυπληθείς⁽³⁸⁾ κοινότητες που λειτούργησαν στον δήμο Αγραίων το μακρινό 1836. Οι άλλες δύο ήταν του Κεράσοβου (Κερασοχώρι) και της Έλσανης (Μαυρομάτα). Πραγματικά, αντιπροσωπεύει άξια το κατάφυτο από έλατα αγραφιώτικο τοπίο χαρακτηριστικό γνώρισμα της πάμπλουτης ευρυτανικής φύσης. Στα πυκνά δάση περιφερειακά του χωριού εντυπωσιάζει η ποικιλία της χλωρίδας, και πανίδας με τους ντόπιους να μαζεύουν κάθε χρόνο αρκετά αρωματικά φυτά, τσάι βουνίσιο, ευωδιαστή ρίγανη, γλυκόπιοτο τίλιο κ.ά, ενώ η ιδιομορφία σε συνδυασμό με την ποικιλία του εδάφους και το άφθονο νερό γίνεται πόλος έλξης για δεκάδες ζώα, λαγούς, ζαρκάδια, πέρδικες, φασιανούς. Άμεσες εικόνες για τα ποικίλα ζώα και πτηνά δίνει ο Στέφανος Γρανίτσας στο έργο⁽³⁹⁾ του, περιγράφοντας την ευρυτανική πανίδα όχι μόνο σαν ζωντανό στοιχείο αλλά και σαν ευρύτερο τμήμα ενός παραδοσιακού πολιτιστικού περιβάλλοντος. 

Το χωριό φημίζεται για τις περίφημες δέκα εκκλησίες (είχε 12), τα τρία μοναστήρια (κατεστραμμένα σήμερα), και το σχολείο του δωρεά του Συγγρού το1900, δείγμα του αλλοτινού πλούτου. Αρχαιότερη όλων φαίνεται να είναι η βασιλική των Ταξιαρχών, που σύμφωνα με την παράδοση εδώ μόνασε η Χρύσω, μια καλόγρια απ’ την οποία πήρε το όνομά του το χωριό, του Αγίου Δημητρίου (1591) και της Αγίας Παρασκευής (1612), μίας⁽⁴⁰⁾ από τις τρεις, που έκαψαν οι Ιταλοί, (6 Δεκεμβρίου 1942) κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων που έγιναν μετά την ανατίναξη της γέφυρας Γοργοπόταμου. Σ’ αυτές τις επιχειρήσεις κατά των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης δόθηκαν δύο μάχες στη Χρύσω, στις οποίες συνελήφθησαν και αργότερα εκτελέστηκαν επτά· υπάρχει μνημείο στη θέση Νημάτια που το θυμίζει στους νεώτερους⁽⁴¹⁾.  

Τα μνημεία του χωριού, όπως και πολλών άλλων στα Άγραφα έχουν καταγραφεί το 1928 από τον καθηγητή Ορλάνδο. Η κεντρική, εκεί που εκκλησιάζονται οι 146 καλοκαιρινοί κάτοικοι κι’ οι ακόμα λιγότεροι χειμωνιάτες, είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου με επιγραφή 1732 στο ξυλόγλυπτο επίχρυσο τέμπλο της που ασφαλώς αναφέρεται στη χρονολογία κατασκευής του. Εντυπωσιάζουν επίσης, οι πετρόχτιστες οξυκόρυφες επτά κρήνες της. Τέλη 19^ου αρχές του 20^ου αι. πολλοί κάτοικοι πήγαιναν για δουλειά στην Κωνσταντινούπολη φέρνοντας πίσω αξιόλογα κέρδη χτίζοντας νέες κατοικίες, αυξάνοντας το κύρος του χωριού και το εμπόριο. Μέχρι το 1910 – 1920 δεν υπήρχε οικογένεια που να μην έχει κάποιο μέλος της στο εξωτερικό. Όλα αυτά κράτησαν μέχρι το 1940 που κηρύχθηκε ο πόλεμος.

Σύμφωνα με την παράδοση, ζωντανή ακόμα, και τις γραπτές μαρτυρίες, απ’ εδώ ξεκίνησε⁽⁴²⁾ ο Βελή Γκέκας για τη μάχη με τον Κατσαντώνη στο Λάπατο κι’ εδώ τον έφεραν οι Αρβανίτες σκοτωμένο για να τον θάψουν, φτιάχνοντάς του και μνημείο. Για την ύπαρξη του τάφου στη θέση «Τουρκόμνημα», υπάρχει σχετική τοπική προφορική βεβαίωση χωρίς αυτή να πιστοποιείται με χειροπιαστές αποδείξεις⁽⁴³⁾. Από τη Χρύσω ξεκινά βατή διαδρομή, περνάει το ξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου καταλήγοντας σε 7 χλμ. στον παμπάλαιο δρόμο που ενώνει το Κερασοχώρι με Μάραθο – Άγραφα μέσω Κλοπουκίτσας και Σέλου (βλ. περιγραφή στα: Ταξίδια, τ. Ζ’, Ευρυτανία 2^ο, 2005, σ. 78). 

Μόλις 4 χλμ. απέχειο ξεχασμένος Αγ. Δημήτριος σε 630 μ. υψ., ένας μικρός οικισμός με διάσπαρτες ιδιοκτησίες, κάθε μια με όμορφους λαχανόκηπους κι’ οικόσιτα ζώα σ’ ένα ολάνθιστο περιβάλλον στην αγκαλιά σπανιότατου, περίκλειστου απ’ τα βουνά τοπίου. Η θέση του υπήρξε κατάλληλο καταφύγιο στα χρόνια του εμφυλίου και ταλαιπωρήθηκε αρκετά, φτάνοντας στην εγκατάλειψή του απ’ τους κατοίκους (1947 – 1950), όμως την αμέσως επόμενη δεκαετία (1950 – 1960) επέστρεψαν οι περισσότεροι με το σχολείο να κρατάει τα σκήπτρα στην περιοχή με 80 μαθητές. Αργότερα, όπως στα περισσότερα  χωριά των Αγράφων, ο πληθυσμός λιγόστεψε, τα τρία - τέσσερα παιδιά το 1999 πήγαιναν σχολείο στη Χρύσω που είχε άλλα πέντε - έξι ενώ σήμερα δεν υπάρχει κανένα. 

Το καφενεδάκι του φιλόξενου Γιώργου Χειλά είναι πάντα ανοιχτό εξυπηρετώντας τους 35 κατοίκους του χειμώνα (86 στην απογραφή του 2001) και τους επισκέπτες για ξεκούραση ή φαγητό. Στο χωριό υπάρχει η ομώνυμη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου (1842) ενώ στην ευρύτερη περιφέρειά του φωλιάζουν οι συνοικισμοί Μακρινιάγκο και Γάβρινα⁽⁴⁴⁾. Μέσω ενός χωματόδρομου που ταλαιπωρείται απ’ τις συχνές κατολισθήσεις ανεβαίνει τις ράχες της «Σπανής», βρίσκοντας διέξοδο μέσω του τρίστρατου «Γερούκος», συνδέοντας τα χωριά με τ’ Άγραφα, τα Καμάρια ή τη Μαυρομάτα. Αυτή η υπέροχη κυκλική διαδρομή που ξεκινά από το τρίστρατο κατεβαίνει στη Μαυρομάτα και μέσω Δάφνης φτάνει στο Αγ. Δημήτριο, τη Γάβρινα, καταλήγοντας πάλι στον «Γερούκο», είναι 48 αξέχαστα χλμ.  

Μεγάλη έκπληξη δοκιμάσαμε όταν ένας ντόπιος μας είπε για μια διαδρομή που μέσα απ’ το πυκνό δάσος βγάζει στον Μάραθο και κατ’ επέκταση στα Άγραφα. Την χρησιμοποιούσαν τακτικά οι παλιότεροι μέχρι που ερήμωσαν τα χωριά ενώ είναι βέβαιο ότι κανείς επισκέπτης δεν τη γνωρίζει. Περιέργως, δεν εμφανίζεται σε κανένα χάρτη, ενώ αργότερα, όταν την καταγράψαμε (βλ. Road Book στο τέλος) και ρωτούσαμε τους ντόπιους, όλοι την αγνοούσαν. Δύσπιστοι στην αρχή, μολονότι μας είπαν ότι έχει να καθαριστεί πολλά χρόνια ξεκινήσαμε τριακόσια μέτρα πριν το χωριό, ανακαλύπτοντας στην πορεία ότι πρόκειται για μια μοναδική, χωμάτινη και κοπιώδης άγρια διαδρομή. Διεισδύει μέσα στο πυκνό δάσος πατώντας τα ψηλά αγριόχορτα τις τσουκνίδες και τ’ αγκάθια, περνά σύρριζα, από την κορυφή ‘’Ουρανός’’ (1619 μ υψ.), καταλήγοντας ή Κλοπουκίτσα – Κερασοχώρι (αριστερά) ή  στο Μάραθο (δεξιά) σε +/- 17 χλμ. συντομεύοντας πάρα πολύ την άφιξη στα Άγραφα απ’ την πλευρά της Παραμερίτας. Στις μέρες μας έγινε καθαρισμός του δρόμου διευκολύνοντας περισσότερο την πρόσβαση σ’ αυτήν, όμως, μην πάτε μόνοι.  

Αισθανθήκαμε ικανοποιημένοι απ’ την αποκάλυψη γιατί αφ’ ενός εκπληρώνουμε μια παλιά υπόσχεσή για σπάνιες αναλυτικές περιηγήσεις, αφ’ ετέρου επιβεβαιώνουμε αυτό που πολλές φορές γράφουμε: «Μη διστάσετε να ξεφύγετε σε μια απ’ τις πολλές διακλαδώσεις που συναντάτε συνεχώς στα βουνά· ακολουθώντας άλλο δρόμο, απ’ αυτόν που η πορεία ή το όποιο πρόγραμμα καθορίζει είναι πιθανό να βρεθείτε σε εντελώς άγνωστα τοπία της ελληνικής υπαίθρου». Άλλωστε, αυτή μας η περιέργεια στάθηκε καθοριστική στον εντοπισμό αυτής της παντελώς άγνωστης διαδρομής, αυτού του απροσπέλαστου απ’ αλλού δρόμου, προσθέτοντας άλλη μια εξαίρετη διαδρομή στα πολυθρύλητα Άγραφα, έναν τόπο που έχει να δώσει πολλά στους περιηγητές.  

Με αυτό το έκτο αφιέρωμα ολοκληρώνεται η αναλυτική περιγραφή όλων των Δημοτικών διαμερισμάτων, των μικρότερων συνοικισμών, των θρησκευτικών και άλλων μνημείων, κυρίως, των περιηγητικών διαδρομών του Δήμου Αγράφων, και τμήματος του Δήμου Βίνιανης. 

Ευχαριστώ εγκάρδια όσους με συνόδευσαν αυτά τα τέσσερα χρόνια σ’ αυτές τις αναζητήσεις, όπως και όλους όσους βοήθησαν να πραγματοποιηθεί αυτό με εγκυρότητα, ιδιαίτερα τις αρχαιολόγους της 7^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Σταυρούλα Σδρόλια και Ελένη Τσιμπίδα που διευκόλυναν την βιβλιογραφική έρευνα, τον πανταχού παρόντα Λάμπρο Γατή, πρόεδρο του συλλόγου Αγραφιωτών, τον εκλεκτό φίλο Νικόλαο Αλεξάκη εκπαιδευτικό, και τον μονίμως διαμένοντα στην περιοχή, Τάκη Κίτσιο που είχε πάντοτε απαντήσεις και λύσεις, στα οδικά και άλλα προβλήματα που προέκυπταν τις πιο παράξενες ώρες.  

RoadBook

Αγ. Δημήτριος – Μάραθος  

Μηδενίστε 300 μ. πριν τον Άγιο Δημήτριο όπως έρχεστε από Χρύσω. 

00,00 - 7,1 χλμ. δστ. δεξιά χώρος φόρτωσης ξύλων σε 200 μ. και τέλος δρόμου, αριστερά Μάραθος, 

8,4 χλμ. εκκλησάκι, 

12,7 χλμ. δστ. δεξιά Μάραθος, αριστερά Κλοπουκίτσα - Κερασοχώρι,  

13,4 χλμ. δστ. δεξιά Μάραθος, αριστερά Βαρβαριάδα (υπάρχει πινακίδα 12 χλμ.),  

13,8 χλμ. δστ. ευθεία Μάραθος, αριστερά ξωκλήσι Πρφ. Ηλία & Άγραφα,   

16,6 χλμ. δστ. ευθεία Μάραθος, αριστερά Νεκροταφείο & Εκκλησία, 

16,7 χλμ. δστ. δεξιά χώρος φόρτωσης Ξύλων, αριστερά Μάραθος, 

17,3 χλμ. Μάραθος (είσοδος χωριού, όχι πλατεία). 

Μάραθος - Άγραφα  

00,00 - 1,65 χλμ. συνοικισμός Πλάτανοι και δστ. δεξιά Στάνη σε 650 μ. αριστερά σπίτια συνοικισμού Πλάτανοι & συνέχεια για Άγραφα. Ακόμα δεν φαίνεται πουθενά ‘’δρόμος’’, 

00,00  - 700 μ. δστ. δεξιά Άγραφα, αριστερά συνοικισμός Πλάτανοι,  

7,2 χλμ. Αυχένας, 

12,1 χλμ. Παραμερίτα & ποτίστρα, 

16,6 χλμ. δστ. δεξιά, περνάει το ποτάμι πάει σε στάνη, και συνοικισμό Μιάλα Αγράφων, αριστερά Άγραφα, 

17,2 χλμ. δστ. δεξιά Άγραφα, αριστερά Αγραφιώτης και κεντρικός δρόμος προς Κρέντη (αριστερά) ή Επινιανά – Τρίδεντρο (δεξιά), 

18,0 χλμ. Άγραφα (είσοδος χωριού, όχι πλατεία). 

Σημειώσεις:  

⁽¹⁾ Αναλυτική περιγραφή της διαδρομής «Άγραφα – Πόρτες – Μπορλέρο – Μούχα» δείτε στο: Τάκη Ντάσιου, περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.1 (1998) 34 – 37. Υπάρχει δυνατότητα διανυκτέρευσης ιδιωτών, συλλόγων (μοτό) στο καταφύγιο Ελατάκος, βλ. στο τέλος πληροφορίες – διαμονή – καταφύγια. 

 ⁽²⁾ Λη Σαράφη, «Η «Λευκή τρομοκρατία» μοχλός σύνθλιψης του αντιστασιακού φρονήματος», στο Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ. Ψαλίδας (επιμ.), Ο εμφύλιος Πόλεμος – Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο. Πρακτικά του ομότιτλου συνεδρίου, Πάντειο Πανεπιστήμιο 20 – 23 Οκτωβρίου 1999, έκδοση Θεμέλιο Αθήνα (2002) 169 με ονομαστική αναφορά των κυριότερων συμμοριών στα Τρίκαλα. Επίσης: Νίτσα Κολιού, Άγνωστες πτυχές κατοχής και Αντίστασης, αυτοέκδοση Βόλος (1985)888 με αναφορές για τους αρχηγούς συμμοριών Θεσσαλίας – Φθιώτιδας.  

⁽³⁾ Όπως είναι γνωστό και ιστορικά τεκμηριωμένο η ελληνική Εθνική Αντίσταση υπήρξε νικηφόρα προκαλώντας μεγάλες απώλειες στη ναζιστική Γερμανία και τους συμμάχους της βοηθώντας τη Χώρα να απαλλαγεί νωρίτερα από την κατοχή. Άλλες αιτίες και αφορμές οδήγησαν στον δραματικό ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο που αποτελεί διαφορετικό κεφάλαιο στην ιστορία μας και δεν πρέπει να συγχέεται. Επίσης, μην ξεχνάμε ότι: «Για την κρατική εξουσία οι λαοί πρέπει να υπακούουν, να υποτάσσονται, να μην αντιστέκονται». Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940 – 1945, τ. 1, εκδόσεις Στοχαστής (2006) 38 σημ 18. 

 ⁽⁴⁾ [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946 – 1949. Το δεύτερον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος, 1947, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα (1980) 72 – 94 με αναλυτική παρουσίαση των δυνάμεων που διέθεσε ο Ε.Σ. Πρβ. Γιώργου Μαργαρίτη, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 – 1949, τ.1^ος εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα (2002) 279 – 295 με παρουσίαση και των δυνάμεων του Δ.Σ.Ε. 280 – 281 σημ. 10. 

⁽⁵⁾ ΓΕΣ / ΔΙΣ ο.π. 91. 

⁽⁶⁾ Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την ορατότητα και το τι γινόταν από τις χιονοθύελλες εκεί πάνω αποτελεί το γεγονός ότι οι οπλίτες του κυβερνητικού στρατού εγκατέλειπαν τις θέσεις τους. Ακόμα και ο υποδιοικητής του 617 τάγματος ΠΖ ταγματάρχης Αλευράς Δημήτριος, που προσπάθησε να φτάσει στο ύψωμα Καυκιά για να τους συγκρατήσει, δεν πρόλαβε, γιατί λόγω έλλειψης ορατότητας «ενέπεσεν εις ενέδραν και εφονεύθει, βληθείς εξ’ αποστάσεως δύο μέτρων», ΓΕΣ/ ΔΙΣ ο.π. 92.  

⁽⁷⁾ Μαργαρίτη ο.π. 285 με βιβλιογραφία.   

⁽⁸⁾ Τα στρατοδικεία της εποχής «δεν δίκαζαν παραβάτες. Σκοπός τους ήταν η ηθική και σωματική εξόντωση πολιτικών αντιπάλων. Στην ουσία επρόκειτο για δίκες ιδεών, όπου η άρνηση αποκήρυξής τους, αποτελούσε δύσκολα ανατρέψιμο τεκμήριο ενοχής των κατηγορουμένων». Βασιλική Λάζου, «Καταδικασμένοι σε θάνατο από το έκτακτο στρατοδικείο Λαμίας 1946 - 1950», ο.π. Πρακτικά συνεδρίου (2002) 249 σημ. 11.  

⁽⁹⁾ Άξιο μνείας είναι ότι, στην περίπτωση της δασκάλας Ευαγγελίας Κουσιάντζα (η πρώτη γυναίκα που εκτελέστηκε στη Λαμία) και στις εκτελέσεις που έγιναν στις 13 Αυγούστου 1947, οι στρατιώτες του κυβερνητικού στρατού αρνήθηκαν να πυροβολήσουν εναντίον των καταδικασμένων. Οι εκτελέσεις έγιναν από άνδρες των ΜΑΥ (Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου). Λάζου ο.π. 250. Για την τραγωδία, τις μαρτυρίες και τις εκτελέσεις Πρβ. «χρονικό Νιάλας» της Νομαρχιακής Επιτροπής ΠΕΑΕΑ Καρδίτσας, στην εφημερίδα Αθηνών Ριζοσπάστης 12 Απριλίου (1997) 8. Για μαρτυρία επίσης βλ. Μαργαρίτη ο.π. 286.  

⁽¹⁰⁾ Μιχαήλ Σταματελάτου - Φωτεινή Βάμβα – Σταματελάτου, Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 3^ος, εκδόσεις Τεγόπουλου - Μανιατέα Αθήνα (1997) 63, των ιδίων: Γεωγραφικό Λεξικό της Ελλάδος, τ. 4^ος, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Αθηνών το Βήμα (έτος ΠΕ’ φ.14.777) Παρασκευή 2 Ιουνίου (2006) 65.  

⁽¹¹⁾ Σταματελάτου ο.π. (1997) 63 και (2006) 65. Ο τοπικός πληθυσμός στα Πετράλωνα κρατά σε χρήση τις ονομασίες «στη Νιάλα», «στις Νιάλες» ειδικά όμως το «στη Μεσαία Νιάλα» από το γεγονός ότι και σήμερα η Νιάλα είναι ανάμεσα από τα κονάκια πλέον Παλιόλακκα (νότια) και Χαλιάς (βόρεια). 

⁽¹²⁾ Σταματελάτου ο.π. τ. 3^ος (1997) 169 και τ. 4^ος (2006) 157. 

⁽¹³⁾ Σωτήρης Βογιατζής, Συμβολή στην ιστορία της εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής της Κεντρικής Ελλάδος κατά τον 16^ο αιώνα. Οι μονές Αγίου Βησσαρίωνος (Δούσικο) και του Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδα), επιμ. Μαρία Καζάκου, Χ.Α.Ε. [Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία] Αθήνα (2000) 23 κ.ε. επίσης: Σταυρούλα Σδρόλια, «Μοναστήρια του 16^ου αιώνα στα Νοτιοανατολικά Άγραφα» στο: Θεσσαλικό Ημερολόγιο εκδότης Κώστας Σπανός τ. 42 Λάρισα (2002) 81. 

⁽¹⁴⁾ Μάρκου Α. Γκιόλια, Ιστορία της Ευρυτανίας στους Νεότερους Χρόνους (1939 – 1821), (προλ.) Σπύρος Ι. Ασδραχάς, εκδόσεις Πορεία, Αθήνα (1999) 404. Πολλές πληροφορίες για το εμπόριο τη μεταποίηση και την οργάνωση των καραβανιών βλ. στο ίδιο 42 κ.ε. με βιβλιογραφία. Επίσης Γεωργίου Χρυσικού, Το χωριό μου Μοναστηράκι των Αγράφων Ευρυτανίας, Β’ Αυτοέκδοση, Αθήνα (2000) 64. 

⁽¹⁵⁾ Είναι ο ίδιος που ύψωσε στο Κεράσοβο το λάβαρο της επανάστασης του 1821, γράφοντας και τη σχετική προκήρυξη προς τους κατοίκους της Ευρυτανίας. Γκιόλιας ο.π. 96 και Άγγελος Σινάνης, Ταξίδια «Ευρυτανία 1^ο: Κερασοχώρι, Κρέντης, Μοναστηράκι» Αθήνα (2004) 111 σημ. 4. 

⁽¹⁶⁾ (Γ.Α.Κ. φακ.124) στο: Νικόλαος Αλεξάκης, «Ιστορική αναδρομή των Αγράφων», πρακτικά ιστορικής και αναπτυξιακής διημερίδας 25 – 26 Ιουλίου 2001 Βραγγιανά Ευρυτανίας, έκδοση Εκπολιτιστικού Συλλόγου Βραγγιανιωτών ‘’Αναστάσιος Γόρδιος’’, Αθήνα (2002) 79.  

 ⁽¹⁷⁾ Σταυρούλα Σδρόλια, «Εικόνα Κοιμήσεως Θεοτόκου από την Σάικα των Αγράφων» στο: ΑΔ 48 Πρακτικά Διεθνούς συνεδρίου για τη Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, εκδόσεις Τ.Α.Π.Α. (1992) 499. 

⁽¹⁸⁾ Συλλογικό, Οικοτουριστικός Οδηγός της σειράς «Πίνδος»: Καρδίτσα, Λίμνη Πλαστήρα – Ρεντίνα, Περιφερειακές εκδόσεις «έλλα», Λάρισα (2003) 193. 

⁽¹⁹⁾ Σδρόλια ο.π. (2002) 91. Ζωγράφισαν επίσης τα μοναστήρια Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ρεντίνας, Γενεσίου της Θεοτόκου Κατουσίου στο Ανθηρό Αργιθέας Καρδίτσας, Γενεθλίου της Θεοτόκου Βλασίου στις εξοχές του ομώνυμου χωριού, στη μονή Γενεσίου Θεοτόκου Δροσάτου δίπλα από το Βλάσι, στο παρεκκλήσι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα Πέτρας Καταφυγίου Καρδίτσας κοντά στη λίμνη Πλαστήρα, και στην Κοίμηση της Θεοτόκου Τροβάτου Αγράφων Ευρυτανίας ενώ με επιφυλάξεις, αφού πλέον δεν υπάρχουν οι ναοί, του αποδίδονται άλλοι δύο, συνολικά εννέα. Σδρόλια ο. π. (1992) 503, βλ. επίσης: Φοίβος Ι. Πιομπίνος, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα (1984) 149. 

⁽²⁰⁾ Μάρκου Α. Γκιόλια, Παραδοσιακό Δίκαιο και Οικονομία του Τσελιγκάτου, εκδόσεις Πορεία Αθήνα (2004) 329, μια εξαιρετική μελέτη της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας των Ελλήνων κτηνοτρόφων. Του ιδίου ο.π. (1999) 43. 

⁽²¹⁾ Ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1868; - 1870; / 1934) είχε αγαπημένο θέμα την ηρωική κλεφτουριά, το αρματολίκι και την ελληνική λεβεντιά. Χαρακτηριστικές δημιουργίες του είναι: «ο Ήρωας Κατσαντώνης», «ο Θάνατος του Κατσαντώνη», ο «βίος του Κατσαντώνη και το μαρτύριό του», «ο Κατσαντώνης στο ρέμα των 5 Πηγαδιών» (περ. 1930), «ο Κατσαντώνης στα Τζουμέρκα» (περ. 1910).  

⁽²²⁾ Άγγελος Σινάνης, Ταξίδια τ.Ζ’ (2005) 74 – 76 βλ. επίσης σημ. 6, 7 (σ. 79), του ιδίου Ταξίδια τ.ΣΤ’ (2004) 118, 121.  

⁽²³⁾ Γκιόλια ο.π. (1999) 207 – 256, στο 6^ο κεφάλαιο: «Η κοινωνία των όπλων και οι θεσμοί της», δίνονται πολλές πληροφορίες για τα αρματολίκια των Αγράφων – Καρπενησίου, με σημειώσεις και βιβλιογραφία.  

⁽²⁴⁾ Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ρήγας Βελεστινλής στον Θούριό του (1797) αναφέρεται ιδιαιτέρως στων «Αγράφων τα ξεφτέρια» και στον Πατριωτικό Ύμνο του μνημονεύει ονομαστικά τους σημαντικότερους κλεφταρματολούς της περιοχής (Μπουκουβαλαίους, Σταθά κ. ά.). Βασίλης Σφυρόερας, «εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larouse Britanica», τ. 1, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2006) 692.  

⁽²⁵⁾ Σπυρίδων Π. Αραβαντινός, Ιστορία Αλή Πασά του Τεπελενλή, τ.1 εκδόσεις Δωδώνη Β’ έκδοση Αθήνα (2004) 178. 

⁽²⁶⁾ Δεύτερος θρύλος θέλει το μονοπάτι σημαδεμένο με αλεύρι. Είδε όμως τ’ αλεύρι στο δρόμο που σχημάτιζε μικρή ‘’ουρά’’ και λέει: το χαζό το Κατσαντώνη νάναι τρύπιο το τσουβάλι. Είχε όμως σκοπό αυτό….που να φανταστεί ο Βεληγκέκας τι σκοπό είχε· [Ο Κατσαντώνης είπε στα παλικάρια του] Εκεί που θα τελειώσει τ’ αλεύρι εκεί θα στήσουμε καρτέρι…ήθελε να πιαστούν στα χέρια, όχι να τον σκοτώσει με όπλο]. Αφήγηση ντόπιου Αγραφιώτη στην εκπομπή: Οδοιπορικό στην Πίνδο 14/4/07 (10:30) Παραγωγή ΕΡΤ3, έρευνα – σενάριο σκηνοθεσία: Άρης Καραϊσκάκης, σπικάζ Χρήστος Ατζημάκης. 

⁽²⁷⁾ Δημήτρη Σταμέλου, Κατσαντώνης – η αποθέωση της παλικαριάς, Βιβλιοπωλείο της Εστίας Β’ έκδοση Αθήνα (1988) 114, 118 με βιβλιογραφία (258 – 260), Αραβαντινός ο.π. 178, Γκιόλιας ο.π. (1999) 242 με βιβλιογραφία. 

⁽²⁸⁾ Ο Μιχάλης Αλ. Ράπτης δημοσιεύει τη μαρτυρία του Μπάρμπα Νούρτση Χρήστου, (Μονόπυλο 1873 – Νίκος Μπελογιάννης – Ουγγαρία 1966) και το τραγούδι ‘’του Κατσαντώνη’’, όπως και το λόγο που ήταν τόσο αγαπητό στους Γραμμοχωρίτες. Μιχάλη Αλ. Ράπτη, Τα μαρτυρικά Γραμμοχώρια της Καστοριάς (Σλίμνιτσα, Μονόπυλο, Γιαννοχώρι, Λειβαδοτόπι, Καλή Βρύση), αυτοέκδοση, Αθήνα (1997) 245 – 255.   

⁽²⁹⁾ Σε διαδοχικές επισκέψεις οι ντόπιοι, αλλά και φίλοι Αγραφιώτες με καταγωγή απ’ τη Μαυρομάτα την αναφέρουν Έλσιανη. Το ίδιο καταγράφει ο Σταματελάτος ο.π. τ. 3^ος (2006) 161. Σε παλιά έγραφα όμως γράφεται Έλσανη. Βλ. Ελευθέριου Γ. Σκιαδά, Ιστορικόν Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδος 1833 – 1912, (προλ.) Ν. Καραπιδάκης – Α. Μακρυδημήτρης Αθήνα (1994) 212. Δημήτρης Λουκόπουλος, Γεωργικά της Ρούμελης, (εισ.) Μ. Γ. Μερακλή, εκδόσεις Δωδώνη Γιάννινα (1983) 450.  

⁽³⁰⁾ Μάρκου Α. Γκιόλια, Ιστορία των Αρχαίων Ευρυτάνων, εκδόσεις Πορεία Β’ έκδοση Αθήνα (1999) 135 – 136. 

⁽³¹⁾ «Την 29 Αυγούστου 1858, ημέρα Παρασκευή οι υποφαινόμενοι κάτοικοι του ιδίου χωριού Έλσανη του Δήμου Αγραίων, αφιερώνομεν τον αγρόν μας εις θέσιν Μακρή στενά εις τα Καλιτρούμια (σ.σ. πιθανή παραφθορά του Καλντερίμια) μπρός εις την αγίαν εκκλησία μας Κοίμησιν της Θεοτόκου δια να είναι κτήμα αυτής», ακολουθούν οι υπογραφές των μαρτύρων και των αφιερωτών αδελφών Κούβελου.  Λουκόπουλος ο.π. 450. 

⁽³²⁾Διαδρομές που θα παρουσιαστούν σε επόμενους τόμους. 

⁽³³⁾ Κουφάλα την καταγράφει ο Σταματελάτος ο.π. τ. 2^ος (2006) 9, και ο Σκιαδάς ο.π. 212, ενώ ο Γκιόλας ο.π. Ιστορία Ευρυτανίας (1999) 400, καταγράφει και τις τέσσερις. Για την σημερινή Δάφνη αναφέρει ότι: «Η κοινότητα και η μονή επονομάστηκαν Κουφάλα από την εικόνα της «μεταμορφώσεως του Σωτήρος», που μια ασέληνη νύχτα του 18^ου αιώνα εφώτιζε τάχα την κουφάλα ενός αιωνόβιου πλάτανου». Ένα χιουμοριστικό λογοπαίγνιο που έκαναν παλιά και που έχει να κάνει με τον συνδυασμό παλιών και νέων ονομασιών μου μετέφερε ο πρόεδρος του συλλόγου Αγραφιωτών κ. Λάμπρος Γατής στις 3/4/07. Όλα τα λεωφορεία είχαν παλιότερα τυπωμένο το δρομολόγιο που έκαναν στην μεγάλη φωτιζόμενη προμετωπίδα τους. Αυτό που ξεκίναγε απ’ το Καρπενήσι για να εξυπηρετήσει τα χωριά έγραφε «Δάφνη – Μαυρομάτα – Νεράιδα – Παπαδιά». Αφού η Δάφνη παλιά λεγόταν Κουφάλα προέκυπτε το εξής λογοπαίγνιο: Κουφάλα Μαυρομάτα, Νεράιδα Παπαδιά.  

⁽³⁴⁾ Γκιόλιας ο.π. Ιστορία Ευρυτανίας (1999) 400. 

⁽³⁵⁾ Χαράλαμπος Δ. Μπετχαβάς, Η μάχη της Χρύσως, αυτοέκδοση Αθήνα (1992) 12. 

⁽³⁶⁾ Την πρώτη Κυριακή μετά της Παναγίας που έχει κόσμο το χωριό, στις 14 Σεπτεμβρίου (του Σταυρού) και στις 4 Δεκεμβρίου στην ονομαστική εορτή (του Αγίου Σεραφείμ).  

⁽³⁷⁾ Σκιαδάς ο.π. 212. 

⁽³⁸⁾ 400 κατοίκους αναφέρει ο Γκιόλιας ο.π. Ιστορία Ευρυτανίας (1999) 97, και 429 ο Σκιαδάς ο.π. 212, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, ενώ ακόμα μεγαλύτερο πληθυσμό έχει πριν τον πόλεμο του 1940 που απογράφονται 487 κάτοικοι, Σταματελάτος ο.π. τ. 5^ος (2006) 183.  

⁽³⁹⁾ Στέφανου Γρανίτσα, Τα άγρια και τα ήμερα του βουνού και του λόγγου, εκδόσεις Πέλλα, Αθήνα χ.χ. ατυχώς η ανατύπωση που κυκλοφορεί δεν περιλαμβάνει τον πρόλογο του Ζαχαρία Παπαντωνίου που υπήρχε στην πρώτη έκδοση του 1921. 

⁽⁴⁰⁾ Η τοπική παράδοση θέλει να την έχτισε ο Μανώλης, ο οποίος κατασκεύασε το φημισμένο ομώνυμο πέτρινο γεφύρι κάτω, στον Αγραφιώτη. Χαράλαμπος Μπετχαβάς «Εκκλησίες και Μοναστήρια της Χρύσως» εφημερίδα Ευρυτανίας Χρυσιώτικα Νέα (έτος 3^ο φύλλο 13) Β’ τρίμηνο (1998) 3. 

⁽⁴¹⁾ Μπετχαβάς ο.π. 29.  

⁽⁴²⁾ Σταμέλος ο.π. 110 – 111. Χρυσικός ο.π. 206. Μπετχαβάς ο.π. 12.   

⁽⁴³⁾ Ο Σταμέλος ο.π. 115 αναφέρει: «…(..) πήραν τον πεθαμένο αρχηγό τους και τον έθαψαν στην άκρη του διάσελου», [στον τόπο της Μάχης] ..» επίσης ο Χρυσικός ο.π. 209 γράφει: «…(..) παραλαβόντες το άπνουν του Βελή – Γκέκα σώμα, και κηδεύσαντες αυτό εις αυτήν θέσιν ..(..) [εννοεί στον τόπο της Μάχης]..». Μόνο ο Μπετχαβάς διαφοροποιείται (ο.π. 12) γράφοντας: «…μετά το θάνατο του Βεληγκέκα, το σώμα του μεταφέρθηκε και θάφτηκε στη Χρύσω..» 

⁽⁴⁴⁾ Έξω από τον συνοικισμό Γάβρινα συνεχίζει μονοπάτι μέχρι πάνω στο Λάπατο του Προσηλιάκου, πιθανά το ίδιο ιστορικό μονοπάτι που πάτησε ο Μουσταφά Βελή Γκέκας όταν πήγαινε να συναντήσει τον Κατσαντώνη. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης 

Πρόθεμα: Πετράλωνα (Σάικα) Δήμου Αγράφων, Ανθηρό Καρδίτσας 24410, Μαυρομάτα – Χρύσω – Αγ. Δημήτριος Δήμου Βίνιανης 22370.  

ΔΙΑΜΟΝΗ: Δασικό χωριό «Δρυάδες» στο Ανθηρό του Δήμου Ιτάμου Νομού Καρδίτσας www.itamos.gr  Σε μια έκταση 25 στρ. περιλαμβάνει 20 ξύλινα σπιτάκια των δύο δωματίων με τζάκι που φιλοξενούν συνολικά 80 άτομα. Κρατήσεις 81654. Αίθουσα εστιατορίου – εκδηλώσεων: Πούλιος Αχιλλέας - Γιώργος Κουτελός 97146. Χρύσω: Καράνης Θωμάς 31184. Καταφύγια: Όλα είναι μαζεμένα πάνω από τη λίμνη Πλαστήρα. Ο ‘’Ελατάκος’’ (από Ζυγογιαννέικα +/- 3χλμ) είναι πάντα ανοιχτός, δεν χρειάζεται κλειδί, φεύγοντας όμως, κλείστε την πόρτα, και μην αφήσετε σκουπίδια. Το καινούργιο στη θέση ‘’Κούλια’’, της περιοχής ‘’Καραμανώλη’’, κοιμίζει 30 άτομα, και διαθέτει νερό, ξυλόσομπες κ.λ.π. Ο.Χ.Ο. Καρδίτσας, Διαχειριστής κ. Βασίλης Τασιόπουλος 6932744194. Τηλέφωνο Καταφυγίου (απαντούν μόνο τα Σαββατοκύριακα) 2441094434. Στη διάθεσή σας 200 μ. πιο κάτω είναι το καταφύγιο του Ο.Χ.Ο. Καρδίτσας. Πληροφορίες στα ίδια τηλέφωνα. Ε.Ο.Σ. Καρπενησίου 23051. 

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην αυλή της μονής Σάικας, στην Παναγία Προυσιώτισσα λίγο πριν τα Καμάρια, στο δάσος της Μαυρομάτας, σε πλάτωμα πριν το χωριό, επίσης στο δάσος, 300 μ. πριν τον Άγιο Δημήτριο πίσω από το υπερυψωμένο εικονοστάσι. Προσοχή, φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.  

ΦΑΓΗΤΟ: Πετράλωνα: Παναγιώτης Φωλιάς 94115, 6974080947, Δημήτρης Πανταζής 94154,  Θωμάς Αβράμπος 94135. Μαυρομάτα: Λάμπρος Καυκιάς 96097, Χρύσω: Θωμάς Καράνης 31184, Γιώργος Μαρούλης ψησταριά ‘’ο Έλατος’’ 31761, Άγιος Δημήτριος: Γιώργος Χειλάς 31777.  

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Αγράφων 93276, 93333, Δήμος Βίνιανης 31888, Αστυνομία Άγραφων 93234, Κερασοχωρίου 31216, Α’ Βοήθειες Άγραφα 93233, Δάφνη 31352, Κερασοχώρι 31219.  

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.evrytan.gr  www.oreivatein.com  www.pezoporia.gr  Ο Πρόεδρος του συλλόγου Αγραφιωτών κ. Λάμπρος Γατής είναι στη διάθεσή σας για πληροφορίες 93240, 6977695120. Σύλλογος Αγραφιωτών Ευρυτανίας ‘’τ’ Άγραφα’’, Τζώρτζ 24 Πλ. Κάνιγγος 2102913566. Βουλκανιζατέρ - συνεργεία: Moto Japan Κουτούμπας Γιάννης, Αγίου Νικολάου 40, Καρπενήσι 80480, 6974603378 καλύπτει όλη τη περιοχή Ευρυτανίας, μεταφέροντας με φορτηγάκι τη μοτοσυκλέτα σας, στο συνεργείο του. Επίσης ο Κώστας Στασινός πρατήριο ΕΚΟ, Δυτική Φραγκίστα 95316, και ο Θεοφάνης Γκιόλας, ΕΚΟ & Βουλκανιζατέρ, Γρανίτσα 61284.  

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Κρέντης ΕΚΟ,  Γρανίτσα ΕΚΟ, Δ. Φραγκίστα ΕΚΟ, Μουζάκι πολλές εταιρείες. 

ΧΑΡΤΕΣ: Μοναδική ακρίβεια απο την ΑΝΑΒΑΣΗ στους πλαστικοποιημένους χάρτες, «Άγραφα», με όλη την περιοχή που περιγράφουμε. Στην ίδια σειρά «Βόρεια Άγραφα – Λίμνη Πλαστήρα». Και οι δύο είναι σε κλίμακα 1:50.000, περιλαμβάνοντας όλα τα στοιχεία που χρειάζονται. Άλλη επιλογή η «Ευρυτανία», η μόνη χαρτογραφική εργασία που παρουσιάζει το νομό Ευρυτανίας με κλίμακα 1:100.000, πάλι από την «Ανάβαση». Στοά Αρσακείου 6 Α’, τ.κ. 105 64 Αθήνα, 2103218104, 3210152. 

ΒΙΒΛΙΑ: Μάρκου Α. Γκιόλια, τα τρία βιβλία του: Ιστορία της Ευρυτανίας στους νεώτερους χρόνους (1393 – 1821) (προλ.) Σπύρος Ι. Ασδραχάς (1999), Ιστορία των Αρχαίων Ευρυτάνων (1999), και το Παραδοσιακό δίκαιο και οικονομία του Τσελιγκάτου (2004) αποτελούν βαρύτιμα ιστορικά ερευνητικά έργα τοπικής, και όχι μόνο, ιστορίας. Στέκονται πολύτιμοι σύντροφοι αποτελώντας ταυτόχρονα έναυσμα για γνωριμία με τον τόπο. Θα τα βρείτε στις εκδόσεις Πορεία, Ζαλόγγου 1 Αθήνα, 2103831622. Περιοδικά: Περιγραφή της διαδρομής «Άγραφα – Πόρτες – Μπορλέρο – Μούχα» δείτε στο: Τάκη Ντάσιου, περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.1 (1998) 34 – 37, στέλνεται αντικαταβολή όπως και τα παλιότερα τεύχη 2106142740. 

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Σ.ΜΟ.Κ. Σύλλογος Μοτοσυκλετιστών Καρδίτσας Δημ. Τερτίπη 22, Καρδίτσα, 2441027515, 21090, www.karditsa-net.gr/smok.htm Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων, Τηλ - Fax: 2434071826. 

Περισσότερες πληροφορίες για ΕΥΡΥΤΑΝΙΑ – ΝΙΑΛΑ – ΣΑΪΚΑ – ΚΑΜΑΡΙΑ – ΜΑΥΡΟΜΑΤΑ – ΧΡΥΣΩ  - ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες 

• Στέφανου Γρανίτσα, Τα άγρια και τα ήμερα του βουνού και του λόγγου, εκδόσεις Πέλλα, Αθήνα χ.χ.
• [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946 – 1949. Το δεύτερον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος, 1947, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα 1980.
• Δημήτρης Λουκόπουλος, Γεωργικά της Ρούμελης, (εισ.) Μ. Γ. Μερακλή, εκδόσεις Δωδώνη Γιάννινα 1983.
• Φοίβος Ι. Πιομπίνος, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1984.
• Νίτσα Κολιού, Άγνωστες πτυχές κατοχής και Αντίστασης, αυτοέκδοση Βόλος 1985.
• Δημήτρη Σταμέλου, Κατσαντώνης – η αποθέωση της παλικαριάς, Βιβλιοπωλείο της Εστίας Β’ έκδοση Αθήνα 1988.
• Χαράλαμπος Δ. Μπετχαβάς, Η μάχη της Χρύσως, αυτοέκδοση Αθήνα 1992. 
• Μιχάλη Αλ. Ράπτη, Τα μαρτυρικά Γραμμοχώρια της Καστοριάς (Σλίμνιτσα, Μονόπυλο, Γιαννοχώρι, Λειβαδοτόπι, Καλή Βρύση), αυτοέκδοση, Αθήνα 1997. 
• Μάρκου Α. Γκιόλια, Ιστορία των Αρχαίων Ευρυτάνων, εκδόσεις Πορεία Β’ έκδοση Αθήνα 1999.
• Μάρκου Α. Γκιόλια, Ιστορία της Ευρυτανίας στους Νεότερους Χρόνους (1939 – 1821), (προλ.) Σπύρος Ι. Ασδραχάς, εκδόσεις Πορεία, Αθήνα 1999.
• Γεωργίου Χρυσικού, Το χωριό μου Μοναστηράκι των Αγράφων Ευρυτανίας, Β’ Αυτοέκδοση, Αθήνα 2000.
• Σωτήρης Βογιατζής, Συμβολή στην ιστορία της εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής της Κεντρικής Ελλάδος κατά τον 16^ο αιώνα. Οι μονές Αγίου Βησσαρίωνος (Δούσικο) και του Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδα), επιμ. Μαρία Καζάκου, Χ.Α.Ε. [Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία] Αθήνα 2000.
• Γιώργου Μαργαρίτη, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 – 1949, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2002.
• Συλλογικό, Οικοτουριστικός Οδηγός της σειράς «Πίνδος»: Καρδίτσα, Λίμνη Πλαστήρα – Ρεντίνα, Περιφερειακές εκδόσεις «έλλα», Λάρισα 2003.
• Μάρκου Α. Γκιόλια, Παραδοσιακό Δίκαιο και Οικονομία του Τσελιγκάτου, εκδόσεις Πορεία Αθήνα 2004.   
• Σπυρίδων Π. Αραβαντινός, Ιστορία Αλή Πασά του Τεπελενλή, εκδόσεις Δωδώνη Β’ έκδοση Αθήνα 2004.
• Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940 – 1945, τ. 1, εκδόσεις Στοχαστής 2006. 

Β’         Αφιερώματα περιοδικών  

• Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ. Ψαλίδας (επιμ.), Ο εμφύλιος Πόλεμος – Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο. Πρακτικά του ομότιτλου συνεδρίου, Πάντειο Πανεπιστήμιο 20 – 23 Οκτωβρίου 1999, έκδοση Θεμέλιο Αθήνα 2002.
• Σταυρούλα Σδρόλια, «Εικόνα Κοιμήσεως Θεοτόκου από την Σάικα των Αγράφων» στο: ΑΔ 48 Πρακτικά Διεθνούς συνεδρίου για τη Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, εκδόσεις Τ.Α.Π.Α. 1992.
• Σταυρούλα Σδρόλια, «Μοναστήρια του 16^ου αιώνα στα Νοτιοανατολικά Άγραφα», Θεσσαλικό Ημερολόγιο εκδότης Κώστας Σπανός τ. 42 Λάρισα 2002. 
• Νικόλαος Αλεξάκης, «Ιστορική αναδρομή των Αγράφων», πρακτικά ιστορικής και αναπτυξιακής διημερίδας 25 – 26 Ιουλίου 2001 Βραγγιανά Ευρυτανίας, έκδοση Εκπολιτιστικού Συλλόγου Βραγγιανιωτών ‘’Αναστάσιος Γόρδιος’’ Αθήνα 2002. 

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες 

• Νομαρχιακή Επιτροπή ΠΕΑΕΑ Καρδίτσας «το χρονικό Νιάλας» εφημερίδα Αθηνών Ριζοσπάστης 12 Απριλίου 1997.
• Χαράλαμπος Μπετχαβάς «Εκκλησίες και Μοναστήρια της Χρύσως» εφημερίδα Ευρυτανίας Χρυσιώτικα Νέα (έτος 3^ο φύλλο 13) Β’ τρίμηνο 1998.