Ενδεικτική βιβλιογραφία εργασιών τόμου I’ 2008 

Περισσότερες πληροφορίες για την ΤΗΛΟ και το ΠΑΡΚΟ ΤΗΛΟΥ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Φοίβος Πιομπίνος, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1984.
• Χάρης Μ. Κουτελάκης, Τήλος, Αυτοέκδοση Αθήνα χ.χ. [1988].
• Συλλογικό, Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία – Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας, Υπευθ. Προγράμματος Μ. Καρανδεινός, Λ. Παράσχη, Hewlett Packard – WWF Ελλάς, Αθήνα 1992.
• Συλλογικό, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας, Μια γνωριμία με τους Σημαντικούς Βιότοπους της Ελλάδας. Ειδική έκδοση, Αθήνα 1994.
• Χάρης Μ. Κουτελάκης, Άγιος Παντελεήμονας Τήλου, δεύτερη έκδοση Δήμος Τήλου 1995.
• Γιάννη Π. Γκίκα, Κάστρα ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας, τ.Ε’εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα 1995.
• Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαϊκή λατρεία και αφιερωτική πρακτική στην Τήλο, έκδοση Δήμου Τήλου Ρόδος 1999.
• Παντελή Μ. Κοντογιάννη, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Αθήνα 1921 Α’ ανατύπωση, έκδοση Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα 2000. 
• Ηλίας Ε. Κόλλιας, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Κάστρα Τήλου» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες – Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2001. 
• Μελίνα Φιλήμονος – Τσοποτού, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005. 
• Βασιλική Σαμαρά, Τήλος Ήθη και Έθιμα, εκδόσεις Γόρδιος Αθήνα 2006.
• Μελίνα Φιλήμονος – Τσοποτού, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005. 
• Κατσαδωράκης Γ. και Κ. Παραγκαμιάν, Απογραφή των υγροτόπων των νησιών του Αιγαίου, Ταυτότητα, οικολογική κατάσταση και απειλές, Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση – WWF Ελλάς, Αθήνα 2007.
• Χρύσα Σαββίδου, Μεσογειακή Γοτθική Αρχιτεκτονική, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2007. 
• Ρήγας Γ., Φ. Ξενογιάννη, Τήλος: δες ανακάλυψε μοιράσου, Οίκος ΕΠΕ. Αθήνα 2007. 

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Αγγελική Μεργιανού, «Λαογραφικές ομοιότητες Ελληνόφωνων Νοτίου Ιταλίας και Δωδεκανήσου», Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα 1981.
• Ηλία Κόλλια, «Ιχνογράφημα της Τήλου», Δωδεκανησιακά Χρονικά τομ. Γ’ (1974), Αθήνα 1997. 
• Νικόλαου Κ. Συμεωνίδη, «Οι νάνοι ελέφαντες», Ελένη Κ. Παπαβασιλείου, «Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα και η μεταβυζαντινή Τήλος», Ι. Μπίθα – Ε. Κ. Παπαβασιλείου – Α. Κατσιώτη, «Οι βυζαντινές εκκλησίες», Ν. Ζαρίφη – Α. Μ. Κάσδαγλη – Α. Στεφανίδου, «Τα Κάστρα της Τήλου», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 19 Αυγούστου 2001), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Τήλος το νησί της Ηριννας» επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
• Στρατής Μπαλάσκας – Στρατής Τσουλέλης, «Μικρό Χωριό Τήλου», ΓΕΩ, τ.68, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2001.
• Ευγενία Λουπάκη, «Στην Τήλο το κυνήγι απαγορεύεται», ΟΙΚΟ, τ.12, Αθήνα 2003. 
• Πλούταρχος Χαλόφτης, «Ο προστάτης της Τήλου», ΓΕΩ, τ.170, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.
• Εύη Προύσαλη – Σπύρος Δεληβοριάς, «Τήλος ανόθευτη», ΓΕΩ, τ.175, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.
• Ευγενία Λουπάκη, «Στην Τήλο το κυνήγι απαγορεύεται», ΟΙΚΟ, τ.12, Αθήνα 2003. 
• «Πάρκο Τήλου» Ενημερωτικό δελτίο Νο1, Ιούλιος 2004.  
• Φανή Δημητρακούδη, «Πάρκο Τήλου» εφημερίδα Αθηνών Αυγή 7/11/04, ένθετο περιοδικό δαίμων της οικολογίας τ.43, Νοέμβριος 2004. 
• Πέτρος Καρκαλούσος, «Μοναστήρι στην πέτρα», στο: περ. ΓΕΩ, τ.309, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2006.
• Μάκης Σταύρου, «Ελπιδοφόρο Πείραμα Αειφορικού Τουρισμού στην Τήλο» στο: περ. Αζιμούθιο, τ.50,  έκδοση: Ομίλου Βουνού και Θάλασσας, Αθήνα 2007.
• Γιάννης Κωσταρής, «Τήλος ανόθευτη», στο: περ. ΓΕΩ, τ.397, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2007.
• Απόστολου Χατζηπαρασκευαΐδη, «Η τοπική ατζέντα 21 στα νησιά», περιοδικό Οικοτοπία τ.40, Αθήνα 2007.  
• Αντώνης Ιορδάνογλου, «Τήλος, η θεραπευτική νήσος», περ. Passport, τ.24, έκδοση «Η Καθημερινή», Αθήνα 2007.
• Ντέμη Κουτσοσταμάτη, «Πάρκο Τήλου» στο περ. Ελληνικό Πανόραμα, έτος εντέκατο, τ.61, έκδοση: Άρκτος εκδοτική, Θεσσαλονίκη 2008.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Λίνα Γιάνναρου, «Η Τήλος κέρδισε άγρια πανίδα και …τουρισμό», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 88^ο φύλλο 26491) Σάββατο 27 Ιανουαρίου 2007.
• Λεωνίδας Τηνιακός, «Τήλος – Μικρή αλλά θαυματουργή!» στο ένθετο Διακοπές τ.193 της εφημερίδα Αθηνών Τα Νέα, Παρασκευή 6 Ιουλίου 2007 (έτος 62^ο φύλλο 18879).

 Περισσότερες πληροφορίες για το ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟ και την ΡΩ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

 Α’        Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες 

• Ευαγγελία Ν. Μωραίτου – Βάσσου, Το Αιγαίο τα Δωδεκάνησα το ακριτικό Καστελλόριζο, Αυτοέκδοση, Αθήνα 1984. 
• Χριστίνα Δ. Ευστρατιάδου, Αφηγήματα και Ιστορήματα του Καστελόριζου, σειρά Καστελοριζιακή Βιβλιοθήκη, βιβλίο Β’, εκδόσεις Σίγμα Ε.Π.Ε., Αθήνα 1987.
• Χριστίνα Δ. Ευστρατιάδου, Διηγήματα και Ιστορήματα του Καστελόριζου, σειρά Καστελοριζιακή βιβλιοθήκη Νο 4,έκδοση συνδέσμου απανταχού Καστελοριζιών «ο Άγιος Κωνσταντίνος». χ.χ.
• Ευαγγελία Ν. Μωραίτου – Βάσσου, Αχιλλέας Διαμαντάρας ο Καστελοριζιός Λαογράφος και εθνικός παιδαγωγός - η ζωή και το έργο του, έκδοση συνδέσμου απανταχού Καστελοριζιών «ο Άγιος Κωνσταντίνος», Αθήνα 1990. 
• Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Το Αρχιπέλαγος της Μεγίστης και τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος στη Λυκία θάλασσα, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1991. 
• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991,  Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1995.
• Norman G. Ashton, «Angient Megisti», The Forgoten Kastellorizo, University of Western Australia Press 1995. 
• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αίγινα 1997. 
• Κώστα Τσαλαχούρη, «Η αποχώρηση των Άγγλων από τα Δωδεκάνησα – Η συνθήκη της ειρήνης των Παρισίων», Μιχάλη Σκανδαλίδη, «Αιγαίον – Δωδεκάνησος κατά τις αρχαίες και μεσαιωνικές πηγές και η ελληνικότητα της Δωδεκανησιακής μικρονησίας», στο Κωνσταντίνος Μηνάς (επιμ.), Πρακτικά επιστημονικής διημερίδας για τα 50 χρόνια της Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου (4 – 5 Μαρτίου 1997),έκδοση Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Στέγη γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 22, Ρόδος 1999.
• Ηλία Ε. Κόλλια, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Καστελλόριζο, Παλαιόκαστρο, Castell Rosso», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες. Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2001. 
• Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη, Ονοματολογική Ναυσιπλοΐα στο Ελληνικό Αιγαίο, Υπουργείου Αιγαίου – εκδόσεις  Καστανιώτη 2001.  
• Παντελή Κ. Παντελή, Η ιστορία και η Διάλεκτος των Κατοίκων της νήσου Μεγίστης, ελεύθερη σκέψις Αθήνα 2002.
• Κυριάκος Μιχ. Χονδρός, Εκκλησίες και Μοναστήρια του Καστελλόριζου, Ε.Τ.Ε., Αθήνα 2002. 
• Ευάγγελου Ν. Βαρδαμίδου, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης (Καστελλόριζου), Α’ έκδοση Αλεξάνδρεια 1948, Β’ έκδοση Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002. 
• Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο – Η μαρτυρία των πηγών, Υπουργείο Αιγαίου, βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2002. 
• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των ελληνικών νησιών, Αυτοέκδοση όρμος Αποθηκών Τήνου 2004.
• Βασίλη Κέκη Στα σοκάκια του Καστελλόριζου, Δήμος Μεγίστης 2004. 
• Καλλιόπη Μπαϊράμη, «Χάλκη, Αλιμιά, Καστελλόριζο, Ρω», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου. εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
• Βασίλη Καρδάση – Τζελίνα Χαρλάφτη, Αναζητώντας τις χώρες της επαγγελίας: «Ο απόδημος ελληνισμός από τα μέσα του 19^ου αι. ως τον Β’ π.π.», επίσης Μαρία Δαμηλάκου, «Κεντρική και Νότια Αμερική», στο: Ιωάννη Κ. Χασιώτη, Όλγα Κατσιαρδή – Hering, Ευρυδίκη Α. Αμπατζή (επιμ.), Οι Έλληνες στη διασπορά 15^ος – 21^ος αι., έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2006.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών 

• Ελένη Παπαβασιλείου, «Μουσείο Μεγίστης (Καστελλόριζου)», περιοδικό Αρχαιολογία τ.54, Αθήνα 1995.
• Ελένη Κων. Παπαβασιλείου, «Από το Βυζάντιο στην Τουρκοκρατία», Παντελή Κ. Παντελή, «Νήσος Μεγίστη» και Δημήτριου Μποσνάκη «Η Μεγίστη στην Αρχαιότητα», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 18 Φεβρουαρίου 1996), Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά Ημέρες, αφιέρωμα «Καστελλόριζο». 
• Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή, «Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα» και «Κυριαρχία και εξιταλισμός», επίσης Μανώλη Α. Ήσυχου, «Μεταβατική περίοδος 1945 - 1947», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 19 Αυγούστου 2001), στο: Κωστής Λιόντης (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Δωδεκάνησα – Ιταλοκρατία - Ενσωμάτωση». 
• Κατερίνα Ρωμιοπούλου, «Οδοιπορικό σε Σύμη και Καστελλόριζο», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή Κυριακή 29 Αυγούστου 1999. 
• Θάλεια Αργίτη – Μιχάλης Κωσταρής, «Μεγίστη Ομορφιά», ΓΕΩ, τ.375, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003. 
• Γιώργου Λάλιου, «Ο χειμώνας περνάει ήσυχα στο Καστελλόριζο», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  περιοδικό ‘’Κ’’ τ.77 Κυριακή 21 Νοεμβρίου 2004. 
• Διονύση Π. Σιμόπουλου, «29 Μαρτίου: ραντεβού στο Καστελλόριζο», ΓΕΩ, τ.307, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2006. 
• Πολυξένη Αθανασούλια, «τα τρία λεπτά που φώτισαν το Καστελλόριζο», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, περιοδικό ‘’Κ’’ τ.149 Κυριακή 9 Απριλίου 2006.
• Τούλα Κωστοπούλου, «Καστελλόριζο» περιοδικό Ταξίδι τ.2 Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 2000.
• Ανώνυμο, «Καστελλόριζο» περιοδικό Voyager , τ.8 – Σεπτ – Οκτ 2000.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Στέλλα Γαλανοπούλου «Καστελόριζο – η γοητεία των άδειων σπιτιών», εφημερίδα Αθηνών το βήμα, ένθετο Ταξίδια τ. 45 Κυριακή 4 Ιουλίου 1999. 
• Ελένη Μπίστικα, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «από το ημερολόγιο Καστελλόριζο 2000» 20 Αυγούστου 2000.
• Μανίνα Ντάνου, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «Καστελλόριζο ζητεί … καταφύγιο» 3 Νοεμβρίου 2002.
• Ελένη Μπίστικα, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «Βαθιές οι ρίζες οι ελληνικές – Κύπρος και Καστελλόριζο στο προσκήνιο» 7 Μαίου 2003.
• Γιάννη Σουλιώτη, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «έκλειψη ηλίου 1^ο 25/2/06 και 2^ο 24/3/06.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΑΡΝΑΙΑ και την ΙΕΡΙΣΣΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες 

• Leake William Martin, Travel in Northern Greece, τ.3 London 1835.
• Ι.Κ. Βασδραβέλλη, Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας Αγώνας 1796 – 1832, Ε.Μ.Σ. Θεσσαλονίκη 1950.
• Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, εκδόσεις Βάνιας Θεσσαλονίκη 1988.
• Ιωάννης Τουράτσογλου, Μακεδονία, εκδοτική Αθηνών 1995.
• Ηλέκτρα Παπαθανασίου, Αρναία η Παλιά Λιαρίγκοβα, αυτοέκδοση Θεσσαλονίκη 1999.
• Αρχιμ. Χρυσόστομου Μαιδώνη (επιμ.), Ιερός Ναός Αγίων Αναργύρων Αρναίας, έκδοση Ιερού Ναού Αγίων Αναργύρων Αρναίας, Αρναία 2002.
• Δημήτριος Θεοχ. Κύρου, Η απελευθέρωση της Αρναίας και της Βόρειας Χαλκιδικής από τον τουρκικό ζυγό (1912) και οι πρώτες μέρες ελεύθερης ζωής, έκδοση Δήμου Αρναίας 2007.
• Δημητρίου Θεοχ. Κύρου, Ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Στεφάνου Αρναίας, έκδοση της Ι. Μητροπόλεως Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου, Αρναία 2008.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών 

• Θεόφιλος Δ. Μπασγιουράκης, «Αρναία – η Αρχόντισσα της Χαλκιδικής», περ. Ελληνικό Πανόραμα τ.25 Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2002.
• Δημήτριος Θ. Κύρου, «το κωδωνοστάσιο του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Στεφάνου», περιοδικό Αρναία, τ.64 Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2004.
• Κώστα Σισμανίδη, «Πανάρχαια κοιτίδα», στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 1 Ιουνίου 2003), στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Φιλοξενούσα Χαλκιδική». 
• Βασίλης Γ. Παπαγεωργίου – Αργύρης Π.Π. Πετρονώτης, «Ο απογραφικός κατάλογος 1885 του Αγίου Όρους και οι τεχνίτες του, κυρίως οικοδόμοι», περιοδικό εκ Χιονιάδων, τ. 8 καλοκαίρι 2005.
• Ευδοκία Καρπούζα, «20 αιώνες ιστορία», περ. ΓΕΩ τ.414 Μάρτιος 2008.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες 

• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Νέα ευρήματα στα Αρχαία Στάγειρα» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή Κυριακή 18 Αυγούστου 1996. 

Περισσότερες πληροφορίες για την ΟΥΡΑΝΟΥΠΟΛΗ και το ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες 

• Κωνσταντίνου Ι. Χατζηιωάννου, Η Ιστορία της Αμμουλιανής, έκδοση: Πολιτιστικός Σύλλογος Αμμουλιανιτών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997. 
• Σωτήρη Καδά, «Άγιον Όρος», Μακεδονία, Κίσσας Σωτήρης (διευθ, εκδόσεως), ΕΟΤ – ΕΤΒΑ, Αθήνα 1997.
• Γαβριήλ Νικ. Πεντζίκης, Άγιον Όρος, τόμοι 2, εκδόσεις Explorer, Αθήνα 2003.
• Βλάση Βλασίδη, Χαλκιδική, εκδόσεις Explorer, Αθήνα 2005.
• Δημήτριος Θεοχ. Κύρρου, Οδοιπορικό στην κορυφή του Άθωνα, έκδοση Νομ. Αυτ. Χαλκιδικής, Πολύγυρος 2006.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Παύλου Μ. Μυλωνά, «Άθως», περιοδικό Αρχαιολογία τ.54, Αθήνα 1995.
• Ι. Α. Παπάγγελου – Πλ. Λ. Θεοχαρίδη, «Ο πύργος της Ουρανούπολης» Τ.Α.Π.Α. 2002 και «οδηγός έκθεσης στον πύργο της Ουρανούπολης» ΥΠ.ΠΟ – 10^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων χ.χ. επίσης  Ι. Α. Παπάγγελου, «Η Μονή Ζυγού», ΥΠ.ΠΟ – 10^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων χ.χ.
• Γαβριήλ Νικ. Πεντζίκης, «Άγιον Όρος – η κιβωτός της Ορθοδοξίας» στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 5 Ιουλίου 1992), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες. 
• Συλλογικό, «Άγιον Όρος – Μονή Βατοπαιδίου», στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 1996), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Βησσαρίων Σταύρακας.
• Συλλογικό, «Άγιον Όρος – Το περιβόλι της Παναγίας», στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 17 Αυγούστου 1997), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου. 
• Συλλογικό, «Ιερά Μονή Ξενοφώντος – χίλια χρόνια ιστορικού βίου», στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 20 Δεκεμβρίου 1998), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου. 
• Συλλογικό: «Οι Πύργοι του Αγίου Όρους» στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 28 Δεκεμβρίου 2003), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
• Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελου, «Μονές και Μετόχια», στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 1 Ιουνίου 2003), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Φιλοξενούσα Χαλκιδική» επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου. 
• Σ. Αδαμαντοπούλου – Π. Δενδρινός, «Ιερισσός», στο: περ. ΓΕΩ, τ.254, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2005.
• Φαίη Παπαιωάννου, «Χαλκιδική», στο: περ. ΓΕΩ, τ.332, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2006.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες 

• Φαίδων Χατζηαντωνίου, «Μια Αυστραλή συγγραφέας στην Ελλάδα» εφημερίδα Καθημερινή (ε.88^ο, φ.26.401) Κυριακή 8 Οκτωβρίου 2006.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΜΗΛΙΑ και τα Παλαιοντολογικά ευρήματα αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες 

• Ευαγγελία Σ. Τσουκαλά, Το κυνήγι των ελεφάντων του Παρελθόντος στην περιοχή των Γρεβενών, Νομαρχία Γρεβενών 2007.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών 

• Ευαγγελία Τσουκαλά, «Προϊστορική Πανίδα» στήλη Ευρυγώνιος, ελλ. έκδοση του περ. National Geographic, Μάιος (2001) 6. 

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Θανάση Τσιγγανά, «Κυνήγι ελεφάντων… στα Γρεβενά», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  Κυριακή 2 Δεκεμβρίου (2001) 4.
• Ευαγγελία Τσουκαλά, «Προϊστορική Πανίδα» στήλη Ευρυγώνιος, ελλ. έκδοση του περ. National Geographic, Μάιος (2001) 6. 
• Γιώργου Λεκάκη, «Ένα… παλαιοντολογικό πάρκο», εφημερίδα Αθηνών Έθνος  Κυριακή 30 Νοεμβρίου 2003.
• Θανάση Τσιγγανά, «Κάποτε στη μεγάλη παραλία των… Γρεβενών», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  Σάββατο 24 Απριλίου 2004. 
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Πανάρχαια μυστικά της Πίνδου», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.86^ο, φ.26.048) Σάββατο 6 Αυγούστου (2005) 13.
• Ιφιγένεια Διαμαντή, «Χώρα – Θησαυρό χαρακτηρίζουν την Ελλάδα οι παλαιοντολόγοι», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.88^ο, φ.26.645) Σάββατο 4 Αυγούστου (2007) 7.
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Ιστορικά ευρήματα σε κίνδυνο», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.89^ο, φ.26.771) Τρίτη 8 Ιανουαρίου (2008) 16.
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Η περιπλάνηση των «ελεφάντων» στα Γρεβενά», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.89^ο, φ.26.782) Τρίτη 22 Ιανουαρίου (2008) 6.
• Της Σύνταξης «Χαυλιόδοντες 5 μέτρων», εφημερίδα Τρικάλων Ενημέρωση  (φ.4.703) Τετάρτη 23 Ιανουαρίου 2008) 18.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΤΡΑΝΟΒΑΛΤΟ και τα ΜΠΟΥΧΑΡΙΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

 Α’        Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Φώτιου Οικονόμου, Η ιστορία των τοπικών εκκλησιών της Ηπείρου, τ.Β. Αθήνα 1974. 
• Σωτήρης Βογιατζής, «Η μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου στο Τορνίκι Γρεβενών», Δελτίον ΧΑΕ, περίοδος Δ’, τ. ΙΕ’, 1889 – 1990, Αθήνα 1991. 
• Δ. Δημόπουλου, Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994. 
• Νικολάου Κ. Μουτσόπουλου, Γρεβενά, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006.
• Γεωργία Καραμήτρου – Μεντεσίδη, Βόιον – Νότια Ορεστίς, Αρχαιολογική Έρευνα και Ιστορική Τοπογραφία, Θεσσαλονίκη 1999. 
• Σωτήρης Βογιατζής, Συμβολή στην ιστορία της εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής της Κεντρικής Ελλάδος κατά τον 16^ο αιώνα,Τετράδια Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής και Τέχνης αρ. 7, ΧΑΕ (2000) 62 – 88.
• Σάββα Καλεντερίδη, Κοζάνη στην αγκαλιά των Βουνών, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης 2004.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών 

• Θεόφιλος Μπασγιουράκης, Άννα Καλιτζή, «Μπουχάρια και Νοχτάρια». Περ. Ελληνικό Πανόραμα τ.47 Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 2005. 

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Θανάση Τσιγγανά, «Γεωλογικό Πάρκο με «καμινάδες», στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.88^ο, φ.26.429) Σάββατο 11 Νοεμβρίου 2006.

 ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (3275 λέξεις)

ΓΡΕΒΕΝΑ – ΜΗΛΙΑ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Απρίλιος 2008

Τα Γρεβενά στο πέρασμα των αιώνων

Από τον καιρό των πρώτων αναγνωριστικών περιηγήσεων στους ορεινούς όγκους των Γρεβενών για τις ανάγκες των ρομαντικών όσο και ανεπανάληπτων αγώνων Enduro με τις + 150 συμμετοχές, έχουν περάσει πάνω από είκοσι χρόνια. Για όσους γεννήθηκαν στην Αθήνα, όλες αυτές οι εκδρομές ήταν πραγματική αποκάλυψη. Είδαμε, μάθαμε, αποθησαυρίσαμε  κι αναφερθήκαμε, λίγες φορές είναι η αλήθεια, στον ατελείωτο πλούτο των παλιών κοινοτήτων και των ανθρώπων που συναντήσαμε. 

Ταξιδέψαμε στις ήπιες πλαγιές των βουνών που γέννησαν τους θαυμαστούς τεχνίτες της πέτρας, μαστόρους κι αρχιτέκτονες, που ορμώμενοι από τα ιστορικά Μαστοροχώρια με την τέχνη των οικοδομικών τους συνεργείων, που «έχτισαν τον κόσμο όλο», και τα πνιγμένα στα πλούσια δασικά οικοσυστήματα της βόρειας Πίνδου Κουπατσαραίικα χωριά. Είδαμε τα θρησκευτικά μνημεία του αφανούς κάμπου  στη Δεσκάτη, τα Καμβούνια, ενώ δίπλα στον Αλιάκμονα, θαυμάσαμε τα μοναστήρια της Μεταμόρφωσης, της Ζάβορδας και της Αγίας Τριάδας, ξεχωρίζοντας στις καρδιές μας τα δυσπρόσιτα υπεραιωνόβια πέτρινα γεφύρια του νομού⁽¹⁾ με την παραδειγματική αρχιτεκτονική. 

Ψηλότερα, στις χιονισμένες βουνοκορφές του Σμόλικα (2631 μ. υψ.) και της Βασιλίτσας (2248 μ. υψ.) τα περίφημα αραιοκατοικημένα βλαχοχώρια, άλλοτε κραταιά κέντρα κτηνοτροφίας, και το εξελιγμένο χιονοδρομικό κέντρο, ιδανικοί προορισμοί με έντονες διαφοροποιήσεις στη διάρκεια του έτους. Ο συνδυασμός τους, έλκει χιλιάδες παραθεριστές και ταξιδιώτες, δίνοντας ένα διαρκές φιλί ζωής στις αετοφωλιές της Πίνδου. Ακόμα κι η μακριά νυχτωμένη διοίκηση, με τη Γενική  Γραμματεία Νέας Γενιάς, οργάνωσε τα περίφημα τριήμερα εναλλακτικού τουρισμού τα οποία έκαναν γνωστά σε ένα κύκλο νεωτέρων, τη βιοποικιλότητα και τα ποτάμια των Γρεβενών. Πολλοί επισκέπτες κολύμπησαν στα άφθονα δροσερά νερά του Βενέτικου και του Αλιάκμονα, γνωστά στις πολύβουες παρέες που λάτρεψαν στις στροφές και στις δίνες του το Rafting, με την ένταση και τη χαρά της ανακάλυψης, που πρόσφερε και συνεχίζει να χαρίζει αξέχαστες εμπειρίες. 

Όλα αυτά, πάνω σε έναν μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, προσφέρουν στην ανάπτυξη των Γρεβενών μια σταθερή ανοδική πορεία που τα τελευταία χρόνια, δεν έχει προηγούμενο. Ο κάποτε ξεχασμένος, απομονωμένος  κι άγνωστος νομός, εξελίχθηκε σε έναν κεντρικό, μοντέρνο συγκοινωνιακό κόμβο, όπου συναντώνται τα χαρακτηριστικά μιας ανεπτυγμένης πόλης με την ολοκάθαρη κι αμόλυντη ύπαιθρο. Οι άνθρωποι, μετά το καταστρεπτικό χτύπημα που δέχθηκαν από το σεισμό του 1995, ορθοπόδησαν και δημιούργησαν νέες εγκαταστάσεις, που, προς το παρόν, συμβαδίζουν με την αδιατάρακτη φύση που συνεχώς εκπλήσσει. 

Είναι πράγματι αξιοθαύμαστος ο τρόπος που ένας τόπος σε καλεί να βρεθείς κοντά του. Αυτή τη φορά ήταν μια πρόσκληση στην ημερίδα «Προϊστορικοί γίγαντες στα Γρεβενά» που οργάνωσε η Νομαρχία Γρεβενών στις 27 Ιανουαρίου 2008. Θέμα της, η πρόσφατη μεγάλη ανακάλυψη δύο απολιθωμένων χαυλιοδόντων προβοσκιδωτού, που έζησε στην περιοχή πριν εκατομμύρια χρόνια. Τα σπάνια παλαιοντολογικά ευρήματα αποτελούν τη συνέχεια της αποκάλυψης απολιθωμένου τμήματος σκελετού ελέφαντα με ίσιους χαυλιόδοντες του Elephas (Palaoloxodon) antiquus , που έζησε πριν από 200.000 χρόνια και βρέθηκε, το 1990, στις βόρειες παρυφές της πόλης, από τον Δημήτρη Ζησόπουλο. Αυτά, αποτέλεσαν το έναυσμα για περεταίρω ανασκαφή της περιοχής Αμπέλια όπου βρέθηκε πληθώρα οστών που εκτίθενται, από το 2001, στο Δημοτικό Μουσείο Γρεβενών.

Λίγα χρόνια αργότερα, πολύ κοντά στην πρωτεύουσα του νομού δίπλα στο μοναχικό χωριό της Μηλιάς, μέσα στην άμμο που αποτέθηκε σε παλιότερες περιόδους από τον Αλιάκμονα, βρέθηκαν από το Θανάση Δεληβό απολιθώματα που ανήκαν σε βοοειδές, άλογο και ρινόκερο. Το 1996, στην κορυφή ενός αμμόλοφου απέναντι από το χωριό εντοπίστηκαν από το Βασίλη Μακρίδη απολιθωμένα οστά προβοσκιδωτού. Η ανακάλυψη αυτή οδήγησε την ανασκαφική ομάδα του Α.Π.Θ., από τα Αμπέλια στην περιοχή της Μηλιάς όπου ξεκίνησαν οι συστηματικές ανασκαφές φέρνοντας στο φώς τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα που αφορούν την Παλαιοντολογία: Τον ημιτελή σκελετό ενός προϊστορικού μαστόδοντα, του Mammut borsoni.

Το συγκλονιστικό θέαμα αποτελούσε την μεγαλύτερη και καλύτερη ανταμοιβή για την επιστημονική ομάδα^. ένας γίγαντας στην κοιλάδα του Αλιάκμονα. Ήταν το πρώτο εύρημα που αποκαλύφθηκε, το μακρινό 1996, μετά την ισχυρή βροχή που ξέπλυνε το χώμα που κάλυπτε τα οστά του ζώου. Μισό μέτρο δεξιότερα βρέθηκαν οι δύο τεράστιοι χαυλιόδοντες, με το εντυπωσιακό μήκος 4 μ. 39 εκ. ο μεγαλύτερος. Δέκα χρόνια αργότερα, μέσα στο αμμορυχείο της Μηλιάς, εντοπίστηκαν ακόμα πιο τεράστιοι χαυλιόδοντες, με μήκος 5 μ. 02 εκ. ο μεγαλύτερος. Οι χαυλιόδοντες αυτοί είναι οι μεγαλύτεροι του είδους που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και πιθανά στον κόσμο, τοποθετώντας στον παγκόσμιο χάρτη της παλαιοντολογίας, τη Μηλιά Γρεβενών.

Στην ημερίδα παρουσιάστηκε η έκπληξη της βραδιάς, το πιστό ομοίωμα του αρσενικού μαστόδοντα mammut borsoni της Μηλιάς, με τους μεγαλύτερους χαυλιόδοντες στον κόσμο.  Κατασκευάστηκε σε κλίμακα 1:10 από πολυεστερική ρητίνη από τον Ολλανδό Ρεμί Μπάκερ (Remie Bakker), ειδικευμένου σε κατασκευές μοντέλων ζώων και ανθρώπων για εκπαιδευτικούς σκοπούς, ζωολογικούς κήπους και κινηματογράφο. Το ενδιαφέρον που δεν δείχνει η διοίκηση, ήρθε από την Ολλανδία που εκπροσωπήθηκε από τον κ. Ντίκ Μολ (Dick Mol) επιστημονικού συνεργάτη του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Ρότερνταμ και της Οβέρνιε Γαλλίας, μέλος της παγκόσμιας επιτροπής των Προβοσκιδωτών, τον συνεργάτη του κ. Βίλρι Βαν Λόκγχεμ (Wilrie Van Logchem) που εξειδικεύεται στα αιλουροειδή. Επίσης τις Η.Π.Α., το βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες στο οποίο αναμένεται η καταχώρηση των χαυλιοδόντων, το «Associated Press», το Reuter και το «BBC» που παρακολούθησαν την εκδήλωση. 

Τονίστηκε το διεθνές ενδιαφέρον και η ανάγκη ίδρυσης του Πολυδύναμου Κέντρου και Μουσείου Παλαιοντολογίας της περιοχής, τόσο για την πιο ασφαλή φύλαξη και έκθεση των ευρημάτων, όσο και για την προσέλκυση συνεργασιών με ξένους επιστήμονες ώστε να προωθηθεί η έρευνα και η γνώση. Όσον αφορά τους εντυπωσιακούς μαστόδοντες, ήταν προβοσκιδωτά ζώα, πρόγονοι των ελεφάντων, που έζησαν στην περίοδο του Πλειόκαινου, 2,5 – 3 εκατομμύρια χρόνια πριν, και εξαφανίστηκαν από την Ευρώπη όταν ξεκίνησε η περίοδος του πλειστόκαινου με τους παγετώνες. Στην Αμερική επιζούσαν μέχρι πριν από 10.000 χρόνια. Το βάρος τους ήταν 6 τόνοι και το ύψος τους 3,5 μέτρα και έμοιαζαν αρκετά με τα τριχωτά μαμούθ και λιγότερο με τους ελέφαντες, ωστόσο δεν ανήκουν στην ίδια οικογένεια, τους ελεφαντίδες. Έτρωγαν φύλλα και φρέσκους βλαστούς ενώ διέτρεχαν κινδύνους μόνο από άλλα μεγαλόσωμα σαρκοφάγα ζώα, όπως οι μαχαιρόδοντες,  «αφού άνθρωποι – κυνηγοί δεν υπήρχαν, παρά μόνο πίθηκοι εκείνη την εποχή» μας εξηγεί η κ. Τσουκαλά⁽²⁾, Δ^ρος Παλαιοντολογίας και επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Γεωλογίας του Α.Π.Θ., που, μαζί με την ομάδα της, ανακάλυψε, μεταξύ των άλλων⁽³⁾, αυτά τα παγκοσμίου ενδιαφέροντος παλαιοντολογικά ευρήματα. 

Τμήματα μαστόδοντων έχουν εντοπιστεί στη Σλοβενία, τη Ρουμανία και γενικότερα στα βαλκάνια κ.α. Στη Μηλιά βρέθηκαν και ιππάρια (μικρόσωμα άλογα), μαχαιρόδοντες (μεγάλα αιλουροειδή με πριονωτούς κυνόδοντες), βοοειδή, ελαφοειδή, ρινόκεροι, τάπιροι, αγριόχοιροι κ.ά. Να αναφέρουμε εδώ, ότι όσο πιο σημαντικά και παγκοσμίου ενδιαφέροντος είναι τα ευρήματα, τόσο πενιχρή είναι η χρηματοδότηση των ανασκαφών. Ουσιαστικά την έχει αναλάβει η Νομαρχία Γρεβενών, με το Δήμο Ηρακλεωτών σαν υπεύθυνο για τη φιλοξενία.  

Μόλις 16 χλμ. από την πόλη των Γρεβενών απέχει η Μηλιά. Ένα μικρό χωριουδάκι του Δήμου Ηρακλεωτών αμέσως μετά τον Βατόλακκο, σχεδόν δίπλα από την παλιά Ε.Ο. Γρεβενών – Κοζάνης. Μια περιοχή άγνωστη στους επισκέπτες και τους περιηγούμενους, πολύ γνωστή όμως στους επιστημονικούς κύκλους του κόσμου από την παλαιοπανίδα που βρέθηκε στην ευρύτερη περιοχή. Στο κέντρο του χωριού, στην πλατεία, βρίσκεται το παλιό ολοπέτρινο κοινοτικό γραφείο, ενώ δίπλα του, σε ιδιαίτερα φροντισμένο χώρο, φιλοξενούνται τα εκθέματα.

Από το 1997 το επίπονο έργο της μεταφοράς, συντήρησης και αποκατάστασης των απολιθωμάτων και ιδιαίτερα των χαυλιοδόντων στον εκθεσιακό χώρο, ήταν δύσκολο λόγω του μεγάλου μεγέθους τους και του κινδύνου να θρυμματιστούν. Όμως έγινε, και σήμερα οι επισκέπτες μπορούν να θαυμάσουν την Παλαιοντολογική Έκθεση Μηλιάς. Ο χώρος ανακαινίστηκε το 2003, όταν θεσμοθετήθηκε το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας⁽⁴⁾, από την Περιφέρεια. Η δωδεκαμελής ομάδα φοιτητών και συνεργατών καθώς και των Ολλανδών, Ντικ Μολ και Βίλρι Βαν Λόκγχεμ που εργάστηκαν εντατικά με την κ. Τσουκαλά, πάνω σε όλη την παρουσίαση, όπως και στις ανασκαφές το 2007. Καρπός αυτής της, επιστημονικά επιμελημένης προσπάθειας, αποτελούν οι ξεχωριστές θεματικές προθήκες που δίνουν στον επισκέπτη όσο γίνεται πληρέστερη εικόνα των εκθεμάτων, ο άπλετος φυσικός αλλά και ειδικός φωτισμός τους, τα επεξηγηματικά κείμενα και οι πινακίδες, κάνουν την έκθεση ένα πραγματικό κόσμημα για τον Δήμο Ηρακλεωτών. 

Αυτό το αποτέλεσμα  τιμά τους επιστήμονες και τον τρόπο που εδώ και 17 χρόνια που πραγματοποιούνται συστηματικές παλαιοντολογικές έρευνες και ανασκαφές, αποθησαύρισαν και ανάδειξαν τα στοιχεία, προσθέτοντας πολλά κεφάλαια και περισσότερη γνώση για το πολύτιμο παρελθόν της Δυτικής Μακεδονίας. Το ίδιο συνέβη παλιότερα με τον Προϊστορικό πασσαλόπηκτο λιμναίο οικισμό, στο Δισπηλιό του δήμου Μακεδνών, δίπλα από τη λίμνη Καστοριάς, που μας έμαθε τόσα για τους πολιτισμούς του νερού, τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε, την αλιεία κ.ά.⁽⁵⁾ Επίσης,  το απολιθωμένο δάσος στο Νόστιμο του δήμου Ορεστίδος της Καστοριάς που αποτελεί ένα σπάνιο γεωλογικό μνημείο με παγκόσμια ακτινοβολία στον κόσμο των γεωεπιστημών⁽⁶⁾. 

Δείτε τα εκθέματα, κι ανασυντάξτε τις δυνάμεις της παρέας απέναντι, στο καφενεδάκι της κ. Αλεξάνδρας με τα νόστιμα, της ώρας, μεζεδάκια με ντόπιο τσιπουράκι, χωρίς γλυκάνισο. Η Μηλιά επιφυλάσσει κι άλλες εκπλήξεις. Λίγο πιο κάτω από το καφενεδάκι υπάρχει μια στενή δστ. που σας φέρνει στην παλιά, ερειπωμένη Μηλιά που για τους περισσότερους, θα είναι πραγματική αποκάλυψη. 

Διαλυμένα χωριά υπάρχουν πολλά στο νομό Γρεβενών, υπολογίζονται σε πενηνταοκτώ⁽⁷⁾. Άλλα υπέστησαν το βάρος της ιστορίας δεχόμενα καίρια πλήγματα από τους Τούρκους κατακτητές, κι άλλα εγκαταλείφθηκαν στη δίνη των πολέμων και του αδελφοκτόνου εμφυλίου. Τα περισσότερα στις μέρες μας, είναι εντελώς άγνωστα και πρωτάκουστα, ή κάποιοι τα γνωρίζουν μόνο ως τοπωνύμια. Φυσικό επακόλουθο αφού τις περισσότερες φορές δεν σώζεται τίποτα, παρά μόνο, κάποια λιγοστά ερείπια και πιθανά η εκκλησία ή κάποιο εικονοστάσι, που στέκουν για θυμίζουν ότι κάποτε υπήρχε εδώ μια ανθηρή κοινότητα ανθρώπων που κυνήγησε και κυνηγήθηκε από τη ζωή και τα γεγονότα της. Η αναζήτηση όμως της ταυτότητας αυτών που ιδρύθηκαν κοντά ή μακρύτερα από τα παλιά, πολλές φορές, αν όχι τις περισσότερες, θα πρέπει να περάσει από αυτά τα ερείπια. 

Έτσι συμβαίνει και εδώ, αν κι από την τελευταία φορά που την επισκεφθήκαμε έχουν αλλάξει πολλά, λείπουν πολλά από τα πανέμορφα σπίτια. Αργότερα στο καφενείο, μας είπαν ότι στα χρόνια μας (2003 – 2006), τα γκρέμισαν και πούλησαν την πέτρα. Τι να πεις και γιατί, αφού οι ανάγκες είναι ανθρώπινες. Αντικρίζοντας τα εναπομείναντα, πετρόχτιστα δίπατα και τρίπατα αρχοντόσπιτα, αλλά και απλά σπίτια που έμειναν ακόμα όρθια, αντιλαμβάνεστε ότι η Παλιά Μηλιά ήταν μια ανθηρή γεωργοκτηνοτροφική κοινότητα. Σε αρκετά, διακρίνεται ακόμα ο στάβλος του ισογείου, μια παραδοσιακή χρήση, που συνηθιζόταν σε όλη τη Μακεδονία. Πολλές οικοδομές έχτισαν μαστόροι – πετράδες από τη Γαλατινή (πριν το 1928 Κωντσικόν) της Κοζάνης, πολύ καλοί μαστόροι, με τη φήμη και τα συνεργεία τους να φτάνουν μέχρι την Μικρά Ασία, που δούλεψαν πριν, και μετά το 1922. 

Εδώ ζούσαν περίπου 200 κάτοικοι, όσους έχει σήμερα η νέα, ενώ υπήρχε σχολείο με αρκετά παιδιά, και η θαυμάσια εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου του παλιού χωριού που σώζεται, όπως και το πέτρινο κωδωνοστάσιο του 1941. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με χαγιάτι και σύμφωνα με τις επιγραφές^. μια ανάγλυφη  στο υπέρθυρο της εισόδου, και μια στην νοτιανατολική γωνία της ανατολικής όψης σχηματισμένη στα καμπύλα μέρη με κεραμίδια και στα ίσια με συμπαγή τούβλα, χτίστηκε 10 Μαρτίου 1900. Δίπλα από την κύρια είσοδο με την τοιχογραφία του Αγίου Δημητρίου, υπάρχει ξεχωριστή, που οδηγεί στον γυναικωνίτη, θυμίζοντας ότι εκείνα τα χρόνια ακόμα και ο άρτος δινόταν ξεχωριστά στις γυναίκες. Στον μεγάλο προαύλιο χώρο γινόντουσαν τα πανηγύρια, ενώ στην εορτή του αγίου κάθε χρόνο, τελούν ακόμα θεία λειτουργία. Όπως οι περισσότερες κοινότητες της περιοχής Γρεβενών, έτσι και εδώ, ήρθαν πολλοί Μικρασιάτες πρόσφυγες που μετέδωσαν τη γνώση τους για τις κάθε είδους γεωργικές καλλιέργειες, νερό υπήρχε άφθονο, τόσο, ώστε να δουλεύουν οχτώ νερόμυλοι, τι άλλο να ζήταγε τότε ο κόσμος. 

Στην επίσκεψή μας είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε το Θωμά Τζιμόπουλο, κτηνοτρόφο, που ακόμα βόσκει τα κοπάδια από πρόβατα στα παλιά λημέρια. Είναι από τους κατοίκους που δώρισαν στο μουσείο κάποια από τα εκθέματά του, ό,τι είχε βρει τόσα χρόνια. Από τους λίγους που ασχολείται ακόμα με αυτή την κοπιώδη εργασία. Μας είπε ότι από το χωριό δεν έλειπε τίποτα, όλες οι οικογένειες είχαν βόδια για όργωμα των χωραφιών, άλογα και άλλα βοηθητικά ζώα, έβαζαν στάρια, καλαμπόκια, και μικρά μποστάνια με λαχανικά, για δικιά τους χρήση. Το φθινόπωρο τα μάζευαν και τα φύλαγαν για τον βαρύ χειμώνα, όπως γινόταν σε όλες τις αυτόνομες, από τροφή, κοινότητες της χώρας. Έβαζαν και «ρόβια» για τα ζώα, κουραστική δουλειά να τα βγάζεις όταν φύτρωναν και μεγάλωναν, γιατί βγαίνουν με τα χέρια, στρέμματα ολόκληρα. Το μούσκευαν στο νερό, φούσκωνε, και τάβαζαν πάνω στο άχυρο για τα ζώα. Αναδουλειά δεν υπήρχε, κι όσοι δεν είχαν χωράφια ή ζώα πήγαιναν για δουλειά ‘’στα καπνά’’, στο γειτονικό Βατόλλακο. 

Η μετακίνηση και η εκ’ νέου ίδρυση του νέου χωριού, ψηλότερα, εκεί που βρίσκεται τώρα, άρχισε και ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του 1960 εξαιτίας των συχνών κατολισθήσεων. Έφτιαξαν την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που τη γιορτάζουν με πανηγύρι τις ημέρες του Πάσχα. Κι εδώ επικράτησε η πέτρα^.την έχουν σε μεγάλη εκτίμηση σαν δομικό υλικό. Αυτό φαίνεται και στις καινούργιες οικοδομές, που από τα θεμέλια μέχρι το ύψος του πρώτου ορόφου είναι πέτρινα. Αρκετά αγκωνάρια, ειδικά τις καλοδουλεμένες γωνιές τις κουβάλησαν από τα σπίτια του παλιού χωριού, ο κύριος όμως όγκος προερχόταν ανέκαθεν από το παρακείμενο λατομείο στη θέση Τσούμα. Ένας φυσικός πλούτος που από την σύγχρονη εκμετάλλευσή του κινδυνεύουν ο αρχαιολογικός χώρος, με το νεολιθικό οικισμό που απέμεινε, και τα μοναδικά παλαιοντολογικά ευρήματα.

Είναι πράγματι μαγικό το ταξίδι στο παρελθόν, ειδικά, όταν υπάρχουν πράγματα καινούργια να μάθεις για ένα τόπο, όπως τα Γρεβενά, που έχουν χαραχθεί ανεξίτηλα στις καρδιές χιλιάδων επισκεπτών. Όλα αυτά τα χρόνια, αθόρυβες έρευνες στα βουνά της βόρειας Πίνδου σε αγνοημένες ερευνητικά αλπικές περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, αποκάλυψαν με την αρχαιολογική σκαπάνη τα πανάρχαια μυστικά τους. Έφεραν στο φως πολύτιμες αλήθειες για τη ζωή και τη διαβίωση σε δυσπρόσιτες και αφιλόξενες περιοχές. 

Ένα μαγευτικό ταξίδι στο χρόνο φανέρωσε εικοσιπέντε συνολικά παλαιολιθικές, μεσολιθικές και νεολιθικές θέσεις που έκρυβαν κάτω από τα σημερινά λιβάδια οι ψηλές κορφές του Σμόλικα, οι αλπικές λίμνες της Βάλια Κάλντα και τα δυσδιάκριτα μονοπάτια που έφεραν στο φως οι συστηματικές ανασκαφές των τελευταίων χρόνων (2002 – 2005), αναθεωρώντας πολλές από τις παγιωμένες επιστημονικές απόψεις για τον ρόλο των ορεινών περιοχών στην πολιτισμική εξέλιξη. Ήταν οι πρώτες ορεινές ανασκαφές σε υψόμετρο 1800 μ. στη χώρα μας, που πραγματοποίησαν Έλληνες και Ιταλοί ερευνητές αποδεικνύοντας ότι η περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας κατοικήθηκε από παλαιοτάτων εποχών. Μακάρι όλες αυτές οι προσπάθειες σε συνδυασμό με τα ευρήματα της Πτολεμαΐδας, των Πετρών, του Τσοτυλίου, της Νεάπολης κ.ά. να ευοδωθούν.

Να υπάρξει συστηματικό χρηματοδοτικό ενδιαφέρον από την διοίκηση, τόσο των αρχαιολογικών, όσο και των γεωλογικών και παλαιοντολογικών ερευνών, ώστε, όχι μονό να έρθουν στο φως αυτοί οι καταχωμένοι ανεκτίμητοι θησαυροί, αλλά να φτιαχτούν κατάλληλοι χώροι για να τους φιλοξενήσουν. Εκεί πρέπει να επικεντρωθεί η τοπική αυτοδιοίκηση. Μπορεί τα ευρήματα να μην είναι ‘’κατάλληλα’’ για να κοσμήσουν τις χρυσοφόρες αίθουσες των μεγάλων ελληνικών μουσείων, αλλά η κατασκευή μικρών περιφερειακών εκθέσεων, όπως της Μηλιάς ή του σύγχρονου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Νόστιμου, θα αποτελέσουν τα ζωντανά κύτταρα που θα συμβάλλουν στην περαιτέρω έρευνα και γνώση, αντικείμενα, που συγκροτούν τον κεντρικό πυρήνα κάθε προσπάθειας προς αυτή την κατεύθυνση. Η ορθολογική και μουσειακή  ανάδειξη των πολύτιμων ευρημάτων, είναι ικανά να δώσουν άλλη πνοή στη Δυτική Μακεδονία, δημιουργώντας σταθερό ρεύμα επισκεψιμότητας που πλέον, θα γνωρίζει, ταυτόχρονα με τους θαυμάσιους τουριστικούς προορισμούς με τα πολλά ενδιαφέροντα, και μια διαφορετική εικόνα του παρελθόντος. 

Αυτή, είναι  βέβαιο πως μακροπρόθεσμα θα την καταστήσει κέντρο της επιστημονικής έρευνας όλων των ειδικοτήτων, που, γιατί όχι, μπορεί να προσελκύσει σχεδόν όλα τα σχετικά συνέδρια, αλλά και τον απορρέονται από αυτά τουρισμό, σε πραγματικά άγνωστα μέρη. 

Σημειώσεις:

⁽¹⁾Παρουσιάστηκαν ήδη στα Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, τόμος Β’ (2000) 62 – 72, τόμος Ε’ (2003) 236 – 246, τόμος ΣΤ’ (2004) 134 – 148, 150 – 164.

⁽²⁾ Σε τηλεφωνική επικοινωνία 10/3/08 ω13.55.

⁽³⁾ Η κ. Ευαγγελία Τσουκαλά διευθύνει πέντε παλαιοντολογικές ανασκαφές (Γρεβενά, Πέλλα, Σέρρες, Θεσσαλονίκη, Χαλκιδική) ενώ έχει στήσει έξι παλαιοντολογικές εκθέσεις που αποτελούν πυρήνες μικρών τοπικών μουσείων φυσικής ιστορίας.

⁽⁴⁾ Φ.Ε.Κ. 524 / 5.5.2003.

⁽⁵⁾ Βλ. όσα ανακαλύφθηκαν στον Λιμναίο Οικισμό στο Δισπηλιό στο βιβλίο: Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά (επιστ. Επιμ. Γ.Χ. Χουρμουζιάδης) University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

 ⁽⁶⁾ Ευάγγελος Δ. Βελιτζέλος – Δημήτριος Βελιτζέλος: «Ανάδειξη παλαιοντολογικών ευρημάτων Δ. Μακεδονίας», στο: Ελληνικό Πανόραμα τ.15 Χειμώνας (1999) 188 – 205. Βλ. ταξίδι στο Δισπηλιό και το Νόστιμο, Άγγελος Σινάνης, «Κοιτίδα ζωής» στο: Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, τ.Δ’ εκδόσεις Χάισαϊντινγκ (2002) 184 – 192.

⁽⁷⁾ Αχιλλέας Γρ. Γεωργόπουλος, Διαλυμένοι Οικισμοί του Νομού Γρεβενών (16^ος – 20^ος αι.), Δήμος Γρεβενών (2006) 6 – 7. 

Δημοσιεύματα για το θέμα:

• Θανάση Τσιγγανά, «Κυνήγι ελεφάντων… στα Γρεβενά», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  Κυριακή 2 Δεκεμβρίου (2001) 4.
• Ευαγγελία Τσουκαλά, «Προϊστορική Πανίδα» στήλη Ευρυγώνιος, ελλ. έκδοση του περ. National Geographic, Μάιος (2001) 6.
• Γιώργου Λεκάκη, «Ένα… παλαιοντολογικό πάρκο», εφημερίδα Αθηνών Έθνος  Κυριακή 30 Νοεμβρίου 2003.
• Θανάση Τσιγγανά, «Κάποτε στη μεγάλη παραλία των… Γρεβενών», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  Σάββατο 24 Απριλίου 2004.
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Πανάρχαια μυστικά της Πίνδου», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.86^ο, φ.26.048) Σάββατο 6 Αυγούστου (2005) 13.
• Ιφιγένεια Διαμαντή, «Χώρα – Θησαυρό χαρακτηρίζουν την Ελλάδα οι παλαιοντολόγοι», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.88^ο, φ.26.645) Σάββατο 4 Αυγούστου (2007) 7.
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Ιστορικά ευρήματα σε κίνδυνο», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.89^ο, φ.26.771) Τρίτη 8 Ιανουαρίου (2008) 16.
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Η περιπλάνηση των «ελεφάντων» στα Γρεβενά», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.89^ο, φ.26.782) Τρίτη 22 Ιανουαρίου (2008) 6.
• Της Σύνταξης «Χαυλιόδοντες 5 μέτρων», εφημερίδα Τρικάλων Ενημέρωση  (φ.4.703) Τετάρτη 23 Ιανουαρίου 2008) 18.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 24620

ΔΙΑΜΟΝΗ: Στον Άγιο Γεώργιο, έδρα του Δήμου Ηρακλεωτών, βρίσκεται στο στάδιο της αποπεράτωσης ο Δημοτικός Ξενώνας. Γρεβενά: ‘’Μηλιώνης’’ 28190, 84092, 23223, ‘’Αίγλη’’ 85019, Μητρόπολη 28085, 23251 – 2, Αχίλλειον 2^ο χλμ Γρεβενών - Κοζάνης 85600.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Δεν έχει.

ΦΑΓΗΤΟ: Τσιπουράκι, εξαιρετικοί μεζέδες και ψητά της ώρας, ντόπια, στο καφενείο της κ. Αλεξάνδρας Τσίκα στην Μηλιά 61300. Γρεβενά: Στην πλατεία 25^ης Μαρτίου, ίσως ο μοναδικός χώρος στην Ελλάδα που διαθέτει την μεγαλύτερη ποικιλία μεζέδων αποκλειστικά, από εκλεκτά άγρια μανιτάρια Πίνδου, ‘’Αυλαίς’’ 25402. Ονομαστές, από παλιά οι ταβέρνες της πλατείας Αιμιλιανού ‘’Τάκας’’ & ‘’Γκέκας’’. Δοκιμάστε το τοπικό μαλακό τυρί ‘’ανεβατό’’, και την κόκκινη πιπεριά Φλωρίνης.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Ηρακλεωτών 2462351500, Περιφερειακό ιατρείο Αγ. Γεωργίου 2462351502, Αστυνομική Διεύθυνση Γρεβενών 22407, Α’ βοήθειες Γρεβενών 22222, 22464. Συνεργείο – Βουλκανιζατέρ: Αφοί Παυλίδη 83250.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.fora.gr-grevena www.pamegrevena.gr www.grevena.gr Παλαιοντολογική Έκθεση Μηλιάς 61271 ανοιχτή Τετάρτη – Παρασκευή 10:00 – 15:00, και Σαββατοκύριακο 10:00 – 17:00.Γραφείο Οικοτουρισμού Γρεβενών Αγίου Αχίλλειου 77, Απόστολος Διανέλος 85032.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στα Γρεβενά όλες οι εταιρείες, στο Βατόλακκο Argo και Elin, στον Άγιο Γεώργιο Elin. 

ΧΑΡΤΕΣ: Απεικόνιση με ακρίβεια στον οδικό χάρτη ‘’Νομός Γρεβενών’’ 1:125.000, από την ΑΝΑΒΑΣΗ Στοά Αρσακείου 6 Α’, 105 64 Αθήνα, 2103218104, στέλνεται με αντικαταβολή και από το ‘’λίκνο’’ Ελάτη Τρικάλων 2434071826.

ΒΙΒΛΙΑ: Ευαγγελία Σ. Τσουκαλά, Το κυνήγι των ελεφάντων του Παρελθόντος στην περιοχή των Γρεβενών, Νομαρχία Γρεβενών 2007.

ΛΕΣΧΗ ΜΟΤΟΣΙΚΛΕΤΑΣ: Μ.Ο.Γ. Μοτοσυκλετιστικός όμιλος Γρεβενών: Λυκούργου 10 Τηλ & Fax: 80436, www.mog.gr Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΜΗΛΙΑ και τα Παλαιοντολογικά ευρήματα αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Ευαγγελία Σ. Τσουκαλά, Το κυνήγι των ελεφάντων του Παρελθόντος στην περιοχή των Γρεβενών, Νομαρχία Γρεβενών 2007.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Ευαγγελία Τσουκαλά, «Προϊστορική Πανίδα» στήλη Ευρυγώνιος, ελλ. έκδοση του περ. NationalGeographic, Μάιος (2001) 6.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Θανάση Τσιγγανά, «Κυνήγι ελεφάντων… στα Γρεβενά», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  Κυριακή 2 Δεκεμβρίου (2001) 4.
• Ευαγγελία Τσουκαλά, «Προϊστορική Πανίδα» στήλη Ευρυγώνιος, ελλ. έκδοση του περ. National Geographic, Μάιος (2001) 6.
• Γιώργου Λεκάκη, «Ένα… παλαιοντολογικό πάρκο», εφημερίδα Αθηνών Έθνος  Κυριακή 30 Νοεμβρίου 2003.
• Θανάση Τσιγγανά, «Κάποτε στη μεγάλη παραλία των… Γρεβενών», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  Σάββατο 24 Απριλίου 2004.
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Πανάρχαια μυστικά της Πίνδου», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.86^ο, φ.26.048) Σάββατο 6 Αυγούστου (2005) 13.
• Ιφιγένεια Διαμαντή, «Χώρα – Θησαυρό χαρακτηρίζουν την Ελλάδα οι παλαιοντολόγοι», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.88^ο, φ.26.645) Σάββατο 4 Αυγούστου (2007) 7.
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Ιστορικά ευρήματα σε κίνδυνο», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  (ε.89^ο, φ.26.771) Τρίτη 8 Ιανουαρίου (2008) 16.
• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Η περιπλάνηση των «ελεφάντων» στα Γρεβενά», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.89^ο, φ.26.782) Τρίτη 22 Ιανουαρίου (2008) 6.
• Της Σύνταξης «Χαυλιόδοντες 5 μέτρων», εφημερίδα Τρικάλων Ενημέρωση  (φ.4.703) Τετάρτη 23 Ιανουαρίου 2008) 18.

 ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (11790 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΤΗΛΟΣ αρχ. Τήλος, Αγαθούσα

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2008

Τήλος, το «χαμένο νησί»*

Ένα Αιγαιοπελαγίτικο νησί που αντίθετα με το ‘’μικρό’’ του μέγεθός, είναι γεμάτο από ποικίλους φυσικούς θησαυρούς και πολλά ανθρώπινα μνημεία. Διαθέτει δώδεκα βουνά στη γη των οποίων βρίσκονται τρείς παραδοσιακοί οικισμοί, ένα σπήλαιο παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος, επτά κάστρα, ένα βυζαντινό μοναστήρι κι αναρίθμητα εκκλησάκια. Ευρύστερνοι γαλαζωποί κολπίσκοι φιλοξενούν δεκάδες παρθένες παραλίες για όλα τα γούστα, ενώ δεκάξι σπουδαίοι βιότοποι, ένας υπό δημιουργία υγρότοπος φιλοξενούν πολυπληθή, σπάνια χλωρίδα και πανίδα σε μια αρμονική συνύπαρξη που συνθέτει τον αξιοσημείωτο φυσικό του κόσμο.

Η κατευθείαν επικοινωνία με τον Πειραιά (Blue Star Ferries), και οι καθημερινές αναχωρήσεις του δημοτικού Sea Star, που έκανε την Τήλο μέρος του ζωτικού χώρου της Ρόδου, διευκολύνουν αρκετά την προσέγγιση. Όλος αυτός ο θαυμάσιος θαλάσσιος και ορεινός χώρος προσελκύει και συνεπαίρνει τους συνειδητοποιημένους περιηγητές, χαρίζοντάς τους μεγάλη ποικιλία τοπίων με εξαιρετικές διαδρομές με όλα τα μέσα, κυρίως όμως με την πεζοπορία στα στενά μονοπάτια. Αυτή, μαζί με την μοτοσυκλέτα που βολεύει στους χωματόδρομους, δίνουν περισσότερες δυνατότητες να προσεγγίσετε τα δύσβατα μέρη, που κρύβουν όλη τη χάρη και τα ‘’μυστικά’’ της νήσου. 

Πολύτιμα ‘’μυστικά’’ όμως, διαθέτουν και οι κάτοικοι Τήλου, που χωρίς ίσως να το συνειδητοποιήσουν έγιναν το επίκεντρο του τουριστικού ενδιαφέροντος από μιαν απόφαση που πήραν το μακρινό ’92 κι απ’ ό,τι φαίνεται θα την ακολουθούν πιστά για πολλά χρόνια. Η απόφαση είχε να κάνει με την πλήρη απαγόρευση του κυνηγιού. Μια πρωτοβουλία που έλαβαν οι άνθρωποι της Τήλου που επέλεξαν να ζήσουν αρμονικά και ισορροπημένα με την φύση, χωρίς να διαταράσσουν το οικοσύστημα. Αναμφίβολα είναι δικαίωμα τους, που όχι μόνο πρέπει να αναγνωριστεί και να γίνει σεβαστό, αλλά να αποτελέσει ει δυνατόν, πρότυπο βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης για άλλα νησιά που θα θελήσουν να την μιμηθούν. Όλοι όσοι ασχολούνται με γνώση για το τι πραγματικά είναι η διαδικασία της αειφόρου ανάπτυξης πιστεύουν πως είναι θέμα χρόνου να δρέψουν τους καρπούς αυτής της συμβίωσης. 

Τα αποτελέσματα αυτής της σοβαρής άποψης θα τα αντιλήφθητε καθώς το πλοίο προσεγγίζει το λιμάνι του νησιού, τα Λιβάδια. Νέο χωριό, χτισμένο στην κοιλάδα του σχηματίζεται ανάμεσα από τον Βουνό (280 μ. υψ.) και τον Γέροντα (387 μ. υψ.). Άρχισε να παίρνει μορφή μόλις το 1965 – 1970, έχει ήδη κηρυχτεί παραδοσιακός οικισμός⁽¹⁾ πιθανά για να προληφθεί η όποια αλλοίωση, ειδικά με το ύψος των οικοδομών, που έχουν μεταβάλει την όψη σε δεκάδες νησιά του Αιγαίου. Εδώ, συμβαίνει το αντίθετο ̇ το χαμηλό ύψος των σπιτιών προσελκύει πραγματικά το βλέμμα, δεν το τρομάζει, κι η πρώτη επαφή ενθουσιάζει. Η ακτοπλοϊκή σύνδεση δεν είναι πυκνή όπως στη Ρόδο, κι όταν αυτό γίνεται όλοι κατεβαίνουν στο λιμάνι για να προϋπαντήσουν τους ανθρώπους τους, ή τους επισκέπτες, και οι επαγγελματίες να παραλάβουν τα εμπορεύματά τους. Ο θόρυβος και η κίνηση όμως απομακρύνονται σύντομα μαζί με το πλοίο. Τότε, μέσα στην ησυχία αρχίζετε να εντάσσεστε στη ήρεμη ζωή της Τήλου. 

Το βλέμμα προσελκύεται από το καλοδιατηρημένο Κυβερνείο,κτήριο που θυμίζει την αρχιτεκτονική και την ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα (1912 – 1947), σήμερα Αστυνομικός σταθμός. Δίπλα του το πλατειάκι με το μνημείο πεσόντων, και πιο πάνω η κεντρική πλακοστρωμένη πλατεία, το εμπορικό, θα λέγαμε, κέντρο του νησιού. Πεζοπορώντας στα δρομάκια του οικισμού οι αισθήσεις σας θα πλημυρίσουν χρώματα από τα λογής – λογής καταστήματα, τις πανταχού παρούσες μπουκαμβίλιες, κι αρώματα από τον παρακείμενο φούρνο του Κωστή. Απαραίτητη κρίνεται η επίσκεψη στο κέντρο ενημέρωσης Πάρκου Τήλου,όπου θα σας υποδεχθούν τα ευγενικά στελέχη του, εξηγώντας σας ό,τι θα θέλατε να μάθετε για τα άγρια πουλιά που υπάρχουν, διαβαίνουν ή ξεκουράζονται στο νησί, προσφέροντάς σας ποικιλόμορφες πληροφορίες για πεζοπορικές (κι όχι μόνο) διαδρομές. Στο κέντρο, λειτουργεί επίσης η αξιομνημόνευτη, με δίγλωσσα κείμενα, αφηγηματική έκθεση των χερσαίων και των θαλάσσιων τμημάτων της χλωρίδας – πανίδας του νησιού. Μαζί με τη γεωφυσική εξέλιξη και την προέλευση των ειδών, θα μάθετε για τα διεθνώς απειλούμενα πουλιά  (Σπιζαετός – Μαυροπετρίτης – Θαλασσοκόρακας κ.ά.) που φωλιάζουν εδώ, ενώ οι φωτογραφίες, θα σας ταξιδέψουν στο θαυμαστό φυσικό περιβάλλον του νησιού και τις τέσσερεις εποχές του χρόνου. Ένα περιβάλλον, γνωστό από την αρχαιότητα που φτάνει μέχρι την ονομασία της. 

Στην Ελληνική μυθολογία η Τήλος πήρε το όνομά της από τον μικρότερο γιό της Αλίας, αδελφής του Ήλιου και των Τελχίνων. Ο  Τήλος ήρθε στο νησί να μαζέψει θεραπευτικά βότανα για να γιατρέψει τη μητέρα του. Όταν λοιπόν η Αλία έγινε καλά, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης ο Τήλος έχτισε ιερό προς τιμή του Ήλιου – Απόλλωνα και του Ποσειδώνα κι ο ίδιος εγκαταστάθηκε σ’ αυτόν ως ιερέας. Στην πραγματική ιστορία, διαφέρουν μόνο τα πρόσωπα που πραγματικά βρήκαν θεραπεία με τα φαρμακευτικά φυτά του νησιού. Αυτές οι ιδιότητες των βοτάνων είναι γνωστές από τα αρχαία χρόνια, και μνημονεύονται από τον Απολλώνιο Ηρόφιλο⁽²⁾ και τον Πλίνιο⁽³⁾, ο οποίος αναφέρει το άρωμα που παραγόταν στο νησί. 

Όμως δεν είναι τυχαίο που η Τήλος ακόμα θεωρείται η ‘’φαρμακαποθήκη’’ της περιοχής, αφού η έως σήμερα επιστημονικά καταγραμμένη χλωρίδα, δημοσιευμένη σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά, ανέρχεται σε 378 είδη, πολλά εκ των οποίων είναι ενδημικά, φυτρώνουν δηλαδή μόνο εδώ.  Επίσης το νησί συνδέει το όνομά του με την φημισμένη λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας Ήριννα η οποία γεννήθηκε κι έζησε στο νησί, στα μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ. Πολύ νωρίς θαυμάστηκε από τους αρχαίους ποιητές, υμνήθηκε, και θεωρήθηκε μοναδική και πρωτότυπη.  Από τα έργα της σώθηκαν τρία επιγράμματα αφιερωμένα στις φίλες της Βαυκίδα και Αγαθαρχίδα, και το έξοχο ποίημά της, το επύλλιο Ηλακάτη (=ρόκα). Αυτό το μικρό αριστούργημα, αποτελείτο από 300 στίχους σε δωρική γλώσσα με αιολικά στοιχεία που για τους περισσότερους ερμηνευτές, μαρτυρά την πατρίδα της. Αποσπάσματα του, (περίπου 20 στίχοι) σώθηκαν σε παπύρους αποκαλύπτοντας μια γνήσια ποιήτρια. Η Ήριννα έφυγε παρά πολύ νέα από τη ζωή, μόλις 19 χρόνων. Όμως παρά τον πρόωρο χαμό της, παρά το νεαρό της ηλικίας της, παρουσίασε μοναδικά ποιητικά στοιχεία, κυριαρχώντας και κερδίζοντας το σεβασμό όλων των μεταγενέστερων ποιητών⁽⁴⁾. 

Απέναντι από το γραφείο του Πάρκου Τήλου, ξεκινά η απέραντη, μήκους δύο χιλιομέτρων, βοτσαλωτή παραλία Λιβάδια με όλες τις σύγχρονες ανέσεις για τον επισκέπτη. Κατά μήκος της ακολουθεί ο παραλιακός δρόμος ̇ διέρχεται από την μητρόπολη του χωριού, τον Άγιο Νικόλαο, που έγινε με χρηματοδότηση των εν Αμερική Τηλίων, συνεχίζοντας δίπλα από όμορφα καταστήματα, καφέ, κι εστιατόρια. Οι χρωματιστές ομπρέλες και οι ξαπλώστρες κάνουν αισθητή την παρουσία τους, όμως περιέργως το θέαμα ταιριάζει στην ήσυχη ακρογιαλιά. Αργά το δειλινό, να περπατήσετε αυτή την ελκυστική διαδρομή μέχρι τέλος, εκεί που υπάρχει το ταβερνάκι «ο Φάρος», για θαλασσινά μεζεδάκια, εμπρός από το λιλιπούτειο λιμανάκι του Άγιου Στέφανου που δένουν τα ψαροκάικα. Είναι πολύ γοητευτική πεζοπορία ̇ θυμίζει παλιά καλοκαίρια με υγρασία, λάμπες «λούξ», υποφωτισμένους ‘’δρόμους’’, χαρούμενα ανέμελα γέλια και παιχνίδια στη θάλασσα ή στα κυρτά απ τον αέρα αρμιρίκια, και πολύ, πάρα πολύ ξεγνοιασιά, κοντά σε ανθρώπους που αγαπήθηκαν όσο τίποτε άλλο.  

Ο κεντρικός δρόμος που φεύγει από τα Λιβάδια θα σας φέρει αρχικά στην ορεινή ενδοχώρα της νήσου, στο Μικρό και  το Μεγάλο Χωριό, καταλήγοντας στον παραλιακό συνοικισμό του Άγιου Αντώνη, τρείς, από κάθε άποψη, ενδιαφέροντες προορισμούς. Στα πρώτα 1600μ. είναι η δστ. (υπάρχει πινακίδα) που αριστερά οδηγεί στο ξακουστό και χιλιοτραγουδισμένο Μικρό Χωριό.

….Η Τήλος έχει δυο χωριά,

Μικρό και το Μεγάλο,

Δυο ώρες είναι μακριά,

το ένα ‘που το άλλο.

Έτσι λέει ένα παλιό λαϊκό τετράστιχο, από τα χρόνια της ακμής του. Μικρό Χωριό, ένας κάποτε εύρωστος ολοπέτρινος οικισμός, χτισμένος αμφιθεατρικά με μεσαιωνική πολεοδομία στην πλαγιά πάνω από τον ξεροπόταμο Αρνό. Ίχνη κατοίκησης, τουλάχιστον από τον 14^ο αι., μας παρέχουν τα εκκλησάκια της Αγίας Ελέσας του Προδρόμου κι ο ναός του Σωτήρα εντός του οποίου υπάρχει χάραγμα με χρονολογία 1480⁽⁵⁾. Τα εκκλησάκια στην περιφέρεια, και τρία ακόμα κτήρια στέκουν ακόμα όρθια ̇ η νέα εκκλησία της Τίμιας Ζώνης (1868)^(5α) με μια θαυμάσια βοτσαλωτή (Χοχλάκι στη ντοπιολαλιά) αυλή, με την χρονολογία 1904 στο κέντρο της και τα κλασικά για τα Δωδεκάνησα σταυροθόλια στο εσωτερικό της, κι ένα ωραίο αναστηλωμένο δίπατο σπίτι, η ‘’Ήριννα’’, που το καλοκαίρι ζωντανεύει το χώρο μια που λειτουργεί ως μπαράκι.

 Το χωριό το λένε Μικρό, όχι για το μέγεθός του, αλλά για τη μικρή έκταση γης που του ανήκε. Αυτή καλλιεργούσαν και ζούσαν για αιώνες. Φίλιωσαν με την πέτρα, την αγάπησαν, την έπιασαν και τη δούλεψαν, φτιάχνοντας μεγάλα δίπατα και τρίπατα αρχοντικά αλλά και απλά σπίτια. Στιβαρές, γερές κατασκευές, που στο πέρασμα του χρόνου έγιναν βάρος αβάσταχτο. Σε τούτο το χωριό εμφανίστηκε το 1880 ο Ευάγγελος Πατρώνας, ένας Τηλιακός αργυροχόος που έφτιαχνε κοσμήματα. Μετά τον Β’ π.π. είχε 200 οικογένειες που ζούσαν απ’ τα χωράφια, ενώ αργότερα η μάστιγα της μετανάστευσης έφτασε κι εδώ. Το 1962 έμειναν 32 κάτοικοι και το 1965 ένας. Σήμερα κανείς, όλοι έφυγαν, τα σπίτια χάσκουν χωρίς στέγες, χωρίς δοκάρια και πορτοπαράθυρα, λένε ότι κι αυτά τα πήραν φεύγοντας, για να σκεπάσουν τα νέα τους σπίτια στα Λιβάδια. Εκεί μετακόμισαν για να αντικρύσουν την ελπίδα της θάλασσας, που τόσα έδωσε στο νησί και τόσο αγαπήθηκε από τους Τηλιακούς.

Έφτιαξαν με κόπους το νέο οικισμό στο λιμάνι που αντικατέστησε το Μικρό Χωριό ενώ οι κάθε λογής καλλιέργειες και εργασίες του νέου, ξεκούραστου κάμπου, φούντωσαν την ελπίδα για καλύτερη ζωή. Όλα τα υλικά αγαθά αντικαταστάθηκαν, πιστεύω όμως ότι το παλιό τους χωριό είναι ακόμα στην καρδία τους. Αργά ή γρήγορα, θα δείτε, κάποιοι θα γυρίσουν στη γενέθλια κώμη. «Η καταγωγή μου είναι από τη Μάνη αλλά γεννήθηκα στην Τήλο το 1923, στο Μικρό Χωριό. Ο πατέρας μου ο Γιώργος ήταν μάστορας, σκάλιζε την πέτρα, έκανε γεφύρια χτιστά, χωρίς τσιμέντο, έκανε και το καμιναριό για τα κεραμικά, πέρα, στα Γερά. Τόφτιαξε το 1914. Στις μέρες μου ζούσαν 1250 κάτοικοι στο χωριό, αγρότες που βάζανε χαρούπια, σύκα, αμπέλια, καλλιεργούσαν και τρώανε. Εκείνα τα χρόνια όλοι πέτρα χτίζανε. Καλοί ήταν ο Γιάννης Χατζημανώλης από το Μικρό Χωριό, ο Μιχάλης Διακοηλίας ο Ιωάννης Μηνάς, ο Γιάννης Παπαντωνίου με το Γεώργιο, το γιό του. Τότε κάναμε τρία τέταρτα από το Μικρό Χωριό μέχρι τα Λιβάδια που τότε δεν είχε τίποτα. Μετά τον πόλεμο όλοι φύγανε. Πρώτοι ξεκίνησαν οι καταστηματάρχες – παντοπώληδες. Έτσι ο κόσμος αναγκαζόταν να πάει στο Λιβάδι, το λιμάνι, για ψώνια. Έτσι σιγά – σιγά κατοικήθηκε το Λιβάδι και ερημώθηκε το Μικρό Χωριό»⁽⁶⁾. 

Στην κορφή του χαμηλού λοφίσκου σώζονται τα κατάλοιπα μικρού κάστρου, ίχνη του οποίου θα δείτε καθώς πεζοπορείτε προς την παλιά εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (Τίμιας Ζώνης), το τρίτο όρθιο κτίσμα του χωριού. Εκεί θα αντικρύσετε το καλύτερα διατηρημένο τμήμα της οχύρωσής του, έναν ημικυκλικό πύργο χτισμένο με μικρές πέτρες. Η οχυρή περίμετρος θα ήταν αρκετά μεγάλη αλλά σήμερα υπάρχουν ελάχιστα ίχνη της)⁽⁷⁾. Στην παρακείμενη εκκλησία σώζεται το παλιό ξυλόγλυπτο τέμπλο χωρίς τα βημόθυρα, και αξιόλογες τοιχογραφίες του Νεόφυτου από τη Σύμη, που, όπως μαρτυρά η επιγραφή, ζωγράφισε εδώ το 1787⁽⁸⁾. Στην αυλή της υπάρχει το παλιό νεκροταφείο, το μακάβριο κυκλικό και υπερυψωμένο χωνευτήρι και στην άκρη της πεζούλας η θέα προς τον Κάτω μαχαλά του χωριού. Όλο το σύνολο γύρω από την εκκλησία (που παλιότερα η στέγη της ήταν κόκκινη), αναδείχθηκε τα τελευταία χρόνια από τις εργασίες αναστήλωσης της 4^ης εφορείας βυζαντινών αρχαιοτήτων με έδρα την Ρόδο που ομολογουμένως έχει κάνει εξαιρετική εργασία. Πράγμα φυσικό, αφού μια από τις σημαντικές κληρονομιές της Τήλου, αυτή που μας δίνει ακόμη σήμερα πληροφορίες για τη ζωή στο νησί, είναι οι 125 βυζαντινές εκκλησίες και ξωκλήσια του 12^ου έως 15^ου αι. που οι πεζοπόροι επισκέπτες τις συναντούν παντού. Μέχρι σήμερα αναστηλώθηκαν με ανάλογο πρόγραμμα του ΥΠ.ΠΟ. οι δεκαπέντε.  

Από το Μικρό Χωριό ανοίγονται πολλές διαδρομές, ανάλογα το χρόνο που έχετε. Η πιο ωραία, σύντομη, κι αυτή που δίνει στον επισκέπτη μεγάλη επόπτευση του νησιού είναι προς το βουνό Αμαλή (400μ υψ.). Σε 740μ. από το παρκινγκ, θα βγείτε στο δρόμο που αριστερά κατηφορίζει προς τον κεντρικό για Λιβάδια και Μεγάλο Χωριό. Εσείς να πάτε δεξιά και σε 1000μ. θα δείτε τη δστ, προς Αμαλή (υπάρχει πινακίδα), ενώ ευθεία συνεχίζει προς Πάνω Μέρη ή ΧΥΤΑ. Το βραχώδες τοπίο όσο ανηφορίζετε από τον τσιμεντόδρομο είναι πολύ ελκυστικό, σε πολλά σημεία μάλιστα υπάρχει απροσμέτρητο χάος, μόλις δίπλα σας. Ο φιδωτός δρόμος ολοένα σας φέρνει ψηλότερα και η οπτική επαφή με τα Λιβάδια είναι άμεση. Σημάδι ότι φτάνετε στην κορφή είναι το εικονοστάσι του Αγ. Παντελεήμονα λίγο πριν το πλάτωμα που βρίσκονται οι κεραίες του ΟΤΕ (322μ. υψ.), όπου φτάνετε σε 3,09 χλμ. (4.850 από Μικρό Χωριό).  

Ωστόσο, η αναμενόμενη συνέχεια της γνωριμίας με το νησί είναι να συνεχίσετε προς το Μεγάλο Χωρίο. Στη διαδρομή προς αυτό, από τον κεντρικό δρόμο, θα περάσετε τη δστ. που οδηγεί στο διάσημο πλέον ‘’Χαρκαδιό’’, ένα σπήλαιο, +/- 120 μέτρα πάνω από τη θάλασσα, που κατέχει τη πρώτη θέση στον κόσμο για την αφθονία και τη σπουδαιότητα των απολιθωμάτων νάνων ελεφάντων, πασίγνωστο σε όλη την επιστημονική κοινότητα. Ήδη από το 1975 ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία της Ευρώπης, το Φυσιογραφικό της Βιέννης, εορτάζοντας τα 150 χρόνια του, παρουσίασε την ανακάλυψη κάνοντας αναπαράσταση με προπλάσματα, σε μια έκθεση που διήρκεσε ένα χρόνο, τιμώντας με αυτό τον τρόπο την επιστημονική έρευνα και ανακάλυψη των Ελλήνων Γεωλόγων. 

Στην πορεία σας προς το σπήλαιο από τον πλατύ ασφαλτοστρωμένο δρόμο, θα διασχίσετε τις ομαλές από αυτή την πλευρά, πλαγιές του βουνού της Μεσαριάς, περνώντας ένα παράξενο, ολόλευκο τοπίο, που δημιουργήθηκε από την ηφαιστειακή τέφρα των ηφαιστείων της περιοχής, ενώ πιο ψηλά, στη θέση «Ροσόϊ» ή Ρούσιο χωράφι (Κουτελάκης Β’ 817)  , βλέπετε το νέο πετρόχτιστο κτήριο του μουσείου. Παρά τις αντιξοότητες και την γραφειοκρατία είναι σχεδόν έτοιμο και σύντομα, (πιθανά το 2008) θα φιλοξενήσει τα ευρήματα των πολυετών ανασκαφών σε ένα χώρο πραγματικά αντάξιο τους. Στο τέλος του δρόμου βρίσκεται η έκπληξη για τους ανυποψίαστους επισκέπτες. Στο χώρο που κάποτε ήταν αναξιοποίητος σήμερα τους υποδέχεται ένα πανέμορφα διαμορφωμένο περιβάλλον πολιτισμού, με ένα εξαιρετικής αισθητικής και ακουστικής πετρόχτιστο αμφιθέατρο, κατασκευασμένο από τον Δήμο Τήλου το 1999. Την καλοκαιρινή περίοδο φιλοξενούνται εδώ, επιλεγμένες μουσικές,  θεατρικές, πολιτιστικές εκδηλώσεις, δίνοντας μια διαφορετική νότα στη ζωή των Τηλιακών, που, όπως και οι πολυπληθείς επισκέπτες, συμμετέχουν με ενθουσιασμό. 

Ψηλότερα από το θέατρο διακρίνεται η είσοδος του σπηλαίου που μέχρι πριν λίγα χρόνια δεν είχε καν πρόσβαση με αποτέλεσμα καθηγητές και φοιτητές να αναπτύξουν δεξιότητες αναρριχητή για να μπορούν να σκαρφαλώνουν, κουβαλώντας μαζί τους τα απαραίτητα για τις εργασίες εργαλεία και όργανα. Στην κυριολεξία συνάντησαν απίστευτες δυσκολίες. Σήμερα, το φαρδύ διαμορφωμένο μονοπάτι οδηγεί με ευκολία στην είσοδο του σπηλαίου, διευκολύνοντας αφάνταστα τόσο τους επισκέπτες που θέλουν να το δουν από κοντά, όσο και τους  καθηγητές – φοιτητές μια που η έρευνα και η μελέτη δεν έχουν ακόμα ολοκληρωθεί. Η σημαντική ανακάλυψη οστών από τουλάχιστον 30 νάνους ελέφαντες ξεκίνησε από μια επίσκεψη του Καθηγητή Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαου Συμεωνίδη, τέλη του 1971. Σε μια πρώτη ανασκαφή, βρήκε τα πρώτα απολιθωμένα ελάσματα από γομφίους ελεφάντων, προκαλώντας την χαρά του και την έκπληξη της τοπικής κοινωνίας. Ελέφαντες στο νησί μας; 

Στα χρόνια που ακολούθησαν, παρά τις δυσκολίες χρηματοδότησης, διεξήχθησαν ανασκαφές⁽⁹⁾  φέρνοντας στο φώς ολοένα περισσότερες πληροφορίες και ερωτήματα τόσο για τους ελέφαντες, όσο και για τα στρώματα που έχουν απολιθωμένα ελάφια και χελώνες. Επιπλέον, από αυτές τις έρευνες έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη βάση δεδομένων σε σχέση με τους νάνους ελέφαντες. Το σπήλαιο γρήγορα έγινε γνωστό αποτελώντας, εκτός των άλλων, βασικό θέμα συζήτησης του Διεθνούς Οικολογικού Συνεδρίου⁽¹⁰⁾ που οργάνωσε η ΟΥΝΕΣΚΟ στο νησί.

Την ίδια εποχή ανέλαβε την περαιτέρω έρευνα και ανασκαφή ο καθηγητής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργος Θεοδώρου. Σε συνέντευξη⁽¹¹⁾ του, μαθαίνουμε ότι: «Στο ανώτερο τμήμα των ιζημάτων του σπηλαίου από 0 έως 4 μέτρα έχουμε  ελέφαντες, μετά έχουμε ένα στείρο στρώμα και από κάτω έχουμε ελάφια. Τα ελάφια χρονολογούνται πριν από 140.000 χρόνια και οι ελέφαντες πρωτοπαρουσιάζονται στο αρχαίο του σπηλαίου πριν από 45.000 χρόνια και εξαφανίζονται περίπου πριν από 3500 – 4000 χρόνια. Με βάση τα στοιχεία που έχουμε σήμερα, [σ.σ. το 1996] το σπήλαιο αυτό είναι το πλουσιότερο στον κόσμο, και είναι βέβαιο ότι το φυσικό αυτό αρχείο, εάν ολοκληρωθούν οι ανασκαφές, σύντομα, θα φέρει στο φως πολύτιμα ευρήματα για την επιστήμη». Πραγματικά, στα χρόνια που ακολούθησαν ήρθαν στο φως νέα στοιχεία και μέχρι σήμερα έχουν εξαχθεί χιλιάδες τμήματα από νάνους ελέφαντες κι αυτό το υλικό, αποτελεί μικρό τμήμα του υπάρχοντος μέσα στο σπήλαιο. 

Το γεγονός αυτό, και τα πολύτιμα για την ιστορία του τόπου κατάλοιπα Νεολιθικής⁽¹²⁾ κατοίκησης και αρχαιολογικά ευρήματα που εντοπίστηκαν⁽¹³⁾ στο επάνω στρώμα, (λίθινα εργαλεία, θραύσματα από κεραμικά κ.ά.), καλύπτουν μια περίοδο 3.500 χρόνων, μαρτυρώντας τον πολιτισμό της Τήλου από το μέσο της τρίτης χιλιετηρίδας π.Χ. έως τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Ο νανισμός των ελεφάντων οφείλεται στην απομόνωση των πρώτων ζώων που έφτασαν στο νησί κολυμπώντας πριν περισσότερα από 45.000 χρόνια⁽¹⁴⁾. Η απομόνωση προκάλεσε τη συρρίκνωση του μεγέθους τους, που οφείλεται στις ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες του νησιώτικου περιβάλλοντος, το ορεινό του εδάφους, την περιορισμένη τροφή, τη μονογαμία, τις κλιματικές μεταβολές κ.λπ. 

Σε επικοινωνία⁽¹⁵⁾ με τον καθηγητή Γιώργο Θεοδώρου μαθαίνουμε πως: «Ό,τι  γνωρίζουμε για το σπήλαιο προέρχεται από τις ανασκαφές που έγιναν έως τον Ιούνιο – Ιούλιο του 2001. Λόγω έλλειψης χρηματοδότησης οι εργασίες σταμάτησαν και επικεντρώθηκαν στο κτήριο του νέου μουσείου. Αυτό, συνάντησε ανυπέρβλητες δυσκολίες υλοποίησης, όμως σήμερα είμαστε σε καλό δρόμο και ελπίζουμε τα αμέσως επόμενα χρόνια να λειτουργήσει». Οι πιο πρόσφατες μελέτες των επιστημονικά υπεύθυνων καθηγητών Νικόλαου Συμεωνίδη και  Γιώργου Θεοδώρου έδειξαν ότι αυτοί οι νάνοι ελέφαντες είναι ένα νέο είδος για την επιστήμη. Προς τιμή της Τήλου, δόθηκε το όνομα Elephas tiliensis σύμφωνα με τον διεθνή κώδικα ζωολογικής ονοματολογίας (ICZN)⁽¹⁶⁾.  

Αξιόλογο αξιοθέατο που δεσπόζει στην ευρύτερη περιοχή του βουνού της Μεσαριάς (309.μ. υψ.), Μισαριά στην ντοπιολαλιά, είναι το ομώνυμο μεσαιωνικό κάστρο (14^ου αι.) χτισμένο σε πλάτωμα πάνω ακριβώς από το σπήλαιο. Δευτερεύουσας στρατηγικής σημασίας αλλά πάντα ικανό να προσφέρει προστασία στους καταδιωγμένους κατοίκους του οικισμού, σπαράγματα του οποίου βρίσκονται στην περιοχή κάτω από το κάστρο. Η πιο εύκολη πρόσβαση σε αυτό γίνεται από μονοπάτι που ξεκινά από το πλάτωμα της εισόδου του σπηλαίου, κατεβαίνει χαμηλότερα και μετά ανηφορίζει προς το κάστρο. Είναι μικρό σε μέγεθος ακανόνιστου σχήματος με διάφορες αναδιπλώσεις κατά μήκος της οχυρής περιμέτρου. Η πύλη εισόδου είναι χαμηλή και ορθογώνια. Οικοδομήθηκε με σκούρες ντόπιες πέτρες και έλεγχε την επικοινωνία του λιμανιού με το Μεγάλο Χωριό. Στο εσωτερικό του υπάρχουν λείψανα οικοδομημάτων, και το μονόχωρο, καμαροσκέπαστο ναΰδριο του Πρφ. Ηλία ή του Σταυρού⁽¹⁷⁾. Επίσης κοντά στο σπήλαιο, είναι το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου (13^ου αι.) που δέχθηκε και αυτό τις περιποιήσεις και την αναστήλωση από την Αρχαιολογική υπηρεσία. 

Το Μεγάλο Χωριό, χαρακτηρισμένος⁽¹⁸⁾ παραδοσιακός οικισμός, είναι σχεδόν 1 χλμ. από τη δστ. του σπηλαίου (6.610 από τα Λιβάδια) σε τοποθεσία που εντυπωσιάζει. Η πρωτεύουσα του νησιού, είναι χτισμένη αμφιθεατρικά στη δυτικά πλαγιά του βουνού του Αγίου Στεφάνου (το τοπωνύμιο δεν χρησιμοποιείται πλέον), σχεδόν στην ίδια θέση με το αρχαίο χωριό της Τήλου. Από το χωριό ξεκινά μια πολύ ωραία χωμάτινη διαδρομή, περνά κάποια σημεία με τα γνωστά κακτοειδή των νησιών, τους «Αθάνατους», και συνεχίζει προς την έρημη βοτσαλωτή παραλία Σκάφη με πηγή (θέλει ψάξιμο) γλυκού νερού. Παλιότερα φτάνανε εκεί μόνο από στενή γιδόστρατα, αλλά το 2007 ανοίχθηκε μονοπάτι που διευκολύνει την πρόσβαση.

Κανείς επισκέπτης δεν απέφυγε τον πειρασμό να περπατήσει τα ανηφορικά καλντερίμια του Μεγάλου Χωριού, παρατηρώντας με ενδιαφέρον τα δεκάδες παραδοσιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία, τις επιγραφές στα υπέρθυρα, τα αρχοντικά αλλά και τα απλά σπίτια, με τους ξυλόφουρνους στην αυλή, φτάνοντας ψηλότερα μέχρι την εκκλησία της Παναγίας. Μια μικρή πτυχή από τα μοναδικά και διάσημα στον Ευρωπαϊκό χώρο παλαιοντολογικά ευρήματα, μπορείτε να δείτε στην έκθεση Νάνων Ελεφάντων, όπου θα σας ξεναγήσει η ευγενέστατη κ. Βικτωρία Λογοθέτη. Αναζητήστε δύο πολύ ωραία δείγματα αρχοντικών των αρχών του 20ου αιώνα ̇  την οικία Σοφίας Μαγγαφά, που δώρισε η κάτοχος στην αρχαιολογική υπηρεσία που με τη σειρά της το αναστήλωσε και χρησιμοποιείται για βιβλιοθήκη, ενώ, όταν υπάρχουν αποστολές της υπηρεσίας για εργασίες στο νησί, λειτουργεί σαν κέντρο ενημέρωσης. Από εδώ θα προμηθευτείτε φυλλάδια με πληροφορίες για τα αναστηλωμένα βυζαντινά ξωκλήσια. Δίπλα του, στέκει η επίσης αναστηλωμένη οικία Νικολάου Γαϊτάνη που παλιότερα στο εσωτερικό της σωζόταν ξύλινος μύλος. 

Τα στενά δρομάκια αφήνουν πίσω τους τα κάτασπρα σπίτια πολλά εκ των οποίων είναι μισογκρεμισμένα, άλλα αναστηλωμένα – ανακαινισμένα, οδηγώντας στην εκκλησία του Ταξιάρχη Μιχαήλ (1827), τη βοτσαλωτή, πλατεία του, το δημαρχιακό κατάστημα και το κατανυκτικό μικρό εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη. Στο εσωτερικό της θα δείτε το χρωματιστό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1861, τον άμβωνα και το θρόνο έργα της ίδιας εποχής. Μεγάλη εντύπωση προκαλεί η αρχιτεκτονική του ναού (συνηθισμένη στα Δωδεκάνησα)  με τα επιβλητικά σταυροθόλια γνωστά από τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, που χρησιμοποιούνται σποραδικά στο Βυζάντιο, ενώ επανέρχονται μετά την εγκατάσταση των Φράγκων⁽¹⁹⁾.  Την πόλη περιέβαλλε αρχαία οχύρωση, η οικοδόμηση της οποίας τοποθετείται στο πρώτο μισό του 4^ου αι. π. Χ.. Αυτή αποτελείτο από μεγάλους λαξευτούς ογκόλιθους, εντυπωσιακό τμήμα των οποίων σώζεται σε καλή κατάσταση πίσω από την εκκλησία του Ταξιάρχη με ύψος 5 μέτρα. 

Στην κορφή του λόφου (295 μ. υψ.) δεσπόζει πραγματικός βιγλάτορας η αρχαία οχυρωμένη ακρόπολη, όπου βρισκόταν ο ναός του Διός Πολιέως και της Αθηνάς Πολιάδος, ο οποίος καλύφθηκε από τον ναό των Ταξιαρχών⁽²⁰⁾.  Το εντυπωσιακό μεσαιωνικό κάστρο είναι το μεγαλύτερο και καλύτερα διατηρημένο από τα επτά του νησιού, ιδανικό μέρος για να αγναντέψετε την κοιλάδα εμπρός του ή τους μεγάλους κόλπους της Ερίστου, του Αγίου Αντωνίου, την ομώνυμη ακτή και, πιο μακριά, την Παναγία Καμαριανή, την παραλία Πλάκα, το γειτονικό Γαϊδαρονήσι ακόμα και τη Νίσυρο. Αυτή η απεριόριστη εποπτεία του χώρου αναδεικνύει την σπουδαιότητά του. Η διαδρομή μέχρι την κορυφή του είναι σχετικά εύκολη από το ευκρινές και φωτισμένο το βράδυ, μονοπάτι. Ανηφορίζοντας από αυτό, θα διασχίσετε τμήμα από το σημαντικότερο ορατό μνημείο του νησιού, τον αρχαίο οικισμό, που βρίσκεται σκαρφαλωμένος στην ανατολική πλευρά του απότομου λόφου. 

Οι περισσότεροι επισκέπτες βιάζονται να δουν το εσωτερικό του κάστρου, λησμονώντας να περπατήσουν στον ερειπωμένο αλλά πάντα εντυπωσιακό οικισμό. Μην κάνετε το ίδιο. Πλησιάζοντας, θα δείτε τους μεγάλους λαξευτούς ογκόλιθους, κατάλοιπα του Ελληνιστικού τείχους, ενώ πολλά άλλα τμήματα αποτελούνται από ακανόνιστες πέτρες, άλλες συνδεμένες με ασβέστη και άλλες ξερολιθιά. Τα σπίτια της αρχαίας πόλης πίσω από τους ισχυρούς τοίχους διέθεταν διαμορφωμένες δεξαμενές για τη συλλογή του βρόχινου νερού. Στη σημερινή τους μορφή, οι τοίχοι, χρονολογούνται στην κλασική και ελληνιστική περίοδο, ωστόσο πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι η διαμόρφωση των ανδήρων πιθανώς ανάγεται στα αρχαϊκά χρόνια. Ο οικισμός, αθέατος από τη θάλασσα, διέθετε δύο ασφαλή λιμάνια, της Ερίστου και του Αγίου Αντωνίου, όπου έχουν εντοπιστεί λείψανα αρχαίων λιμενικών εγκαταστάσεων ⁽²¹⁾. 

Στο σύνολό της η κουραστική ανάβαση διαρκεί 20 – 30 λεπτά αλλά η θέα αποζημιώνει τον επισκέπτη. Το αρχαιότερο τμήμα του είναι το ελληνιστικό, αυτό που βλέπετε όμως είναι η ανακαίνιση – διαμόρφωση από τον καιρό των Ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ (1309 – 1522)⁽²²⁾, γνωστών περισσότερο σαν Ιωαννίτες ή Ιππότες της Ρόδου. Η πύλη εισόδου στη δυτική πλευρά με τη μικρή καταχύστρα ψηλότερα, είναι η πύλη του αρχαίου τείχους που κατά τον μεσαίωνα τη στένεψαν.  Αυτό που την χαρακτηρίζει, όπως και τα τείχη, είναι η έλλειψη οικόσημων μεγάλων Μαγίστρων ή άλλων φεουδαρχών που σημαίνει πως δεν έγινε σημαντική προσπάθεια βελτίωσης από τους ιππότες. Στο εσωτερικό του σώζονται λιγοστά λείψανα των αρχαίων και των βυζαντινών κτισμάτων, δεξαμενές νερού (κινστέρνες), αφού ο χώρος είχε συνεχή κατοίκηση και κατά τη βυζαντινή και μεσαιωνική περίοδο. Μισοερειπωμένη διατηρείται η εκκλησία του Ταξιάρχη, κτίσμα του 14^ου – 15^ου αι. όπως και οι δύο, ίδιας εποχής, σωζόμενες παραστάσεις της αρχικής τοιχογράφησης⁽²³⁾. Όταν εγκαταλείφθηκε, μετέφεραν τις παλιές φορητές εικόνες στον νέο Ταξιάρχη στην πλατεία του Μεγάλου Χωριού. «…η εκκλησία της Παναγίας (σ.σ. με το κίτρινο κωδωνοστάσιο) ήταν το πρώτο κτίσμα του χωριού. Από εκεί, μέχρι το κάστρο ήταν το παλιό Μεγάλο Χωριό. Αργότερα χτίστηκε από την Παναγία και κάτω, μαζί και η εκκλησία του Ταξιάρχη. Η Παναγία έγινε από πέτρες και υλικά του παλιού Ταξιάρχη του κάστρου»⁽²⁴⁾. 

Ο πιο απομακρυσμένος από τα Λιβάδια οικισμός είναι του Αγίου Αντωνίου (8.610 χλμ.). Οι διαστάσεις του είναι αντιστρόφως ανάλογες του κάλλους του με τα σπίτια να απλώνονται κατά μήκος του ομώνυμου κόλπου και της παραλίας. Ωραίος, ήσυχος τόπος για ξεκούραση, λίγα σπιτάκια, τα ενοικιαζόμενα δωμάτια της ‘’Ελπίδας’’, το μικρό λιμανάκι για τα καΐκια, και στο τέλος του δρόμου η ξακουστή στους επισκέπτες αλλά και τους ντόπιους ψαροταβέρνα του Αντώνη Καμά. Ο Αντώνης, έχει δικό του καΐκι και, όπως κάθε νησιώτης, θεωρεί χαρά του να ψαρεύει και να σερβίρει ο ίδιος τα καλούδια της θάλασσας. Όταν φτάσαμε, μια ομάδα εθελοντών με τη βοήθεια του στρατού καθάριζε την λιλιπούτεια παραλία Λιμένας, ενώ παραδίπλα ο Καπτα-Σωτήρης Οικονόμου ξεψάριζε τα δίχτυα πάνω στον Άγιο Παντελεήμονα, ένα όμορφο, παλιάς γενιάς, καΐκι. Όλος ο τόπος αποπνέει ηρεμία που την αντιλαμβάνεται ο επισκέπτης. Ο Άγιος Αντώνιος είναι ιδανικός τόπος για ξεκούραση και μικρής διάρκειας πεζοπορίες. 

Λίγο πιο κάτω απ τον συνοικισμό, σε συγκεκριμένο σημείο του κόλπου, σχεδόν στο κέντρο της παραλίας και μέσα στη θάλασσα, έχουν ανακαλυφθεί ανθρώπινα λείψανα που προέρχονται πιθανά από βυζαντινό νεκροταφείο. Στον προσδιορισμό της ηλικίας τους βοήθησε ένα νόμισμα του 800 μ. Χ. Στους αιώνες που μεσολάβησαν η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε και, σήμερα, από τις διεργασίες συγκόλλησης που έγιναν στην άμμο τα κατάλοιπα παραμένουν έγκλειστα στα πετρώματα της ακρογιαλιάς, εγκλωβισμένα σε ψαμμίτες των Beach rocks ή «ψηφιδοπαγείς αιγιαλοί» ⁽²⁵⁾, περιμένοντας την επιστημονική ανασκαφή και μελέτη. 

Στον εύφορο κάμπο κάτω από την πόλη και την ακτή του Αγίου Αντωνίου βρέθηκαν νεκροταφεία της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου⁽²⁶⁾, με υπόγειους θαλαμωτούς τάφους, λαξευτούς στον φυσικό βράχο. Σε έναν μάλιστα βρέθηκε σημαντικό σύνολο χρυσών κοσμημάτων (δαχτυλίδια, βραχιόλια, χρυσό στεφάνι), τα οποία χρονολογούνται στον 3^ο αι. π.Χ. και μπορείτε να τα δείτε στο αρχαιολογικό μουσείο Ρόδου. Όλα τα παραπάνω μαζί με τα ευρήματα που κατά καιρούς έχουν βρεθεί (επιγραφές, αρχιτεκτονικά μέλη, επιτύμβια ανάγλυφα κ.ά), αποδεικνύουν και αναδεικνύουν την ανεξάρτητη κρατική υπόσταση, το δημοκρατικό πολίτευμα, τον πλούτο που γνώρισε το νησί στην εποχή της ακμής του, στα μέσα ή το β’ μισό του 3^ου αι. π.Χ. ⁽²⁷⁾, και προορίζονται για το μουσείο Τήλου. Η ίδρυσή του προβλέπεται σε κτήμα που δώρισε η Ι. Μ. Αγ. Παντελεήμονα στο παλιό στρατόπεδο). Ας ελπίσουμε, γιατί είναι κάτι που συζητιέται από το 1978⁽²⁸⁾. 

Η διαδρομή προς τον Άγιο Παντελεήμονα είναι κάτι που δεν πρέπει να χάσετε μια που η μονή θεωρείται, και είναι, ένα από τα σπουδαιότερα θρησκευτικά μνημεία του νησιού. Η απόσταση είναι μόλις 6,5 χλμ. (15.110 από Λιβάδια), και ο σημερινός ασφαλτοστρωμένος δρόμος γρήγορα θα σας φέρει σ’ αυτό. Όπως φεύγετε από τον Άγιο Αντώνιο, δεξιά σας κοντά στον μοναδικό ανεμόμυλο απλώνεται η μεγάλη παραλία Μύλος, ενώ, κάτω από το μοναδικό σημείο με δέντρα, στέκει ένα μοναδικό πέτρινο γεφύρι, πιθανά του 1954, που γεφύρωσε τον ξεροχείμαρρο και χτίστηκε ταυτόχρονα με τη διάνοιξη της αγροτικής οδού προς τον Άγιο Παντελεήμονα. 

Σε μια στροφή του δρόμου φαίνεται δεξιά σας η ήσυχη αμμουδερή Πλάκα, θαυμάσιος και γνωστός ψαρότοπος, με τραγάνες, σπηλιές, ξέρες και πλάκες  που μέσα κρύβονται ροφοί, λυθρίνια, στήρες, συναγρίδες κ.ά. Μόλις 100 μέτρα μετά την Πλάκα υπάρχει δεξιά χωματόδρομος που στο τέλος του οδηγεί σε μια κρυφή, λιλιπούτεια παραλία, σαν μικρή αγκαλίτσα, μέσα σε σπηλιά, την «Περικοπιά». Χαρακτηριστικό της διαδρομής στην αρχή της, είναι ότι φαίνεται χαμηλά μια άσπρη (από την πορσελάνη) αλάνα, που χρησιμεύει για παρκινγκ. Από εκεί η σπηλιά είναι 5 λεπτά.  Σε όλη τη διαδρομή από τον Άγιο Αντώνιο μέχρις εδώ φαίνεται καθαρά η νησίδα Γάιδαρος – Γαϊδουρονήσι ή το νησάκι του Γιακουμή για τους ντόπιους. 

Ο ασφαλτοστρωμένος ανηφορικός δρόμος συνεχίζει δυτικά, στο χείλος απύθμενων γκρεμών, με συνεχώς διευρυνόμενη θέα προς το γαλάζιο πέλαγος. Ομολογουμένως είναι μια διαφορετική όψη της νήσου, πιο τραχιά, που έρχεται σε άκρα αντίθεση από τις ήπιες πεδινές εκτάσεις του Λιβαδιού της Μεσαριάς ή του Μεγάλου Χωριού και της Ερίστου. Το τοπίο πραγματικά μαγεύει εκεί κατά το δειλινό, όταν το λαμπρό στεφάνι του ήλιου κοκκινίζει και αργά βυθίζεται στη θάλασσα. Τότε οι μυρωδιές από τα βότανα και τα κάθε λογής αρωματικά φυτά πλημμυρίζουν τον αέρα, βοηθώντας τη σκέψη που περιηγητή να κατανοήσει τον ανεξάντλητο παράδεισο της Τήλου. 

Σύντομα θα βρεθείτε σε ψηλό σημείο του υψώματος «Κρυάλος» (571 μ. υψ.) και στην είσοδο της ιστορικής Ι. μονής του Αγίου Παντελεήμονα, προστάτη άγιου του νησιού. Η εξωτερική, φρουριακή του διαμόρφωση, όπως και η θέση που είναι χτισμένο εντυπωσιάζει τον επισκέπτη. Υπάρχουν ενδείξεις και μια παλιότερη πληροφορία ότι το καθολικό είναι θεμελιωμένο πάνω σε αρχαία ερείπια, ιερό ή βωμό ⁽²⁹⁾ ή παλαιοχριστιανικής βασιλικής ⁽³⁰⁾ που πιθανότατα προϋπήρχε στην ίδια θέση ή σε γειτονική περιοχή. Δρασκελίζοντάς την είσοδο, θα αντικρίσετε το καταπράσινο μεγάλο προαύλιο της (270 μ. υψ.), που σκιάζεται από τον αιωνόβιο πλάτανο και το ευθυτενές  μεγάλο κυπαρίσσι που φυτεύτηκε το 1800. Στην άκρη, δεκάδες γλάστρες με χρωματιστά ζωηρά λουλούδια, μια λιθόχτιστη κρήνη που σκορπάει τη δροσιά της με το παγωμένο νερό, χειμώνα καλοκαίρι, ενώ, στο βάθος, διακρίνεται ο λιθόχτιστος επιβλητικός τρίπατος ορθογώνιος πύργος με κεραμοσκεπή. Το καθολικό ανήκει στον αρχιτεκτονικό  τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο.

Πάνω από την κεντρική νότια είσοδο υπάρχει μεγάλων διαστάσεων μαρμάρινο υπέρθυρο με σκαλισμένη την επιγραφή ανακαίνισης 1703, ενώ δεύτερη επιγραφή, στο μέσον των τόξων της βάσης των κελιών της βόρειας πλευράς του συγκροτήματος, μνημονεύει πιθανές εργασίες που έγιναν επί ηγουμένου Νεοφύτου Β’. 

ΕΜΝΟΦΤΙΡΜΝΧ = Εμού Νεοφύτου ιερομονάχου [ή Εμμανουήλ (και) Νεοφύτου ιερομονάχων;]

ΑΧΡΒΛΤΝΟΥ = από χωρίου Βελεστίνου [ή από χωρίον Βαλτινού;]

ΔΜΡΤΟ 1820 = 4 Μαρτίου 1820⁽³¹⁾

Η ιστορία του καστρομονάστηρου όμως ξεκινά πολύ πριν. Τούρκικο φιρμάνι την καθορίζει το 1522⁽³²⁾, ενώ εξαντλητική μελέτη με δεκάδες στοιχεία θεωρεί πιο πιθανό η μονή να ιδρύθηκε ανάμεσα στα έτη 1471 – 1481⁽³³⁾. Δύο χρόνια νωρίτερα, το Δεκέμβρη του 1479, οι Τούρκοι επιτέθηκαν στην Τήλο όπως είχαν κάνει και άλλες φορές κατά το παρελθόν. Πολιόρκησαν το κάστρο που είχαν καταφύγει ο κάτοικοι για 8 μέρες, χωρίς επιτυχία. Ο Μέγας Μάγιστρος D’ Aubousson επαίνεσε τους λιγοστούς Ιππότες και τον ηρωισμό των κατοίκων, ανταμείβοντας τους με μια μεγάλη ποσότητα σταριού⁽³⁴⁾. Ο κίνδυνος όμως δεν είχε εξαφανιστεί, οι Τούρκοι καραδοκούσαν την ευκαιρία για τη κατάληψη της νήσου. Ο Μ. Μάγιστρος υποσχέθηκε στους κατοίκους να τους μεταφέρει στην Ρόδο όπως κι έκανε, για να αντιμετωπίσουν όλοι μαζί την επικείμενη εισβολή.  Μόλις τελείωσε η πολιορκία της Ρόδου (1480), με τη νίκη των χριστιανών, οι Τηλιακοί επέστρεψαν στο νησί τους. Τότε εμφανίστηκε ένας καλόγερος από την Κρήτη, ο Ιωνάς [αργότερα Ιωνάς Α’], που έδωσε χρήματα για την οχύρωση και την ανακαίνιση του μοναστηριού. Σε τοιχογραφία που αποκαλύφθηκε τον Αύγουστο του 1986⁽³⁵⁾ (το «κρυφό» ή «χαμένο» όπως λέγεται από τους ντόπιους), εικονίζεται ο Ιωνάς να κρατάει στο χέρι του τη Μονή Αγίου Παντελεήμονα, όπως συνηθίζεται για τους κτήτορες.

Στους αιώνες που πέρασαν το μοναστήρι έχαιρε αίγλης, κύρους και επιρροής, περνώντας μέρες δόξας, με δύναμη που έφτασε τους 40 μοναχούς⁽³⁶⁾. Η φήμη του απλωνόταν σε όλα τα γειτονικά νησιά έως τις ρωσικές πόλεις του Εύξεινου Πόντου. Τα μερίδια από την συνιδιοκτησία πλοίων, η εκμετάλλευση του λαδιού και του ελαιοτριβείου στην Κάλυμνο (1605 – 1608)⁽³⁷⁾ έφερε ακόμα μεγαλύτερο πλούτο, οικονομική αυτοτέλεια και περαιτέρω ανάπτυξη των εμπορικών επιχειρήσεων. Πνευματικό κέντρο για το νησί, επέκτεινε την προσφορά του στη μόρφωση των παιδιών με τη λειτουργία σχολείου εντός της μονής, έμμεσα μνημονεύεται σε χειρόγραφο νομοκανόνα  του 1653, όπου μάθαιναν γραφή και αντιγραφή λειτουργικών κειμένων⁽³⁸⁾. Στα 1701 οι δραστηριότητες των μοναχών έξω από το νησί (Σύμη, Κρήτη, Νίσυρο, Κω, Κάλυμνο) ⁽³⁹⁾, μαρτυρούν μεγάλη οικονομική δύναμη που χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλης έκτασης ανακαινιστικές εργασίες του μοναστηριού. 

Όμως οι άσχημες μέρες λίγο πριν την επανάσταση του 1821 έφεραν την συρρίκνωση των δραστηριοτήτων, ενώ το 1864 η κατάσταση γίνεται ζοφερή για το μέλλον του μοναστηριού. Ενόψει της οικονομικής καταστροφής οι μοναχοί αναγκάζονται να εκδώσουν χάρτινα ‘’νομίσματα’’ 5, 10, 20, 40 παράδων, ώστε να διασωθεί η μονή και να αποφευχθεί η περαιτέρω εξαθλίωση του πληθυσμού⁽⁴⁰⁾, αφού πλέον θα μπορούσαν να συναλλάσσονται με αυτά. Στα νεώτερα χρόνια η μονή πρόσφερε πολλά στην κοινωνία της Τήλου⁽⁴¹⁾, παρέχοντας τις δαπάνες για τις καθημερινές ανάγκες των ορφανών παιδιών που προστάτευε, τα έξοδα του πανηγυριού, τις δαπάνες για την λειτουργία του δημοτικού σχολείου, ενισχύσεις σε άπορους κ.ά. Περιφρούρησε τον αρχαιολογικό πλούτο του νησιού, όταν ο τελευταίος ηγούμενος της Μονής, ο Μακάριος Καπνός ή Καπνουδάκης, πρόβαλε αντιρρήσεις στους Ιταλούς αρχαιολόγους που του έκαναν δελεαστικές προτάσεις για να σκάψουν το νεκροταφείο, και όμως, παρότι Ιταλοκρατία, αντιστάθηκε με πείσμα και τις διαφύλαξε. 

Στις μέρες μας, το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα έχει κηρυχτεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο⁽⁴²⁾ αλλά δεν έχει πια μοναχούς, ενώ, σίγουρα, δεν διανύει τις λαμπρές μέρες του παρελθόντος. Οι λειτουργίες γίνονται από τον Πατέρα Εμμανουήλ Πόκια του Μεγάλου Χωριού, που ταυτόχρονα είναι πρόεδρος της επιτροπής του Αγίου Παντελεήμονα εργαζόμενος με αφοσίωση και φροντίδα για να συντηρήσει μια μεγάλη πολιτιστική αξία της Τήλου. Το μοναστήρι ανοίγει καθημερινά ο ευγενικός επίτροπος Νικήτας Μαγγαφάς που ξεναγεί τους επισκέπτες στους χώρους του συγκροτήματος, (πύργος, νερόμυλος, μαγειρείο, αποθήκες, κελιά, καθολικό), και διηγείται εντυπωσιακά περιστατικά από την ιστορία της μονής, όπως τότε που από τον μεσαιωνικό πύργο οι καλόγεροι πέταγαν φορτωμένα μελίσσια για να διώξουν τους πειρατές, ή τότε, στον Β’ π.π., που ένα Γερμανικό υποβρύχιο ναυάγησε και παρότι εχθρικό, οι μοναχοί βοήθησαν και έσωσαν το πλήρωμα παρά την σφοδρή θαλασσοταραχή. 

Ο Νικήτας, εκτός των άλλων, βοηθά στο μεγάλο τριήμερο πανηγύρι 25 – 26 – 27 Ιουλίου που χρειάζεται πολυήμερη, κοπιώδη προετοιμασία, ώστε όλα να είναι καθαρά και λειτουργικά. Εκείνες τις μέρες καταφθάνουν από όλα τα γύρω νησιά εκατοντάδες προσκυνητές που παρακολουθούν όλο το τυπικό, έως τις 27 που γίνεται το μεγάλο γλέντι με χορούς, τοπικά τραγούδια, και το κλασικό για την περίπτωση κατσίκι με πατάτες γιαχνί που προέρχεται από αφιερώματα και προσφορές των κατοίκων, και που μοιράζεται στους πανηγυριστές δωρεάν, όπως συνηθίζεται από παλιά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ψάρεμα παρουσιάζει η θαλάσσια περιοχή της Μονής, με πλούσιο βυθό που βρίθει από ροφούς, τσιπούρες, συναγρίδες, λυθρίνια κ.ά. 

Επιστρέφοντας προς τα κρυστάλλινα ακρογιάλια ή το Μεγάλο Χωριό, σταματήστε στο πανέμορφο μπαλκόνι της Παναγίας Καμαριανής ανακαινισμένης το 1996, με την απεριόριστη θέα στην παραλία του Αγίου Αντωνίου. Πολύ όμορφο, δροσερό περιβάλλον, όλο χρώματα από τα δεκάδες λουλούδια του κήπου που περιποιείται και φροντίζει ο παλιός επίτροπος, Δημήτρης Χαλιός. Το όνομα Καμαριανή μας είπε, προέρχεται από τη θέση «Καμάρι», όπου είναι χτισμένη. Στο Καμάρι υπήρχε παλιότερα μικρός κατοικημένος συνοικισμός με αρκετά σπίτια και πηγή νερού απ’ όπου έπαιρναν νερό για τις καλλιέργειες που είχαν στη γύρω περιοχή. Ήταν τέτοια η ποσότητα του νερού που επί ιταλοκρατίας ήρθαν να κάνουν έργα για το πάρουν, να το μεταφέρουν αλλού που πίστευαν ότι θα ήταν περισσότερο χρήσιμο. Γκρέμισαν 2 – 3 σπίτια αλλά τελικά από τις εργασίες και τα σκαψίματα που έγιναν το νερό στέρεψε, αναγκάζοντας τους κατοίκους να φύγουν. 

Το μόνο που έμεινε να θυμίζει την παρουσία τους είναι το στενό μονοπάτι που κυριολεκτικά  σκαρφαλώνει στην απότομη πλαγιά του βουνού, περνά από τη θέση «Παραδείσι», όπου κάποτε οι κάτοικοι είχαν ελιές και αμπέλια, και με κόπο φτάνει στο ξωκλήσι Κύριε Δόξασοι. Η ασυνήθιστη ονομασία του ναού προέρχεται από την απότομη κλίση του εδάφους. Μόλις έφταναν στο εκκλησάκι από την κούραση και την εξάντληση αναφωνούσαν «κύριε δόξασοι». Ιδιάζουσα περίπτωση χαρακτηρίζεται η αγία τράπεζα, που αποτελείται από τμήμα μαρμάρινης πλάκας αρχαίου τάφου. Πάνω της είναι σκαλισμένη μεγαλογράμματη επιγραφή για κάποια γυναίκα από την Κνίδο ⁽⁴³⁾που παντρεύτηκε τον Ζήνωνα από την Κω και έζησαν μαζί στην Τήλο. 

ΕΡΩΤΑΡΙΝ  ΚΝΙΔΙΑ

ΓΥΝΑΔΕ ΖΗΝΩΝΟΣ

ΚΩ  ΟΥ

Κατά γενική ομολογία η πιο γνωστή, κοσμοπολίτικη μεγάλη παραλία είναι η Έριστος που πραγματικά εξελίσσεται χρόνο με το χρόνο, όπως κι ο συνοικισμός κοντά της, που ολοένα μεγαλώνει και απλώνεται. Από τη δστ. του Μεγάλου Χωριού μέχρι την θάλασσα είναι 2,6 χλμ. Ακριβώς στη δστ. είναι το μετόχι του Αγίου Παντελεήμονα αφιερωμένο στο Γενέθλιο της Θεοτόκου (δες Κουτελάκη τομ.Α’ σελ 669) μια ωραία εκκλησία με ψηλή περιτοίχιση, ενώ μέσα στην αυλή υπάρχουν τα κελιά των μοναχών που ανακαινίζονται. Στον περιβάλλοντα χώρο και στα παράθυρα της πρόσοψης υπάρχουν εντοιχισμένα αρχαία μαρμάρινα μέλη, ενώ μέσα στο ναό είναι το θαυμαστό ξυλόγλυπτο τέμπλο με επιγραφή 1743 και εικόνα του 1884; Απρ 15 ‘’επί Μελετίου Ηγουμένου’’ Δια χειρός Αριστείδου Γιαννεσνή Συμαίου, Δέησης του δούλου σου Κωνσταντίνου Ιωάν. Κάτρη Συμαίου. 

Στη διαδρομή προς την Έριστο διασχίζετε μια από τις δύο μεγάλες εκτάσεις του νησιού. Κατ εξοχήν ορεινή η Τήλος ευτύχησε να έχει πολλές διάσπαρτες πηγές κι αυτούς τους δύο μεγάλους κάμπους, του Λιβαδιού και τον μεγαλύτερο, της Μεσαριάς, που με έκταση 5 – 6.000 στρ. φτάνει μέχρι το Μεγάλο Χωριό και την Έριστο. Φαίνονται από μακριά οι προσπάθειες των παλιών Τηλιακών να τιθασεύσουν τη γη τους. Όλο το νησί χαρακτηρίζεται από τους ψηλούς ορεινούς όγκους που διατρέχονται από πέτρινες μάντρες ξερολιθιάς και μεγάλες πλατειές αναβαθμίδες που ξεκινούν από τις πεδινές εκτάσεις και φτάνουν μέχρι ψηλά στους κακοτράχαλους ορεινούς όγκους. Στους αναβαθμούς παλιότερα καλλιεργούσαν κριθάρι, στάρι, κι άλλα, που ήταν απαραίτητα και επαρκούσαν για να θρέψουν πολυπληθέστερο πληθυσμό.  

Τότε βλέπετε πέρναγε πολύς καιρός χωρίς επαφή με τον ‘’έξω’’ κόσμο. Υπήρχε μια θαυμάσια, ζηλευτή στις μέρες μας, αυτάρκεια απόλυτα καθαρών αγαθών. «..ο παππούς μου ήταν από τα Σώκια⁽⁴⁴⁾ της Μικράς Ασίας, νοικοκυραίοι άνθρωποι, πήγανε πρόσφυγες στη Σύμη. Εμείς ήρθαμε από τη Σύμη με ένα βαρκάκι, 13^ων χρονών κοριτσάκι ήμουνα. Δεν πεινάσαμε όμως γιατί έραβα. Να μου ράψεις ένα φόρεμα; Δεν έχω λεφτά όμως… να σου δώσω ένα κατσίκι; Κάτι ..ε!. Δώσε μου… έτσι περνούσαμε. Μετά αλωνίζαμε στα χωράφια. Τα μικρά αλωνάκια με τους Ένιχους [οι πέτρες γύρω – γύρω και Ένηχας (βλ. Κουτελάκης Α’ 789 και Β’ 26] τα είχαμε για φάβα. Άλεθαν όμως παντού τα πάντα, κριθάρια, στάρια, φάβα, ρεβίθια ακόμα και φακές. Είχαμε και πολλές συκιές, χαρουπιές, ελιές και μεγάλα λιοτρίβια που μέσα είχανε τα χοντρά ξύλα, τις «πλανγκούνες». Στρώναμε τα τσουβάλια και τα σφίγγαμε με το μάγκανο για να βγάλουνε το λάδι. Θυμάμαι τις αμυγδαλιές, δάσος σωστό… πουλάγαμε αμύγδαλα⁽⁴⁵⁾ παντού. Τα πηγαίναμε κάτω στους Αλαγιώτες⁽⁴⁶⁾ κι αυτοί ξέρανε. Δύσκολα χρόνια, περνούσαμε ωραία όμως, πανηγύρια γλέντια τι να σου λέω τώρα… υπήρχε αγάπη. Τώρα που έχουμε – έχουμε – έχουμε, που τη θωρείς την αγάπη; Τότε ο ένας βοήθαγε τον άλλον, όλοι μαζί πέφτανε και χτίζανε το σπίτι. Κουβαλούσαν πέτρες, λάσπη, νερό, όλο το χωριό ήταν σαν μια οικογένεια. Τώρα ένα τούβλο, τολμάς να του πεις να φέρει;»⁽⁴⁷⁾. 

Οι μεγάλες εκτάσεις με τις αμυγδαλιές πράγματι δεν υπάρχουν πια σε τέτοια έκταση, αφού λιγόστεψε ο πληθυσμός,  παρά μόνο λίγες για ιδιωτική χρήση. Όμως οι εύφοροι και μεγάλοι, για το μέγεθος του νησιού, κάμποι της Μεσαριάς – Ερίστου και των Λιβαδιών, ακόμα παράγουν ποιοτικά κηπευτικά και εσπεριδοειδή, που καλύπτουν τις ανάγκες των κατοίκων, των επισκεπτών, ενώ πολλά εξάγονται στα γειτονικά νησιά.  Στην Έριστο πραγματικά θα ευχαριστηθείτε κολύμπι και βουτιές. Πλατειά, μεγάλη αμμουδερή ακτή με ψηλά αρμυρίκια για σκιά, πόλος έλξης των εραστών της ελεύθερης κατασκήνωσης ήδη από τη δεκαετία του ’80. Με την φροντίδα του δήμου, τα τελευταία χρόνια έχουν κατασκευαστεί τουαλέτες και βρύσες για νερό. Εκεί, μετά το τέλος της Ερίστου υπάρχει το «Κρουτουράκι», μια μικρή, κουκλίστικη αμμουδιά με κόκκινη άμμο. Δεν είναι απ τις ‘’κρυφές’’ αλλά τον Ιούνιο – Ιούλιο – Σεπτέμβριο δεν έχει επισκέπτες. Δεξιά από την Έριστο βατός χωματόδρομος σας φέρνει στη θέση «Βουρνά», όπου υπάρχει ένα νεόχτιστο σπίτι και αριστερά σας τα ερείπια από το παλιό λεπροκομείο. Ο δρόμος συνεχίζει, καταλήγοντας στο ξωκλήσι του Αγίου Πέτρου στον ομώνυμο όρμο με την ξεχασμένη παραλία του. 

Πριν κάμποσα χρόνια με ρώτησε ένας Κασιώτης αν έχω πάει στα Αρμάθια, ένα νησί δίπλα από την Κάσο. Εξήγησα ότι λόγω καιρού δεν υπήρχε καΐκι να κάνει τη διαδρομή ̇ εκείνος επέμενε: «Αν δεν είδες τα Αρμάθια …. δεν είδες τίποτα» μου είπε. Αυτό με κεντρίζει να σας πω ότι, όποιος δεν περπατήσει ανάμεσα στα χαλάσματα της περιοχής «Πάνω Μέρη» και δεν αντικρίσει τον οικισμό Γερά, δεν θα δει και πιθανά δεν θα κατανοήσει το περιβάλλον της Τήλου. Αυτοί οι δύο οικισμοί είναι στο νότιο τμήμα της νήσου με πρόσβαση από χωματόδρομο και από καλοχαραγμένο στενό μονοπάτι. Η διαδρομή ξεκινά και στις δύο περιπτώσεις από τα Λιβάδια. Για τα Γερά οδηγήστε προς το λιμανάκι του Άγιου Στέφανου, ακολουθώντας τον ασφαλτόδρομο που συνεχίζει χωματόδρομος καταλήγοντας στο ξωκλήσι του Άι Γιάννη (3.05 χλμ. από πλατεία Λιβαδιών). 

Εδώ αφήνετε τη μοτοσυκλέτα ή το αυτοκίνητο και συνεχίζετε με τα πόδια στο ομαλό στενό μονοπάτι που διασχίζει την απότομη πλαγιά με φόντο αριστερά σας, την παραλία Βλυχάδα (έχει πρόσβαση με καΐκι). Μετά τις πρώτες στροφές η πεζοπορία είναι πολύ ομαλή και  ξεκούραστη. Περνάτε δύο – τρία σπίτια σε περιοχή με αρκετά δέντρα εκεί που το μονοπάτι διασταυρώνεται με άλλο που κατεβαίνει από τα Πάνω Μέρη, και σύντομα φτάνετε στα Γερά, αφού περάσετε μερικά από τα πιο όμορφα βουνίσια και ακροθαλάσσια τοπία. Χαρακτηριστικό ότι πλησιάζετε είναι τα παλιά «μαντροκάθια», οι στάνες στην τοπική, που διακρίνονται εύκολα όντας σκαλισμένες στους βράχους. Η διαδρομή δεν είναι πάνω από 45’. 

Οι χαρακτηρισμένος παραδοσιακός⁽⁴⁸⁾ οικισμός είναι πραγματικά μια αποκάλυψη στα μάτια σας, θυμίζει τον Κάτω μαχαλά του Παλιού Χωριού. Ολοπέτρινες μονόχωρες κατοικίες ξερολιθιάς, καλαμένια στέγη (όπου αυτή σώζεται) πολλά ερείπια, κλειστά μονοπάτια από τα πεσμένα ντουβάρια, και απόλυτη ησυχία. Το χωριό δημιουργήθηκε σε εποχές που όλο το νησί έσφυζε από ζωή, τα στόματα πολλά, και οι καλλιέργειες ολοένα επεκτείνονταν. Η ανάγκη για καινούργια γη έφερε τους πρώτους Τηλιακούς σε αυτά τα μέρη. Όμως ο δρόμος για τα σπίτια τους στην επιστροφή ήταν μακρύς και δεν μπορούσε να γίνεται σε καθημερινή βάση. Έτσι ξεκίνησαν, σιγά – σιγά ήρθαν κι άλλοι, έχτισαν τα σπίτια τους με το υλικό που βρίσκεται άφθονο στην περιοχή, την πέτρα. Καλλιέργησαν τον τόπο, και έμεναν για όλη την περίοδο εδώ μέχρι που η φύση και ο ιδρώτας της δουλειάς τους αντάμειβε με τους καρπούς της. Φτιάξανε και πετράλωνα για το αλώνισμα, πολλά εκ των οποίων σώζονται ακόμα. Στην γαλαζοπράσινη ακτή μάλιστα, υπάρχει ένας τοίχος, τμήμα από τον Άγιο Ζαχαρία, το ναό που εκκλησιαζόντουσαν ανελλιπώς τις Κυριακές, και το παλιό καμιναριό για τα κεραμικά που έχτισε ο Γιώργος Λαρδούτσος το 1914⁽⁴⁹⁾. Απέναντι από τον οικισμό σπαθίζει τον ουρανό ο Κούτσουμπας (494;μ. υψ.). Υπάρχει μονοπάτι μέχρι εκεί, το ίδιο που άνοιξαν άνθρωποι και ζώα για να μεταφέρουν τα υλικά για να στήσουν τις κεραίες που φαίνονται στην κορφή του. 

Η βόλτα στα Πάνω Μέρη είναι πιο εύκολη αφού γίνεται με όχημα. Υπάρχει βέβαια ο τσιμεντόδρομος που φεύγει από τον παραλιακό δεξιά, στο ύψος της εκκλησίας του Άι Γιώργη περνά την Παναγία Πολίτισσα και από μονοπάτι πλέον οδηγεί στον κεντρικό χωματόδρομο για τα Πάνω Μέρη. Πολλοί, ειδικά οι ευρωπαίοι επισκέπτες του νησιού, χρησιμοποιούν αυτή τη διαδρομή. Σε κάθε περίπτωση ο χρόνος είναι ένας παράγοντας που καθορίζει τη πρόσβαση. Από τα Λιβάδια ακολουθείστε τον δρόμο προς Μικρό Χωρίο και στην δστ. γι αυτό, συνεχίστε ευθεία. Θα περάσετε τη δστ. για Αμαλή και σε 120μ. θα δείτε το μονοπάτι για την ξέμακρη παραλία του Σταυρού. 

Αμέσως μετά διέρχεστε σχεδόν δίπλα από το κατερειπωμένο κάστρο του Σταυρού ή του Λάμπρου ενώ μακρύτερα φαίνεται για λίγο ο όρμος Θολός με ομώνυμη παραλία. Σύντομα θα φτάσετε στην αριστερή δστ. «προς Άγιο Σέργη – Γερά» (υπάρχει πινακίδα). Ακολουθείστε τον χωματόδρομο (σε +/- 500μ. συναντάτε αριστερά το μονοπάτι που ανεβαίνει απ τα Λιβάδια) και σε 790μ. αριστερά σας βλέπετε το πρώτο συγκρότημα κατοικιών της περιοχής Πάνω Μέρη χτισμένο κάτω από τον Βουνό (300μ. υψ.). Από τα ερειπωμένα σπίτια και τα παρακείμενα πετράλωνα έχετε εκπληκτική θέα όλων των Λιβαδιών, της ακτής τους, του βουνού Αμαλή με τις κεραίες του ΟΤΕ, και της μεγάλης πεδιάδας που απλώνεται εμπρός σας. Στη συνέχεια θα βρείτε δύο ακόμα συγκροτήματα ̇  το πρώτο σε 320 μ. (1.11 χλμ. από τη δστ.), με χαμηλές κατοικίες από κόκκινη πέτρα και ένα μεγάλο «μαντροκάθι» φραγμένο με ξερολιθιά ύψους τριών μέτρων! και το τρίτο σε 580μ. (1,69χλμ. από τη δστ.), σχεδόν στο τέλος του χωματόδρομου. Από εδώ μονοπάτι βγάζει σε 40’ στην παραλία του Άγιου Σέργη. 

Όλες αυτές οι ερειπωμένες εγκαταλειμμένες εγκαταστάσεις αναδεικνύουν με αδιάψευστο τρόπο τον αγροτοκτηνοτροφικό  χαρακτήρα του νησιού και των καλλιεργητών κατοίκων του, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με πολλά μέρη της νησιωτικής Ελλάδας που κύρια ασχολία ήταν η αλιεία. Ο ‘’δρόμος’’ συνεχίζει για 200μ ακόμα φτάνοντας στην θέση «καλάμια», με καταπράσινο τοπίο, δέντρα και , πιο κάτω, πηγή νερού. Σ’ αυτό το σημείο σώζονται ακόμα οι αναβαθμοί των καλλιεργειών και δύο κατοικίες. Το μονοπάτι συνεχίζει, μέχρι που ενώνεται (10’) με αυτό που έρχεται από τα Λιβάδια και (δεξιά) καταλήγει στα Γερά. Φαίνεται, και είναι, πιο σύντομα από εδώ, όμως η ανυπέρβλητη θέα της πεζοπορικής διαδρομής είναι αυτή που κερδίζει τους περισσότερους πεζοπόρους. Και οι δύο όμως, χαρακτηρίζουν το νησί έξω από το ούτως ή άλλως ανώδυνο τουριστικό του προφίλ, και είναι από τις πολλές περιπτώσεις που ο επισκέπτης γίνεται ένα με την εξαιρετική φύση της Τήλου. 

Επιστρέφοντας στον κεντρικό ασφαλτόδρομο να πάτε αριστερά μέχρι το ακρότατο οδικό σημείο του νησιού, στο ακρωτήρι Τράχηλος, (1.89 χλμ. από τη δστ.), εκεί που η θέα φτάνει βαθειά μεσοπέλαγα, όπου αρμενίζει η Αντίτηλος, ένα από τα 14 κοσμήματα που στεφανώνουν την Τήλο. Παραγωγικότατος ψαρότοπος, μέχρι σήμερα δεν έχει αφήσει παραπονεμένο κανένα καπετάνιο. Εδώ αλιεύουν το περίφημο αυθεντικό Τηλιακό γαριδάκι,έναν νοστιμότατο ελαφρά τηγανισμένο ουζομεζέ που σερβίρουν παντού στο νησί, ενώ έγινε ευρύτερα γνωστός και τον γνωρίζουμε σαν Συμιακό. Απέναντι σ’ έναν χαριτωμένο κολπίσκο, φαίνεται η διάσημη για την μοναχικότητά της παραλία του Άγιου Σέργη (πρόσβαση με καΐκι ή με τα πόδια σε 40’ από τα Πάνω Μέρη), ενώ μακρύτερα, στο απόκρημνο ακρωτήρι Γαιδουρόμαντρα, διακρίνεται το Χοιρονήσι.  

Η περιήγηση σε αυτό το ‘’μικρό’’, όπως είπαμε στην αρχή, νησί, δεν τελειώνει εύκολα. Χρειάζονται κάποιες παρατηρήσεις που εστιάζονται στην ανάδειξη των ιστορικά φορτισμένων μνημείων και χώρων. Αυτά δεν είναι άλλα παρά τα κάστρα της. Οι ιππότες, από το 1309 μέχρι το 1522 που έφυγαν ενίσχυσαν και μεγάλωσαν τα βυζαντινά κάστρα, έφτιαξαν νέα, δημιούργησαν ισχυρό στόλο που κυριάρχησε στο Αιγαίο για 150 χρόνια. Στα τελευταία 60⁽⁵⁰⁾ με τη συμμετοχή του ελληνικού πληθυσμού που τα υπεράσπισε, πολεμώντας με αυτοθυσία απέναντι στις επιθέσεις των τούρκων ή των πειρατών. 

Η Τήλος έχει στη γη της, κατάλοιπα επτά κάστρων από τα συνολικά πενηνταέξι των δέκα ιπποτοκρατούμενων νησιών συμπεριλαμβανομένων σε αυτά και των οχυρωμένων μονών. Η αναλογία υπέρ της δείχνει πιθανά τη σπουδαιότητά της αφού τα εικοσιένα βρίσκονται στη Ρόδο και τα τριανταπέντε στα υπόλοιπα εννέα νησιά. Σύμφωνα με τις χρονολογήσεις και τις ιστορικές πηγές οκτώ είναι παλιότερα της ιπποτοκρατίας⁽⁵¹⁾.  Αυτά τα κάστρα τα οποία δεσπόζουν στις κορφές των βουνών και των λόφων του νησιού είναι: της Τήλου στο Μεγάλο Χωριό, το Καστρί στο Μικρό Χωριό, της Αγριοσυκιάς και της Φανερωμένης ή Ρουκούνι στα Λιβάδια, της Μισαριάς στο ομώνυμο βουνό πάνω από το σπήλαιο Χαρκαδιό, του Σταυρού ή του Λάμπρου στο δρόμο για τα Πάνω Μέρη, και το, το Παλιόκαστρο ή στου Κολάτσα ή της Τσικνής⁽⁵²⁾ στο ψηλότερο βουνό του νησιού, τον Προφήτη Ηλία (654 μ. υψ.) Χτισμένα με ντόπια σκούρα γκρίζα πέτρα καθιστούν την παρουσία τους αθέατη από τη θάλασσα ακόμα κι από τους σημερινούς πληροφορημένους επισκέπτες. 

Ιστορικά γίνεται αντιληπτό ότι κάθε κάστρο στην εποχή του, ήταν χώρος σεβαστός και ιερός αφού ήταν τα μοναδικά καταφύγια των κυνηγημένων άοπλων ανθρώπων από τους βάρβαρους πειρατές ή τους μισητούς εχθρούς που επιβουλεύονταν την ελευθερία ή ακόμα την όποια περιουσία τους. Η εξέλιξη και νέες πρακτικές πολέμου τα αχρήστεψαν σαν μέσα προστασίας από τις επιδρομές, όμως, άλλα ατόφια και άλλα ερειπωμένα στέκουν βουβοί μάρτυρες εισβολών, αντίστασης, και θέλησης των κατοίκων να μην υποταχθούν, αλλά να ζήσουν ελεύθεροι.

Μην ξεχνάμε ότι σε αντιδιαστολή με τα κάστρα των Φράγκων φεουδαρχών στην Ευρώπη και στην Ηπειρωτική Ελλάδα (σύμβολα εξουσίας, καταπίεσης και διατήρησης του φεουδαρχικού συστήματος), αυτά χτίστηκαν από τους Βυζαντινούς ή τους Ιππότες με προορισμό την προάσπιση της ζωής των κατοίκων από διάφορες επιδρομές. Επομένως ήταν σύμβολα ελευθερίας.  Ιδιαίτερα τα κάστρα της Δωδεκανήσου προκαλούν την προσοχή των Ευρωπαίων που τα βλέπουν σαν την προφυλακή της Δύσης, δημιουργήματα των προγόνων τους, πάνω στα οποία αγωνίστηκαν μαζί με τον Ελληνικό πληθυσμό για την χριστιανική πίστη ενάντια στον τουρκικό επεκτατισμό. Κατά συνέπεια έχουμε να κάνουμε με σύμβολα συνένωσης των Ελλήνων με τους Ευρωπαϊκούς λαούς. Χαρακτηριστική είναι η διαπίστωση δύο Γάλλων περιηγητών των Francois Michaud και Jean Poujoulat που περιόδευσαν την Ελλάδα στα 1830 – 1831 και γράφουν στο βιβλίο τους: Correspondance d’ Oriend (Αλληλογραφία της Ανατολής) . «Nous avons perdu nos conquetes en Orient mais l’ Orient a garde fidelement notre gloire».⁽⁵³⁾ (Έχουμε χάσει τις κατακτήσεις μας στην Ανατολή αλλά η Ανατολή έχει φυλάξει (..) τη δόξα μας).

Επίσης, δεν μπορούμε να μην μνημονεύσουμε την παρουσία της ΚΒ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων και της 4^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με έδρα τη Ρόδο που είναι υπεύθυνες για την Τήλο και έχουν κάνει πολύ καλή και κοπιώδη εργασία στο νησί. Πάντοτε θα υπάρχουν εκκρεμότητες, αλλά με βάση αυτά που αποκομίζει ο επισκέπτης μπορούμε να υποστηρίξουμε πως συντελέστηκε έργο και μάλιστα με κόστος που πολλές φορές ήταν εξ ιδίων. Μια μικρή αναδρομή στην ιστορία της, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, μας αποκαλύπτει ότι η Τήλος πρέπει να ήταν πυκνοκατοικημένη κατά την αρχαιότητα, ενώ γνωρίζουμε ότι συμμετείχε στην Αθηναϊκή συμμαχία και εξέδιδε δικό της νόμισμα. Η αρχαία ιστορία της δεν διαφέρει απ’ αυτή των υπόλοιπων Δωδεκανήσων. Άξιοι και τολμηροί Ρόδιοι, Νισύριοι, Τηλιακοί ναυτικοί, μαζί με άλλους Αιγαιοπελαγίτες και με τους Φοίνικες ακόμα, ανακάλυψαν τις Ιταλικές ακτές και σταμάτησαν στα μακρινά ταξίδια τους για τη Δύση για να ξεκουραστούν ή να ζητήσουν βοήθεια από τους θεούς για να συνεχίσουν. Στην Κάτω Ιταλία έκαναν καταυλισμούς αρχικά, εμπορικούς σταθμούς αργότερα για να πουλούν τα προϊόντα τους σε όλη τη Μεσόγειο. 

Μαζί τους έφεραν τον Κυκλαδικό, μετέπειτα τον Κρητικό πολιτισμό και την Ελληνική γλώσσα που από τότε μιλιέται στον Ιταλικό Νότο⁽⁵⁴⁾. Τότε άρχισαν να αναπτύσσονται νέες αποικίες – πόλεις, που με τη σειρά τους προσέλκυσαν νέους αποίκους. Τον 7^ο αι. π.Χ. μας παραδίδει ο Ηρόδοτος⁽⁵⁵⁾, η Τήλος με οικιστή τον ιερέα των χθόνιων θεών Τηλίνη⁽⁵⁶⁾, πρόγονο του τύραννου Γέλωνος, εμφανίζεται δυναμικά στο προσκήνιο της ιστορίας, συμμετέχοντας με την Λίνδο, ήδη ισχυρή ναυτική δύναμη, στον αποικισμό της Γέλας⁽⁵⁷⁾ στη Σικελία. Εγκαταστάθηκαν στην πόλη Λίνδιοι⁽⁵⁸⁾ που από τότε, μετονομάστηκε σε Γέλα, εξελισσόμενη σε μια από τις σπουδαιότερες αρχαίες πόλεις της Σικελίας. Η θέση της εξασφάλισε ισχύ και ευημερία, τόσο ώστε το 582 π.Χ. να ιδρύσει δική της αποικία, τον Ακράγαντα ⁽⁵⁹⁾.

Στα βυζαντινά χρόνια ανήκε στο «Θέμα» της Σάμου. Αργότερα, αρχές 14^ου αι., καταλήφθηκε από τους Ιωαννίτες ιππότες. Το 1522 η νικηφόρα επιδρομή των Τούρκων στη Ρόδο κατέληξε σε κατάκτηση 4^ων αιώνων, που τερματίστηκε το 1912, όταν την κατέλαβαν οι Ιταλοί και με τη συνθηκολόγηση οι Γερμανοί το 1943. Η ενσωμάτωση της με την Ελλάδα έγινε το 1947 μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα.

Ολοκληρώνοντας την περιήγηση και βλέποντας τα έργα της τοπικής αυτοδιοίκησης στο νησί αντιλαμβανόμαστε ότι η Δημοτική αρχή αγωνίστηκε, προσπάθησε και κατόρθωσε να φτιάξει ένα αξιοπρεπές οδικό δίκτυο, και  έργα καλά για την Τήλο. Δρόμοι φτάνουν σχεδόν παντού, μεγάλη λιμνοδεξαμενή (μελλοντικός υγρότοπος) στον κάμπο βοηθάει στην άρδευση των καλλιεργειών, προηγμένο σύστημα τηλεϊατρικής για την άμεση αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας των κατοίκων, αγορά του καταμαράν Tilos Sea Star για γρήγορη επικοινωνία με την Ρόδο. Με αυτά, όχι μόνο σταμάτησε η φυγή των κατοίκων αλλά ορισμένοι επιστρέφουν κιόλας. Απόδειξη αποτελεί ο σχεδόν διπλάσιος πληθυσμός που κατοικεί στο νησί το 2001 (533 κάτοικοι) σε σχέση με τους 279 του 1991. 

Παρότι οι ασχολίες των κατοίκων το καλοκαίρι είναι ο τουρισμός (φιλοξενία και εστίαση), δεκάδες είναι εκείνοι που συνεχίζουν να ασχολούνται με τα παραδοσιακά επαγγέλματα, κτηνοτροφία, αλιεία, μελισσοκομία, γεωργία. Αυτές οι επαγγελματικές ασχολίες εξασφαλίζουν μια σχετική αυτονομία στο νησί και σίγουρα πιο καθαρά προϊόντα στους επισκέπτες. 

Τα μικροπούλια σ’ όλο το νησί, τα ανεμοδαρμένα κάστρα, οι πεζούλες στις πλαγιές των άγριων βουνών,  το θυμάρι, το νησιώτικο θρούμπι και η άγρια φασκομηλιά που ξεφυτρώνουν από παντού, ακόμα και μέσα από τις πέτρες, τα πανταχού παρόντα αγριολούλουδα, κι η αρμονία τους με το πάντα βαθύ μπλε χρώμα της καθαρής αιγαιοπελαγίτικης θάλασσας, οι άνθρωποι, καθαροί νησιώτες, συναποτελούν την πανέμορφη Τήλο, μια πραγματική κιβωτό ζωής, που είναι βέβαιο ότι θα σας συναρπάσει.

* «Χαμένο νησί» χαρακτηρίζει την Τήλο στην ομότιτλη φανταστική νουβέλα του ο Μ. Καραγάτσης (1943), δίνοντας την επιστημονικοφανή εξήγηση ότι το νησί της Δωδεκανήσου εξαφανίστηκε «δι’ αιτίαν τεκτονικήν». Συγκεκριμένα «υιοθετεί» την πληροφορία από γαλλικό επιστημονικό περιοδικό ότι «υπό την πίεσιν γειτονικών σκληρών στρωμάτων, υπεχώρησαν τα χθαμαλά στρώματα τα υποβαστάζοντα την Τήλον, και η κατάρρευσις τεραστίου υπογείου σπηλαίου παρέσυρε ίσως την νήσον εις τον βυθόν του Αιγαίου». Η εξαφανισθείσα Τήλος ταξιδεύει υποβρυχίως, αλλάζει πλάτος και μήκος, μεταβάλλει γεωφυσική και κλιματολογική υπόσταση και μεταμορφώνεται στο τροπικό νησί Ταϊλί. Στην ουσία, ο Μ. Καραγάτσης, υπακούοντας στο λογοτεχνικό συρμό της εποχής του ’40, έχει συνθέσει ένα φανταστικό γοητευτικό παραμύθι, στο οποίο η μετατόπιση της Τήλου στις ζεστές θάλασσες του Ειρηνικού αποδίδεται μυθοπλαστικά στην επενέργεια της κατάρας της γριάς μάγισσας του νησιού. Γιώργος Σταματίου Dr. Φιλολογίας, Σπέτσες Μάρτιος 2008. 

Σημειώσεις:

⁽¹⁾  Π.Δ. 19.10. / 13.11. 1978, Φ.Ε.Κ. 594 / τ. Δ / 1978.

⁽²⁾  Στο σύγγραμμα του «Περί Μύρων», ειδικότερα για το «αμαράκινον και μήλινον το Τήλινον» που παραγόταν στο νησί από αρωματικά φυτά. Πηγή: http://gym-tilou.dod.sch.gr/history.html

⁽³⁾  Naturalis historia, IV,12, 69. Πηγή: http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/pliny_the_Elder/home.html

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/pliny_the_Elder/4*.html

⁽⁴⁾ Α. Δ. Σκιαδάς, βλ. λ. «Ηρίννα», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 22, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 688. Βλ. και Τασούλα Καραγεωργίου, «’Ηριννα Επιγράμματα», στο: περιοδικό Ήριννα, τ.1, έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Δωδεκανήσου, Ρόδος (2007) 3 – 4. 

 ⁽⁵⁾  Χάρη Μιχ. Κουτελάκη, Μικρό Χωριό Τήλου, επετειακή έκδοση, Αθήνα (2006) 27.

^(5α) Χάρη Μιχ. Κουτελάκη, Αγ. Παντελεήμονας Τήλου, Δήμος Τήλου (1995) 141.

 ⁽⁶⁾  Πληροφορίες του Λαρδούτσου Χριστόδουλου του Γεωργίου ετών 84. Τρίτη 5/6/07 / ω19:00.

⁽⁷⁾  Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Κάστρα Τήλου» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 229. Βλ. και  Ν. Ζαρίφη – Α. Μ. Κάσδαγλη – Α. Στεφανίδου, «Τα Κάστρα της Τήλου», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 21.

⁽⁸⁾  Φοίβος Πιομπίνος, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1984. Βλ. και Ελένη Κ. Παπαβασιλείου, «Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα και η μεταβυζαντινή Τήλος», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 24.

⁽⁹⁾  Στις ανασκαφές αυτές κατά καιρούς πήραν μέρος τα μέλη του εργαστηρίου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας: Καθ. Γ. Μαρίνος, Dr. Γ. Θεοδώρου, Dr. Ε. Βελιτζέλος, Dr. Γ. Καλπακής, Dr. Σ. Λέκκας, Dr. Α. Αθανασίου, Dr. Σ. Ρουσιάκης, Παρασκευαστής Ε. Γκίκας καθώς και πολλοί φοιτητές. Επίσης οι αρχαιολόγοι καθ. Χρ. Ντούμας και Ζερβουδάκη, όπως και ομάδα Αυστριακών Παλαιοντολόγων του Φυσιογραφικού Μουσείου της Βιέννης με μέλη τον καθ. F. Bachmayer και τον ακαδημαϊκό H. Zapfe. Νικόλαου Κ. Συμεωνίδη, «Οι νάνοι ελέφαντες», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 5 - 6.   

⁽¹⁰⁾  Τήλος: Τετάρτη 17 – Κυριακή 21 Σεπτεμβρίου 1997,  Διεθνές Οικολογικό Συνέδριο με θέμα «Μεσόγειος 2000», παρουσία της υπουργού Αιγαίου Ελισάβετ Παπαζώη. Εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία Πέμπτη 18 Σεπτεμβρίου 1997.

⁽¹¹⁾  Η συνέντευξη δόθηκε για λογαριασμό του Δήμου Τήλου και χρησιμοποιήθηκε στην ταινία του Υπουργείου Ανάπτυξης και του Δήμου Τήλου με τον γενικό τίτλο «Τήλος». Παραγωγή View Studio (Γ. & Φ. Γάβαλου) σε σενάριο και φωτογραφία Δημήτρη Κατσαίτη 1996, διάρκεια 30’. Η ταινία υπάρχει και πωλείται ακόμα στο νησί.

⁽¹²⁾  Chr. Doumas, Vas. Lambrinoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens (1999) 332.

⁽¹³⁾  Σε συνεργασία του καθηγητή Νικόλαου Συμεωνίδη με τους καθηγητές της αρχαιολογίας Χ. Ντούμα και την Dr. Η. Ζερβουδάκη.

⁽¹⁴⁾  Προσθήκη του καθηγητή Παλαιοντολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργου Θεοδώρου 22/2/08 ω18:21.

⁽¹⁵⁾  Τετάρτη 20/2/08 ω12:03.

⁽¹⁶⁾  Προσθήκη του καθηγητή Παλαιοντολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργου Θεοδώρου 22/2/08 ω10:06.

⁽¹⁷⁾  Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Κάστρα Τήλου» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 230. Βλ. και Ν. Ζαρίφη – Α. Μ. Κάσδαγλη – Α. Στεφανίδου, «Τα Κάστρα της Τήλου», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 21.

⁽¹⁸⁾ Π.Δ. 19.10. / 13.11.1978, Φ.Ε.Κ. 594 / τ. Δ / 1978.

⁽¹⁹⁾  Χρύσα Σαββίδου, Μεσογειακή Γοτθική Αρχιτεκτονική, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα (2007) 79.

⁽²⁰⁾  Μελίνα Φιλήμονος – Τσοποτού, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.) Μέλισσα, (2005) 357. Βλ. και Ηλία Κόλλια, «Ιχνογράφημα της Τήλου», στο: Δωδεκανησιακά Χρονικά τομ. Γ’ (1974), Αθήνα (1997) 26.

⁽²¹⁾  Τσοποτού ο.π. 357.

⁽²²⁾  Οι Ιωαννίτες ιππότες διαμόρφωσαν τον θρησκευτικοπολεμικό τους χαρακτήρα μετά την εγκατάσταση τους στα Ιεροσόλυμα, στο τέλος του 11^ου αρχή 12^ου αιώνα. Το 1291 αναχώρησαν και εγκαταστάθηκαν στη Λεμεσό της Κύπρου και το 1309 αποβιβάστηκαν στη Ρόδο, όπου παρέμειναν ως το 1522. Σαββίδου ο.π. 127. Η κατάληψη της Ρόδου και των υπόλοιπων νησιών της Δωδεκανήσου (εκτός Αστυπάλαιας, Καρπάθου και Κάσου) έγινε μεταξύ των ετών 1306 – 1309/10. Περισσότερα Βλ. στο «Καστελλόριζο» στον ίδιο τόμο σημ.3.

⁽²³⁾  Ι. Μπίθα – Ε. Κ. Παπαβασιλείου – Α. Κατσιώτη, «Οι βυζαντινές εκκλησίες», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 18.  

⁽²⁴⁾ Πληροφορίες της Σεβαστής Χατζηφούντα του ετών 77. Τρίτη 5/6/07 / 14:30.

⁽²⁵⁾ Συμεωνίδη ο.π. 5.

⁽²⁶⁾ Τσοποτού ο.π. 357.

⁽²⁷⁾ Τσοποτού ο.π. 356.

⁽²⁸⁾ Ευαγγελία Παπαθεοφάνους, «Μουσεία και συλλογές Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 86.

⁽²⁹⁾ Κουτελάκης ο.π. 18 – 19 με επεξηγήσεις και βιβλιογραφία.

⁽³⁰⁾  Ελένη Κ. Παπαβασιλείου, «Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα και η Μεταβυζαντινή Τήλος», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 23.

⁽³¹⁾ Κουτελάκης ο.π. 93 με βιβλιογραφία.

⁽³²⁾ Κουτελάκης ο.π. 35, 84 με βιβλιογραφία.

⁽³³⁾ Κουτελάκης ο.π. 27 – 39 με πλούσια έρευνα και βιβλιογραφία. Στο ίδιο 91.

⁽³⁴⁾ Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 346 με βιβλιογραφία. Βλ. καιΧάρης Μ. Κουτελάκης, Τήλος, Αυτοέκδοση Αθήνα χ.χ. [1988] 39.

⁽³⁵⁾ Κουτελάκης ο.π. (1988) 45. Βλ. και Παπαβασιλείου ο.π. 23.

⁽³⁶⁾ Κουτελάκης ο.π. (1995) 20 βλ. στο ίδιο 117 σημ. 15.

⁽³⁷⁾ Κουτελάκης ο.π. (1995) 40. Βλ. και Παπαβασιλείου ο.π. 24.

⁽³⁸⁾ Κουτελάκης ο.π. (1995) 119.

⁽³⁹⁾ Κουτελάκης ο.π. (1995) 43.

⁽⁴⁰⁾ Κουτελάκης ο.π. (1995) 47.

⁽⁴¹⁾ Κουτελάκης ο.π. (1995) 48.

⁽⁴²⁾ Εφημερίδα Γενικής Διοικήσεως Δωδεκανήσου (ΓΔΔ) αρ. πρ. 23427 / 1077 / 30.10.1948 (αρ. φύλλου 17 / 24.12.1948). Όλες οι πράξεις των πρώτων ετών της ΓΔΔ αναγνωρίστηκαν αργότερα από τη Βουλή των Ελλήνων.

⁽⁴³⁾ Δωρική ναυτική πόλη της Καρίας στις ακτές της Μικράς Ασίας – κοντά στο Μαρμαρά (σήμερα ανήκει στο Νομό Αττάλειας). Από ανασκαφές ήρθαν στο φως ευρήματα που φανερώνουν την ακμή της ιδίως κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους (αγορά, γυμνάσιο, ωδείο, δύο θέατρα, οικίες κ.ά). Επισκέψιμη. Αντουανέττα Καλεγιά, βλ. λ. «Κνίδος», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ.29, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 307. Βλ. επίσης Παντελή Μ. Κοντογιάννη, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Αθήνα 1921, Α’ ανατύπωση - έκδοση Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα (2000) 357 – 358.

⁽⁴⁴⁾ Ήταν έδρα του καζά (Νομού) Σέβκε. Μεγάλη κοσμοπολίτικη κωμόπολη με 7.000 Έλληνες (1921), με αξιόλογη εμπορική αγορά, καταστήματα και περιηγητές αφού εδώ έφτανε η σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης – Αιδινίου.   Διοικητικά υπαγόταν στο Βιλαέτι (μεγαλύτερο από την σημερινή περιφέρεια) Αϊδινίου ή Σμύρνης, Σαντζάκι^(1α) (μεγαλύτερο από ένα σημερινό νομό) Αιδινίου, ^(1α) βλ. λ. «σαντζάκι», Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού, τ.9, Εκδόσεις Μαλλιάρης παιδεία, Θεσσαλονίκη (2007) 133.

⁽⁴⁵⁾ Όσο αφορά τις αμυγδαλιές και την παραγωγή πράγματι ήταν μεγάλη, τεράστια θα λέγαμε με τα μέτρα της εποχής. Ο Χάρης Κουτελάκης αναφέρει ότι: «Τα αμύγδαλα που παρήγε και εξακολουθεί να παράγει το νησί ήταν δύο ποικιλιών, σκληρό και αφράτο, που επωλούντο σε υψηλές τιμές σε Εβραίους εμπόρους της Ρόδου ή σε Χιώτες. Υπήρξε μάλιστα τόσο έντονη δεντροκαλλιέργεια αμυγδαλιών, ώστε στις αρχές του 20^ου αι. η παραγωγή του νησιού έφτασε τα 70 – 80.000 κοιλά Πολίτικα» Κουτελάκης ο.π. (1995) 158. Επίσης «Κύριο προϊόν της έχει τα αμύγδαλα» Κοντογιάνης, ο.π. 357.

⁽⁴⁶⁾ Τους κατοίκους στα Λιβάδια τους λέγανε και Αλαγιώτες λόγω της καταγωγής πολλών από την Αλάγια ή Κορακήσιον της Μικράς Ασίας. Η Αλάγια διοικητικά υπαγόταν στο Βιλαέτι Ικονίου, Σαντζάκι Αττάλειας. Ήταν έδρα εύφορου καζά (Νομού), με σπουδαίο λιμάνι που συναγωνιζόταν αυτό της Αττάλειας και μεγάλα ορυχεία μεταλλευμάτων σιδήρου. Έχει κάστρο το οποίο διατηρήθηκε οχυρό από τους Βυζαντινούς, τους Γενοβέζους και τους Σελτζούκους. Κοντογιάννη, ο.π. 161, 422.

⁽⁴⁷⁾ Πληροφορίες της Σεβαστής Χατζηφούντα (Γεωργά) του Ιωάννου ετών 77. Τρίτη 5/6/07 / 14:45. Η πληροφορία της σημ. 46 ελέγχεται, γιατί όπως μας πληροφορεί ο Αντ. Αναγνωστίδης και επαναλαμβάνει ο Χάρης Κουτελάκης, το Μικρό Χωριό λεγόταν από τους παλιούς Ελιάδος από τον ακμαίο ελαιώνα και την παραγωγή  λαδιού και οι κάτοικοί του Ελιαδώτες. Πιθανά με την παραφθορά να προέκυψε Αλαδιώτες. Επίσης, ο Κουτελάκης μας δίνει την πληροφορία για χάρτη του τέλους του 15^ου και στις αρχές του 16^ου αιώνα όπου στην Τήλο υπάρχει οικισμός με την ονομασία Iliado. Κουτελάκης ο.π. (2006) 10.

⁽⁴⁸⁾  Φ.Ε.Κ. 803 / τ. Δ / 19.9.2002.

⁽⁴⁹⁾ Βλ. Στο κείμενο Μικρό Χωρίο και πιο πάνω σημ.6.

⁽⁵⁰⁾ Η πρώτη επίθεση και μάχη, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, που πήραν μέρος Έλληνες και Ιππότες της Ρόδου έγινε την 1 /9 / 1462 όταν ο τουρκικός στόλος αρχίζει να πολιορκεί το κάστρο της Μυτιλήνης. [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ευρετήριο πολεμικών γεγονότων του ελληνικού έθνους, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα (1989) 18.

⁽⁵¹⁾ Ηλίας Ε. Κόλλιας, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 171.

⁽⁵²⁾ Παπαμανώλη ο.π. 347.

⁽⁵³⁾ Παπαμανώλη ο.π. 307.

⁽⁵⁴⁾ Αγγελική Μεργιανού, «Λαογραφικές ομοιότητες Ελληνόφωνων Νοτίου Ιταλίας και Δωδεκανήσου», Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 148. 

⁽⁵⁵⁾ VII 153.

⁽⁵⁶⁾ Μάριου Βερέτα, Μέγα Ονομαστικόν ή τα ονόματα των Ελλήνων [λεξικό], αυτοέκδοση, Αθήνα (1997) 435 – 436.

⁽⁵⁷⁾  Τσοποτού, ο.π. 356. Της ίδιας «Η Τήλος στους αρχαίους χρόνους», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 8.

 ⁽⁵⁸⁾ Δωρική αποικία που ιδρύθηκε από Ροδίους το 690 π.Χ. Οικιστές της πόλης, ήταν ο Ρόδιος Αντίφημος και ο Έπιμος από την Κρήτη. Ονομάστηκε Λίνδιοι επειδή οι περισσότεροι από τους νέους κατοίκους ήταν από την Λίνδο της Ρόδου. Βλ. λ. «Γέλα», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 13, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2006) 431.

⁽⁵⁹⁾ Λεγόταν και λιμήν του Εμπεδοκλή. Μεργιανού, ο.π. 151. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Η Τήλος, είναι το μοναδικό νησί της Μεσογείου που όλη του η έκταση, χαρακτηρίζεται ως «Ζώνη Ειδικής Προστασίας για τα πουλιά (ΖΕΠ)» (Special Protection Areas - SPA), όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/ EK. Έχει αναγνωριστεί ως βιότοπος Corine, και έχει ενταχθεί στο δίκτυο Φύση 2000 (κωδ. GR 4210024), που καλύπτει 68.380 στρ. (ha 6838,00), δηλαδή περιλαμβάνεται στον Εθνικό Κατάλογο «Τόποι Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance - SCI ) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΚ. Στην προστασία που απολαμβάνει η συστάδα της Τήλου υπάγονται και τα μικρότερα 9, ακατοίκητα σήμερα, νησαία εδάφη που την περιβάλλουν:

Αντίτηλος ή Άσκινα (36^ο 22΄ 07΄΄Β. - 27^ο 27΄ 42΄΄Α., έκταση 0,5100  τ.χ., ακτογραμμή 6,3920 χλμ.),
Νησί ή Γαιδουρονήσι & Γάδαρος (36^ο 26΄ 23΄΄Β. – 27^ο 23΄΄ 55΄΄Α., έκταση 0,1860 τ.χ., ακτογραμμή 2,4710 χλμ.), Άγιος Κωνσταντίνος (36^ο 23΄ 22΄΄Β. - 27^ο 22΄ 47΄΄Α., έκταση 0,0030  τ.χ., ακτογραμμή 0,2510 χλμ.),
Άγιος Ανδρέας (36^ο 24΄ 30΄΄Β. – 27^ο 19΄΄ 11΄΄Α., έκταση 0,0130 τ.χ., ακτογραμμή 0,5930 χλμ.),
Γαϊδουρονήσι ή Πλάκα (36^ο 29΄ 00΄΄Β. – 27^ο 17΄΄ 26΄΄Α., έκταση 0,8020 τ.χ., ακτογραμμή 4,5960 χλμ.),
Γιακουμή (36^ο 27΄ 37΄΄Β. – 27^ο 17΄΄ 32΄΄Α., έκταση 0,0060 τ.χ., ακτογραμμή 0,2890 χλμ.),
Πελαγούσα (36^ο 22΄ 56΄΄Β. – 27^ο 29΄΄ 47΄΄Α., έκταση 0,0100 τ.χ ακτογραμμή 0,4340 χλμ.),
Πρασούδα (36^ο 26΄ 55΄΄Β. – 27^ο 23΄΄ 23΄΄Α., έκταση 0,4600 τ.χ., ακτογραμμή 0,0120 χλμ.),
Χοιρονήσι (36^ο 22΄ 52΄΄ Β. - 27^ο 24΄ 21΄΄Α., έκταση 0,0080  τ.χ., ακτογραμμή 0,3980 χλμ.), και άλλα σαράντα πέντε ανώνυμα: Πηγή (αφορά την έκταση και τα στίγματα των νησιών): Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αίγινα (1997) 5, 8 – 9, 22, 24, 25, 27 και Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν. 

Πληθυσμιακή ανέλιξη Τήλου: 1230 κάτοικοι το 1928⁽¹⁾ / 1131 κάτοικοι το 1941⁽²⁾ / 1052 κάτοικοι το 1951⁽³⁾ / 279 κάτοικοι το 1991 / 533 κάτοικοι το 2001 ⁽⁴⁾.

⁽¹⁾ Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1995) 49. ⁽²⁾ Γιάννη Π. Γκίκα, Κάστρα ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας, τ. 5 εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα (1995) 54. ⁽³⁾ Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, ο.π. 28. ⁽⁴⁾  Ε.Σ.Υ.Ε.

Νήσος Τήλος, Θέση: 36^ο 25’ 20’’ βόρειο, 27^ο 22’ 55΄΄ ανατολικό. Έκταση: 61.4870 τ.χ., Ακτογραμμή: 74.8700 χλμ., Υψόμετρο: 654 μ. Προφήτης Ηλίας, Πληθυσμός: 533 κατ. (’01), Νομός: Δωδεκανήσου, Δήμος: Τήλου, Πρωτεύουσα: Μεγάλο Χωριό, απόσταση από Πειραιά 222 ν.μ  – 16ω, απόσταση από Ρόδο – 48 ν.μ. – 4ω, με το Tilos Sea Star 1ω 20’. Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22460, Ταχυδρομικός Κώδικας: 850 02 Τήλος Δωδεκανήσων. 

ΔΙΑΜΟΝΗ: Πληθωρική η ιστοσελίδα www.tilos.gr περιέχει τα πάντα. Υπάρχουν έξι ξενοδοχεία: Λιβάδια Ειρήνη 44293 www.tilosholidays.gr, Ελένη 44062 www.elenihoteltilos.grCastelania 44080, Λιβάδια 44266, Έριστος Beach Hotel – Apartments 44025, 44336, Άγιος Αντώνης Australia 44031, και πολλές επιχειρήσεις ενοικιαζομένων δωματίων: στην Έριστο Nitsa Apartments 44176, 44093, στο Μεγάλο Χωριό Eden Villas www.eden-villas.com στα Λιβάδια Apollo studios 44379 www.apollostudios.gr  IIidi Rock Studios 44293 www.tilos.holidaysKosmos Studios 44164 www.tilos-kosmos.com

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Παραλία Έριστος με αρμυρίκια για σκιά και ευγένεια προς τους ντόπιους. Σε παραλίες που δεν έχουν πρόσβαση με δρόμο, θα σας πάνε τα καΐκια. Να έχετε προμήθειες και συνεννοηθείτε από πριν για την επιστροφή. Σε κάθε περίπτωση μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ:  Άφθονα ψάρια σε καλές τιμές από τους ντόπιους ψαράδες. Στο Λιβάδι είναι οι περισσότερες ταβέρνες και εστιατόρια. Ο Μιχάλης η γνωστότερη, με φρέσκο ψάρι, μαγειρευτά και σούβλες, ο Στέφανος και η Μαρία Λαρδούτσου στην παραλία των Λιβαδιών με σπέσιαλ μαγειρευτά ελληνικής κουζίνας «Ήριννα» 44206. Ο Αντώνης Καμμάς στον Άγιο Αντώνη έχει δικό του καΐκι, ψαρεύει ο ίδιος και σερβίρει στο «Δελφίνι» 44252. Στην Έριστο ξεχωρίζει το «Εν Πλω» του Μανώλη Χατζηφούντα, 44176, 44093 με δροσερή αυλή και εξαιρετικό Τηλιακό γαριδάκι, ουζομεζέδες χωρίς να λείπουν τα μαγειρευτά από ποιοτικά τοπικά προϊόντα. Αναζητήστε ξινομυζήθρα ή λαδοτύρι.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος: 44212, Αστυνομία: 44222, Α’ Βοήθειες με το καλύτερο κέντρο τηλεϊατρικής στα Δωδεκάνησα: 44210, 44219. Υπάρχει ελικοδρόμιο και δύο φαρμακεία. Ενοικιάσεις: Λιβάδια «Drive Rent a Car» Κυριάκος Σακκελάρης 44173, 6946944883,«Στεφανάκης» 44310, και Rent a Car «Αναστασία» Χατζηφούντας Ιωάννης που νοικιάζει έχει σκούτερ και έχει συνεργείο για μικροβλάβες 44111. Να έχετε μαζί σας δύο Fast και ένα συρματόσχοινο αμπραγιάζ.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.tilos-park.org Η ιστοσελίδα παρουσιάζει τις δραστηριότητες του πάρκου Τήλου, και δίνει πληροφορίες για τις πεζοπορικές διαδρομές στο νησί. Μηχάνημα αυτόματης ανάληψης (ΑΤΜ) στα Λιβάδια, στο κατάστημα της συνεταιριστικής τράπεζας Δωδεκανήσου. Στα Λιβάδια ο φούρνος του Κώστα Σακκελάρη  εκτός των κλασικών (ψωμί, κουλουράκια κ.λπ.) φτιάχνει γλυκές πίτες (Μήλο – Κολοκύθι) σπέσιαλ μπακλαβά και τις κλασικές σπανακοτυρόπιτες.  Στο λιμάνι θα βρείτε καΐκια για εκδρομές. Ένα από αυτά του καπτα-Στέλιου Λαρδόπουλου «δυό αδέλφια», σαλπάρει καθημερινά για εκδρομές στις απρόσιτες παραλίες «Σκάφη», «Θολό», «Αγ. Σέργιος», «Λεθρά» και όπου αλλού του ζητήσετε ή θα σας προτείνει. Θα τον βρείτε δίπλα από το εστιατόριο «Σόφη» στον Άγιο Νικόλαο Λιβαδιών, 6939106527. Διάσημο μπαράκι στο Μικρό Χωριό, «Ήριννα» στο μοναδικό αναστηλωμένο σπίτι σχεδόν στην είσοδό του. Καλαίσθητα ασημένια κοσμήματα στον «Ευρύτηλο» της Άννας Παρλιάρα, και στο «Σοκάκι» της Μαρίας Γαϊτάνη. Πανηγύρια στο νησί στις 15 Αυγούστου στο Μικρό Χωριό, στα εννιάμερα της Παναγίας (23/8/) στην Παναγία Πολίτισσα στα Λιβάδια και στην Παναγία Καμαριανή στον Άγιο Αντώνη. Το μεγάλο πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα στις 27/7. Το μοναστήρι είναι ανοιχτό καθημερινά 10:00 – 19:00 το καλοκαίρι και 10:00 – 16:00 το χειμώνα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της Τήλου εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο Ρόδου 2241025500 εσωτ. 167, 34719 ανοιχτά καθημερινά εκτός Δευτέρας 08:30 – 14:40 χειμώνα, 08:00 – 19:00 καλοκαίρι. Η Τήλος έχει ανεπτυγμένη τοπική παραγωγή μελιού, αναζητήστε τον Νεκτάριο Τσακκίρη ή τον Παντελή Κουμπανιό στο Μεγάλο Χωριό και τον Γιώργο Χατζημάρκο στην Έριστο. Επίσης τον Στέφανο Παναγιωτάκη και την Ελευθερία Σκαμπίλη στα Λιβάδια και ψωνίστε μέλι με την αξέχαστη Τηλιακή γεύση.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Από Πειραιά: Η πιο σύντομη με όχημα για Τήλο είναι η Blue Star με τον Διαγόρα δις εβδομαδιαίως (Πέμπτη και Κυριακή) 2108919800 για αξιόπιστα ηχογραφημένα δρομολόγια. Για λεπτομέρειες πληκτρολογήστε κατά την ηχογραφημένη ακρόαση 2143 έως 2148, www.bluestarferries.com Εισιτήρια: Κόστος για Τήλο (Απρίλιος ‘08) 45,50 ευρώ το άτομο, ενιαία τιμή για μοτοσυκλέτες ανεξαρτήτως κυβικών 28,50 ευρώ. Επίσης με τις G.A. Ferries 2104582640 www.ferries.gr/gaferries και την DaneSeaLines 2104529360 www.dane.gr Λιμεναρχείο Πειραιά 2104226000 – 1 – 4, Λιμεναρχείο Τήλου 44350, δρομολόγια πλοίων info ΟΤΕ 14944 (θα χρειαστείτε 9’). www.yen.gr  Από Ρόδο: 4 φορές εβδομαδιαίως με τον «Πρωτέα» της ΑΝΕΣ 2241037769, 77760. Η πιο σύντομη, χωρίς όχημα, είναι αεροπλάνο μέχρι Ρόδο και από εκεί Τήλο με το Tilos Sea Star. Για δρομολόγια επικοινωνήστε στην Τήλο 44000 fax: 44044 e-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. ή στην Ρόδο 78052, διάρκεια ταξιδιού 1ω 20’. Πρακτορείο εισιτηρίων, πληροφορίες για τα δρομολόγια και τις ανταποκρίσεις στην Τήλο, Στεφανάκης Στέλιος 2246044360 Λιβάδια.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Βενζινάδικο Argo κοντά στην δστ. για το Παλιό Μικρό Χωριό, Οικονόμου Νίκος 44022,ο ίδιος έχει και το Σούπερ Μάρκετ στο Μεγάλο Χωριό. Αν το βενζινάδικο είναι κλειστό πάρτε τηλ. εκεί: 44268, 44078.

ΧΑΡΤΕΣ: Οδικός – τουριστικός χάρτης «Τήλος» από το σωματείο ιδιοκτητών τουριστικών καταλυμάτων «Ήριννα». Οδικός – τουριστικός χάρτης «Τήλος» από τον Δήμο Τήλου και το Πάρκο Τήλου. Οδικός – Γεωφυσικός χάρτης «Τήλος – Δωδεκάνησα» έκδοση Βασίλη Οικονόμου. Θα τους βρείτε στο νησί, όμως είναι σε αδιευκρίνιστη κλίμακα και οι τρείς χωρίς σαφείς πληροφορίες για τα κάστρα και τα μονοπάτια που οδηγούν σε αυτά.

ΒΙΒΛΙΑ: Δύο περιεκτικά βιβλία του ίδιου συγγραφέα που θα βρείτε στο νησί είναι: «Τήλος» και το «Αγ. Παντελεήμονας Τήλου»  του Χάρη Μ. Κουτελάκη.  

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΤΗΛΟ και το ΠΑΡΚΟ ΤΗΛΟΥ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Φοίβος Πιομπίνος, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1984.
• Χάρης Μ. Κουτελάκης, Τήλος, Αυτοέκδοση Αθήνα χ.χ. [1988].
• Συλλογικό, Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία – Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας, Υπευθ. Προγράμματος Μ. Καρανδεινός, Λ. Παράσχη, Hewlett Packard – WWF Ελλάς, Αθήνα 1992.
• Συλλογικό, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας, Μια γνωριμία με τους Σημαντικούς Βιότοπους της Ελλάδας. Ειδική έκδοση, Αθήνα 1994.
• Χάρης Μ. Κουτελάκης, Άγιος Παντελεήμονας Τήλου, δεύτερη έκδοση Δήμος Τήλου 1995.
• Γιάννη Π. Γκίκα, Κάστρα ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας, τ.Ε’εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα 1995.
• Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαϊκή λατρεία και αφιερωτική πρακτική στην Τήλο, έκδοση Δήμου Τήλου Ρόδος 1999.
• Παντελή Μ. Κοντογιάννη, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Αθήνα 1921 Α’ ανατύπωση, έκδοση Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα 2000.
• Ηλίας Ε. Κόλλιας, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Κάστρα Τήλου» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες – Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2001.
• Μελίνα Φιλήμονος – Τσοποτού, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
• Βασιλική Σαμαρά, Τήλος Ήθη και Έθιμα, εκδόσεις Γόρδιος Αθήνα 2006.
• Μελίνα Φιλήμονος – Τσοποτού, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
• Κατσαδωράκης Γ. και Κ. Παραγκαμιάν, Απογραφή των υγροτόπων των νησιών του Αιγαίου, Ταυτότητα, οικολογική κατάσταση και απειλές, Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση – WWF Ελλάς, Αθήνα 2007.
• Χρύσα Σαββίδου, Μεσογειακή Γοτθική Αρχιτεκτονική, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2007.
• Ρήγας Γ., Φ. Ξενογιάννη, Τήλος: δες ανακάλυψε μοιράσου, Οίκος ΕΠΕ. Αθήνα 2007.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Αγγελική Μεργιανού, «Λαογραφικές ομοιότητες Ελληνόφωνων Νοτίου Ιταλίας και Δωδεκανήσου», Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα 1981.
• Ηλία Κόλλια, «Ιχνογράφημα της Τήλου», Δωδεκανησιακά Χρονικά τομ. Γ’ (1974), Αθήνα 1997.
• Νικόλαου Κ. Συμεωνίδη, «Οι νάνοι ελέφαντες», Ελένη Κ. Παπαβασιλείου, «Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα και η μεταβυζαντινή Τήλος», Ι. Μπίθα – Ε. Κ. Παπαβασιλείου – Α. Κατσιώτη, «Οι βυζαντινές εκκλησίες», Ν. Ζαρίφη – Α. Μ. Κάσδαγλη – Α. Στεφανίδου, «Τα Κάστρα της Τήλου», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 19 Αυγούστου 2001), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Τήλος το νησί της Ηριννας» επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
• Στρατής Μπαλάσκας – Στρατής Τσουλέλης, «Μικρό Χωριό Τήλου», ΓΕΩ, τ.68, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2001.
• Ευγενία Λουπάκη, «Στην Τήλο το κυνήγι απαγορεύεται», ΟΙΚΟ, τ.12, Αθήνα 2003.
• Πλούταρχος Χαλόφτης, «Ο προστάτης της Τήλου», ΓΕΩ, τ.170, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.
• Εύη Προύσαλη – Σπύρος Δεληβοριάς, «Τήλος ανόθευτη», ΓΕΩ, τ.175, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.
• Ευγενία Λουπάκη, «Στην Τήλο το κυνήγι απαγορεύεται», ΟΙΚΟ, τ.12, Αθήνα 2003.
• «Πάρκο Τήλου» Ενημερωτικό δελτίο Νο1, Ιούλιος 2004. 
• Φανή Δημητρακούδη, «Πάρκο Τήλου» εφημερίδα Αθηνών Αυγή 7/11/04, ένθετο περιοδικό δαίμων της οικολογίας τ.43, Νοέμβριος 2004.
• Πέτρος Καρκαλούσος, «Μοναστήρι στην πέτρα», στο: περ. ΓΕΩ, τ.309, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2006.
• Μάκης Σταύρου, «Ελπιδοφόρο Πείραμα Αειφορικού Τουρισμού στην Τήλο» στο: περ. Αζιμούθιο, τ.50,  έκδοση: Ομίλου Βουνού και Θάλασσας, Αθήνα 2007.
• Γιάννης Κωσταρής, «Τήλος ανόθευτη», στο: περ. ΓΕΩ, τ.397, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2007.
• Απόστολου Χατζηπαρασκευαΐδη, «Η τοπική ατζέντα 21 στα νησιά», περιοδικό Οικοτοπία τ.40, Αθήνα 2007. 
• Αντώνης Ιορδάνογλου, «Τήλος, η θεραπευτική νήσος», περ. Passport, τ.24, έκδοση «Η Καθημερινή», Αθήνα 2007.
• Ντέμη Κουτσοσταμάτη, «Πάρκο Τήλου» στο περ. Ελληνικό Πανόραμα, έτος εντέκατο, τ.61, έκδοση: Άρκτος εκδοτική, Θεσσαλονίκη 2008.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Λίνα Γιάνναρου, «Η Τήλος κέρδισε άγρια πανίδα και …τουρισμό», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 88^ο φύλλο 26491) Σάββατο 27 Ιανουαρίου 2007.
• Λεωνίδας Τηνιακός, «Τήλος – Μικρή αλλά θαυματουργή!» στο ένθετο Διακοπές τ.193 της εφημερίδα Αθηνών Τα Νέα, Παρασκευή 6 Ιουλίου 2007 (έτος 62^ο φύλλο 18879).

 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (6063 λέξεις)

ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ – ΟΥΡΑΝΟΥΠΟΛΗ – ΔΥΤΙΚΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Απρίλιος 2008

Ο πελώριος Σμάραγδος *

Απέραντο γαλάζιο με βαθύ πράσινο, ατέλειωτες αμμώδεις παραλίες και κωνοφόρα που αγγίζουν το κύμα, μυρωδιές ρετσινιού κι αλμύρας, μοναδικοί συνδυασμοί στο Αιγαίο, στον ακραίο προορισμό της Χαλκιδικής, τη μαγευτική Ουρανούπολη. Ένας πολύχρωμος τόπος που ισορροπεί ανάμεσα στην παράδοση και την εξέλιξη, στο ιερό και το αρχαίο, στην πρόκληση των πολυτελών διακοπών με ‘’σούπερ’’ τετρακίνητα μιας καταναλωτικής κοινωνίας απέναντι στην εγκράτεια και τη λιτότητα του ορθόδοξου μοναχικού πολιτισμού.

Σήμερα η Ουρανούπολη (πριν το 1951 Προσφόρι ή Πύργος) είναι ένας από τους δημοφιλείς προορισμούς, σημαντικό καλοκαιρινό θέρετρο της Χαλκιδικής, φωλιασμένη σ έναν πανέμορφο μυχό του Σιγγιτικού κόλπου στο κατώφλι του Αγίου Όρους. Είναι ο τελευταίος κοσμικός τόπος, στο λιμάνι του οποίου φτάνει ο επισκέπτης που σκοπεύει να επισκεφθεί τη Μοναστική Πολιτεία. Τουλάχιστον έτσι τη γνωρίζει ο περισσότερος κόσμος…  Ωστόσο, πρόκειται για μια μικρή κωμόπολη πλέον, η οποία προσφέρει σύγχρονες ανέσεις στους ταξιδιώτες που όλη την καλοκαιρινή περίοδο κατακλύζουν τις μεγάλες, αμμουδερές παραλίες της, τα ξενοδοχεία ή τα δεκάδες ενοικιαζόμενα, καθιστώντας την πόλο έλξης ακόμα και για περιηγητές από χώρες του εξωτερικού. 

Ασφαλώς αυτή η προσέλευση, υπό το φως του Ξένιου Δία έχει διαταράξει την όποια αρμονία υπήρχε ανάμεσα στην τουριστική ανάπτυξη και το σεβασμό στα μηνύματα που εκπέμπει απεγνωσμένα η πνευματική κιβωτός της χριστιανοσύνης από τις παρακείμενες Ιερές Μονές. Γνωρίζουμε ότι κανένα χωριό ή κάτοικος δεν μπορεί να παραμένει έξω από την πρόοδο του γενικότερου πεδίου, ούτε είναι δυνατόν κάποια μέρη παρόλη την ομορφιά τους, να αδιαφορούν για τους ρυθμούς της εποχής μένοντας ‘’παραδοσιακά’’ ή ‘’γραφικά. Όμως, όλη αυτή η αναταραχή, οι ασταμάτητες επενδύσεις, η ολοένα αυξανόμενη οικοδομική δραστηριότητα είναι βέβαιο ότι θα επιφέρει βαρύτατες βλάβες στο τοπίο και το περιβάλλον με πολλαπλάσιες συνέπειες. Παραδείγματα έχουμε πολλά, ίσως παρόμοια, βλ. Καλαμπάκα – Μετέωρα, ώστε πλέον να γνωρίζουμε με σαφήνεια ότι ελκύει περισσότερο τους επισκέπτες ένας ισορροπημένος τόπος που γνωρίζει τι είναι ή τι αντιπροσωπεύει.

Στην πρόσφατη ιστορία της, ισχυρή παρουσία αποτελεί το προσφυγικό στοιχείο, όταν τελειώνοντας οι Βαλκανικοί και ο Α’ π.π. μπήκε σε εφαρμογή το σχέδιο της Κοινωνίας των Εθνών για την ανταλλαγή των πληθυσμών⁽¹⁾  μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας. Τότε ήρθαν πρόσφυγες οι γονιοί των σημερινών κατοίκων της Ουρανούπολης, από τα ιερά χώματα των Πριγκιποννήσων και της Αλώνης⁽²⁾ ή Αυλωνία και Πασσαλιμάνι, νησιών της θάλασσας του Μαρμαρά στην Προποντίδα. Παρά την πίκρα του διωγμού από τη γενέθλια γη της Ιωνίας ονειρεύτηκαν τη νέα πατρίδα σαν συνέχεια της παλιάς, πληρώντας τουλάχιστον τη προϋπόθεση να έχει θάλασσα. 

Αγκάλιασαν τη περιοχή του βυζαντινού πύργου στο Προσφόρι, μετόχι της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπεδίου τότε, στήσανε τα πρώτα αντίσκηνα και ξεχύθηκαν να καλλιεργήσουν τον τόπο γύρω από τη γένεση της χερσονήσου του Άθω με το μόνο δεδομένο που μετέφεραν στις αποσκευές τους. Την όρεξη για δουλειά, τη διαγωγή τους, τη γνώση για τη θάλασσα και την υφαντική τέχνη⁽³⁾. Οι ναυτικοί, αγρότες, μελισσοκόμοι, κι εργάτες των πρώτων χρόνων της εγκατάστασής τους εκμεταλλεύτηκαν τον αγροτικό νόμο της Κυβέρνησης Βενιζέλου (14/2/1923), που παραχωρούσε κτηματική περιουσία των μοναστηριών για να εγκατασταθούν πρόσφυγες, κι έχτισαν από το 1923 έως το 1927 το μικρό οικισμό που στέγασε τα όνειρα τους για μια καλύτερη ζωή στην Ελλάδα. 

Ένα χρόνο αργότερα, το 1928, ήρθαν στη Θεσσαλονίκη στη νεοϊδρυθείσα Αμερικάνικη Γεωργική Σχολή, ο Σκωτσέζος Σίντνεϋ Λοκ (Loch, Frederick Sydney 1889 – 1954) και η από πλούσια οικογένεια του Queensland της Αυστραλίας σύζυγος του Τζόις (Loch, Nankivell, Joice Mary 1887 – 1982). Ήθελαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην αποκατάσταση των προσφύγων, κάτι που έκαναν χρόνια πριν στην Πολωνία. Κατά μια θεόσταλτη θαρρείς συγκυρία ο Σίντνεϋ ανακαλύπτει το Άγιον Όρος αποφασίζοντας να το μελετήσει. Σύντομα απέκτησαν μονιμότερη σχέση με την «ανείπωτη ομορφιά» του τόπου όπως αναφέρει σε ένα κείμενό της η Τζόις και σαν πρώτο μέρος της μόνιμης εγκατάστασής τους επιλέγουν το νησί της Αμμουλιανής. Σύντομα όμως οι συχνές μετακινήσεις του Σίντνεϋ προς τη μοναστική πολιτεία τους ωθεί να μεταφερθούν στον ιδανικό και γοητευτικό πύργο του Προσφορίου. 

Αυτό αποτέλεσε έναυσμα για την περαιτέρω ανάπτυξη, αφού ως δραστήρια μέλη ανθρωπιστικών οργανώσεων πρόσφεραν με τις γόνιμες ιδέες τους ουσιαστική βοήθεια στους ανθρώπους του τόπου και αργότερα, απλόχερη συμπαράσταση στους σεισμόπληκτους του 1932. Σε σύντομο χρονικό διάστημα η ιδέα της Τζόις να φτιάχνουν χαλιά στον πύργο, δημιούργησε μια ανθηρή ταπητουργία με βυζαντινά σχέδια που φωτογράφιζε ο σύζυγος της στις περιοδείες που έκανε στο Άγιο Όρος. Όλες οι γυναίκες της κοινότητας έγνεθαν μαλλί , άλλες δούλευαν τον αργαλειό ή σε βοηθητικές εργασίες, συμβάλλοντας η κάθε μια με τον τρόπο της, στην εξέλιξη της μικρής αρχικά βιοτεχνίας που στο πέρασμα του χρόνου, αποδείχθηκε σωτήρια, κερδοφόρα και σ’ αυτή τη δραστηριότητα χρωστούν την επιβίωσή τους. Μέχρι το ξέσπασμα του Β’ π.π. η ταπητουργία του Προσφορίου διακρίθηκε σε πολλές εκθέσεις σε όλο τον κόσμο και σε μια από τις πρώτες διεθνείς της Θεσσαλονίκης όπου τα υφαντά απέσπασαν θερμά σχόλια, κερδίζοντας το πρώτο Μεγάλο Βραβείο. Η συλλογή σχεδίων συνέχισε να εμπλουτίζεται με αγιορείτικα θέματα αλλά και με σχέδια από τη λαϊκή τέχνη των Αβορίγινων της Αυστραλίας⁽⁴⁾. Για περισσότερο από 50 χρόνια πρόσφεραν το έργο τους στην κοινωνία της Ουρανούπολης, συνέγραψαν βιβλία⁽⁵⁾ φρόντισαν τον πύργο, και κάτι σχεδόν άγνωστο για τη ζωή τους, έσωσαν δεκάδες εβραίους πρόσφυγες στη διάρκεια του Β’ π. πολέμου⁽⁶⁾. 

Η Ουρανούπολη εκτός τις γαλαζωπές πεντακάθαρες παραλίες της, ιδανικές για κολύμπι και ξεκούραση διαθέτει αρκετά μονοπάτια στους κοντινούς, κατάφυτους από ελαιώνες και πεύκα, λόφους που φτάνουν μέχρι τη θέση «Σέρβικο», στη βόρεια πλευρά της Χερσονήσου. Επίσης, εύκολα μπορείτε να οργανώσετε τη δική σας θαλάσσια εκδρομή με τα βαρκάκια που νοικιάζουν από το Μάιο μέχρι αργά τον Οκτώβριο. Έχουν μικρής ιπποδύναμης εξωλέμβια, δεν χρειάζονται δίπλωμα και δίνουν τη δυνατότητα να βρείτε τη δική σας παραλία στα απέναντι νησάκια Δρένια (ή Γαιδουρονήσια για τους ντόπιους) ακόμα και την Αμμουλιανή. Διαθέτει μια καλή αγορά με καταστήματα λαϊκής τέχνης και άλλα με προϊόντα βιολογικής καλλιέργειας. Σε ορισμένα απ αυτά, θα βρείτε αυθεντικά είδη από το Άγιον Όρος (λιβάνια – κομποσχίνια κ.ά.) και τα φημισμένα χαλιά με τα βυζαντινά σχέδια (όπως παντού η τιμή καθορίζει την αυθεντικότητα). 

Όμως αυτό που δεν πρέπει να χάσετε, είναι η επίσκεψη στα δύο εκπληκτικά επισκέψιμα συγκροτήματα τα οποία ‘’διηγούνται’’ την ιστορία της. Το πρώτο είναι το σήμα κατατεθέν της, ο βυζαντινός πύργος χτισμένος ήδη το 1344, πιθανόν επί Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου (1328 – 1341), παρείχε ασφάλεια στο μετόχι Προσφόριον της Ι. Μ. Μ. Βατοπεδίου από τους έξωθεν κινδύνους, κυρίως τις πειρατικές καταδρομές. Θεμελιωμένος σε θέση παλιότερης εγκατάστασης, είναι από τους μεγαλύτερους και πιο καλά διατηρημένους στη Χαλκιδική ενώ μετά από τις αναστηλωτικές και άλλες στερεωτικές εργασίες από τη 10^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αποκαταστάθηκαν οι ζημιές από τους σεισμούς ή τις εκτεταμένες, όχι πάντα επιτυχημένες επισκευές του παρελθόντος, από τις οποίες προέκυψε η σημερινή του μορφή. Επιπροσθέτως, με αυτές τις επιστημονικές επεμβάσεις, αναγνωρίστηκαν και αναδείχθηκαν οι κύριες ιστορικές φάσεις του κτηρίου, ξεκινώντας από την βυζαντινή, την πρώιμη τουρκοκρατία και τα μέσα του 19^ου αι. που φαίνεται ότι ανακατασκευάστηκε όλο το ξύλινο εσωτερικό του.

Σήμερα ο πύργος ανήκει στο ΥΠ.ΠΟ. και ύστερα από την επιτυχημένη μετάπλαση των χώρων του, λειτουργεί ως μουσείο. Το συγκρότημα περιλαμβάνει προσκολλημένο στον προμαχώνα του οχυρού περίβολου τον μπαρμπακά, ονομασία που παραπέμπει στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Στο ισόγειο, του μπαρμπακά στεγάζεται τμήμα της έκθεσης «Χριστιανική Χαλκιδική» (έως πρόσφατα ήταν στον αρσανά με ορισμένα εκθέματα να παραμένουν εκεί), με συλλογές που οργανώθηκαν με βάση τα ευρήματα της περιοχής ακολουθώντας τη χρονολογική εξέλιξη από τα προχριστιανικά χρόνια, τη περίοδο του βυζαντίου, την τουρκοκρατία φτάνοντας έως τον 20 αι. Επίσης μια μικρή αίθουσα αφιερωμένη στις αρχαιότητες της προϊστορικής και κλασικής – ρωμαϊκής περιόδου της Ανατολικής Χαλκιδικής. Θα δείτε ταφικά αγγεία από την πρώιμη εποχή του σιδήρου (1100 – 1000 π.Χ.) στον Άθω, την παλιότερη επιγραφή χριστιανικών χρόνων που βρέθηκε στη Βαρβάρα (τέλος 5^ου ή αρχών 6^ου αι.), και άλλες ελληνιστικών – ρωμαϊκών χρόνων, πλήθος νομισμάτων – κοσμημάτων και αποτοιχισμένες τοιχογραφίες από θρησκευτικά μνημεία της Χαλκιδικής.  

Στο έκτο διεθνές συμπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία, ήρθαν στο φως στοιχεία για τη λατρεία του Ήλιου στην ‘’Ουρανιδών Πόλιν’’, την Ουρανούπολη, και νομίσματα ‘’ΟΥΡΑΝΙΑΣ ΠΟΛΕΩΣ και ‘’ΟΥΡΑΝΙΔΩΝ ΠΟΛΕΩΣ’’ με παράσταση της Ουρανίας Αφροδίτης καθισμένης σε σφαίρα από τη μια όψη και τον ήλιο ακτινοστεφή με οκτώ ακτίνες από την άλλη. Την πόλη ίδρυσε το 315 π.Χ. ο Αλέξαρχος, ο γιός του Αντίπατρου και αδελφός του Κάσσανδρου, πάνω στα ερείπια της Σάνης, αποικίας των Ανδρείων, την οποία κατέστρεψε ο Φίλιππος Β’. 

Στον πάνω όροφο της έκθεσης παρουσιάζεται το γραφείο του ζεύγους Λοκ και προσωπικά αντικείμενα, φωτογραφικό και πρωτότυπο υλικό από τη δράση και το έργο τους, ενώ πρόσφατα (Ιούλιος 2006) σε μια λιτή τελετή ο πρέσβης της Αυστραλίας, κ. Πωλ Τάι, παρέδωσε στην 10^η Ε.Β.Α. ένα σπάνιο Ουρανουπολίτικο χαλί σχεδιασμένο από την Τζόις Λοκ, δωρεά του Συμβουλίου Τεχνών της Αυστραλίας. Στον τρίτο όροφο υπάρχει το πρόπλασμα της τράπεζας της Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας ενώ στον τέταρτο, εκτός την απεριόριστη θέα όλου του περίγυρου της Ουρανούπολης και των νησίδων Δρένια, δίπλα από την Αμμουλιανή, θα δείτε το παρεκκλήσι Κωνσταντίνου και Ελένης. Σ αυτόν τον ιστορικά φορτισμένο χώρο γινόντουσαν όλες οι τελετές, γάμοι και βαπτίσεις των προσφύγων για δεκαετίες από την άφιξή τους. Οι εικόνες του τέμπλου και του δωδεκάορτου φυλάσσονται στην Ι. Μ. Μ. Βατοπεδίου μετόχι της οποίας υπήρξε.

Στον εξωτερικό χώρο βρίσκεται το κτήριο του αρσανά, χτισμένο το 1856, μαζί με τη χαμένη σήμερα αποβάθρα. Εδώ γίνονται τα καλοκαίρια προβολές DVD για δύο κλάδους του έργου της 10^ης Ε.Β.Α., (χειρόγραφα – κεραμικά), που μεριμνά και επιμελείται τις ανάγκες συντήρησης των κειμηλίων των μονών του Αγίου Όρους, (ξυλόγλυπτα, εικόνες, τοιχογραφίες, χειρόγραφα – κεραμικά κ.ά.) ενώ στο ημιυπόγειο λειτουργεί έκθεση εικόνων και πωλητήριο⁽⁷⁾. 

Σχεδόν δίπλα από την οριογραμμή, στο σύνορο του Αγίου Όρους μόλις δύο χλμ. από την Ουρανούπολη υπάρχει το δεύτερο αξιομνημόνευτο συγκρότημα της άλλοτε αγιορείτικης Μονής του Ζυγού γνωστής και ως «Φραγκόκαστρο» που ιδρύθηκε στα μέσα του 10^ου αιώνα. Στην περιοχή της ασκήτευε ο άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, πριν ιδρύσει τη Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας, στο άκρο της χερσονήσου. Η δεύτερη ονομασία, προέρχεται από την εγκατάσταση γύρω στο 1206, ενός Φράγκου άρχοντα, ο οποίος με τους στρατιώτες του εξορμούσε λεηλατώντας το Άγιο Όρος. Με παρέμβαση του Πάπα της Ρώμης εκδιώχθηκε περί το 1211, εποχή που μονή επανήλθε στην κυριαρχία της Ιεράς Μονής Χελανδαρίου ως μετόχι. Είναι το μοναδικό από τα μοναστήρια της Χαλκιδικής που ερευνήθηκε τα τελευταία χρόνια, φέρνοντας στο φώς ενδιαφέροντα ανασκαφικά ευρήματα, γυάλινα κανδήλια, κεραμικά, εργαλεία καθημερινής χρήσης, νομίσματα κ.ά., τα περισσότερα 11^ου έως 12^ου αιώνα. Πρόκειται για ένα μεγάλο χριστιανικό μνημείο με σωζόμενο τείχος, σε κάποια σημεία μέχρι το ύψος των επάλξεων, κι ενισχύσεις από 11 πύργους που περιβάλουν τα 5,5 στρ. της επιφανείας του. Είναι έξω από τη δικαιοδοσία του Αγίου Όρους, επισκέψιμο από γυναίκες.

Στο εσωτερικό του έχει διαμορφωθεί μακρύς υπερυψωμένος διάδρομος επισκεπτών που διατρέχει σχεδόν όλο το χώρο όπου θα δείτε τη «Γαλεάγρα», ένα ελαιουργείο για την παραγωγή λαδιού από τον ελαιώνα που υπήρχε τότε στην περιοχή, το καθολικό, που σώζεται μέχρι ύψους 4^ων μέτρων, και τη βόρεια πτέρυγα των οκτώ κελιών με ίχνη δαπέδου. Τα τελευταία δύο χρόνια αποκαλύφθηκε η τράπεζα που σύμφωνα με την αγιορείτικη τάξη βρίσκεται  απέναντι από το καθολικό, επίσης, μαρμάρινα θωράκια δύο όψεων ενώ στον εξωνάρθηκα βρέθηκε τμήμα τοιχογραφίας του Αρχάγγελου του Ευαγγελισμού (2^ο μισό του 11^ου αι.). Στη θέση του δεύτερου ελαιουργείου που μετακινήθηκε, αποκαλύφθηκε το μοναδικό περίτεχνο τμήμα του ψηφιδωτού δαπέδου. Αυτό που εντυπωσιάζει τους επισκέπτες είναι η παράσταση της Βαπτίσεως, που ανασυγκροτήθηκε από 1000 – 1200 σπαράγματα. 

Είναι από τα σπουδαία ευρήματα και συμμετείχε στην έκθεση του Αγίου Όρους (Αύγουστος 2006 – Ιανουάριος 2007), στο Ελσίνκι, με αποκλειστικό θέμα την «Ορθόδοξη Αθωνική Πολιτεία» όταν η Φινλανδία είχε την προεδρία της Ε.Ε. Τότε, να θυμίσουμε, είχε γίνει η δεύτερη στα χρονικά της υπερχιλιετούς ιστορίας της Αγιορείτικης Μοναστικής Πολιτείας,  έκθεση, με 500 ανεκτίμητα κειμήλια και σπάνια έργα τέχνης που φυλάσσονταν επί αιώνες στο Άγιον Όρος, απροσπέλαστα στο ευρύ κοινό και απρόσιτα στον γυναικείο πληθυσμό της γης. Η πρώτη έγινε στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη (Ιούνιος – Οκτώβριος 1997) εποχή που ήταν Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Παράλληλα με την ανασκαφή είναι σε εξέλιξη η μερική αναδόμηση – αναστήλωση του μνημείου ενώ συνεχίζονται οι συντηρήσεις κεραμικών και τοιχογραφιών⁽⁸⁾. 

Η ανατολική χερσόνησος της Χαλκιδικής παρά το πάμπλουτο ορεινό και θαλάσσιο φυσικό περιβάλλον ή την όποια ανάπτυξη απολαμβάνει, είναι κυρίως γνωστή για τις είκοσι ιερές μονές που περιλαμβάνει, άλλωστε, δεν είναι τυχαίο που έχει επονομαστεί «Περιβόλι της Παναγίας» και «Κιβωτός». Με ευνόητο νόημα η πρώτη, οι αγιορείτες τιμούν ιδιαίτερα τη μητέρα του Χριστού, εύστοχη η δεύτερη, αφού σαν αληθινή κιβωτός διασώζει σε ασύλληπτο βαθμό τον πλούτο της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων της Ευρώπης. Η Ουρανούπολη, χτισμένη στο τελευταίο σημείο επικοινωνίας με τις μονές του Άθω, είναι ο τόπος απ όπου επιστρέφουν στο καθίδρυμά τους οι Αγιορείτες μοναχοί, λαϊκοί, εργάτες ή επαγγελματίες που πηγαίνουν για παράδοση αγαθών ή υπηρεσιών και άλλοι προσκυνητές, κληρικοί ή περιηγητές για γνωριμία ή ακόμη για μια μικρή άποψη του χώρου, έστω κι από τη θάλασσα. 

Έχει τις υποδομές και τα πλοιάρια που καθημερινά εκδράμουν γεμάτα επισκέπτες. Λειτουργούν δύο γραμμές επικοινωνίας. Η πρώτη προσεγγίζει τους αρσανάδες (το λιμάνι) της κάθε μονής για να αφήσει επισκέπτες και μοναχούς, (δεν επιτρέπονται οι γυναίκες) ενώ άλλη, κάνει κρουαζιέρα και επιτρέπονται γυναίκες. Η διάρκεια της βόλτας είναι περίπου τρείς ώρες, χρόνος αρκετός για να φτάσετε μέχρι κάτω, στη Μονή Αγίου Παύλου και τη Νέα Σκήτη, βλέποντας συνολικά οχτώ μοναστήρια και δεκάδες σπουδαίας οικολογικής αξίας τοποθεσίες. Είναι μια καλή διέξοδος για όσους δεν διαθέτουν τον απαιτούμενο χρόνο για μια επίσκεψη, τουλάχιστον ένα τριήμερο, ενώ αποτελεί τη μόνη λύση για τις γυναίκες που επιθυμούν να αντικρίσουν τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, έστω κι αν η απόσταση είναι 500 μέτρα από τις ακτές. Ένα όριο που έχει μπει όχι να μην πλησιάσουν περισσότερο, αλλά για να έχουν κι οι μοναχοί θαλάσσιο χώρο για να ψαρεύουν, κάτι που όσο απλό ή αυτονόητο αν ακούγεται, έχει φέρει πολλές φορές τους ντόπιους ψαράδες σε αντιπαράθεση με τη διοίκηση και τις μονές.

Για όσους ξεκινήσουν από το λιμάνι της, η πρώτη τους οπτική επαφή είναι με τη χερσαία και θαλάσσια μεθόριο του Αγίου Όρους. Εκεί στην παραλία, στέκει ο αρσανάς της Χρωμίτσας ενώ δίπλα του φαίνεται ο τσιμεντένιος φράχτης του συνόρου. Μέχρι την άκρη του φτάνετε με όχημα. Πιο ψηλά, σε δεύτερο πλάνο ορθώνεται η μονή Ζυγού στην ίδια ευθεία με τον αρσανά. Η Χρωμίτσα βρίσκεται στην πλαγιά του ορεινού όγκου της Μεγάλης Βίγλας και η αγιορείτικη παράδοση την ταυτίζει με την ελληνική μονή Χρωμαΐτισσας. 

Η περιοχή αγοράστηκε από Ρώσους μοναχούς στα μέσα του 19^ου αι. και δεν ευτύχησε στην συγκατάθεση της Ιεράς Κοινότητας ώστε να γίνει αναγνωρισμένη σκήτη ενώ, μετά την Οκτωβριανή επανάσταση (1917) ακολούθησε η παρακμή κάτι που συνέβη και στην επόμενη μονή που θα δείτε. Σήμερα στον αρσανά κατοικεί ένας Έλληνας μοναχός. Από το σύνορο εμπρός σας, αρχίζει το ταξίδι στο Άγιον Όρος που αποτελεί αυτοδιοίκητο τμήμα της ελληνικής επικράτειας και υπάγεται πολιτικά στο υπουργείο Εξωτερικών και θρησκευτικά στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. 

Χωρίζεται σε είκοσι αυτοδιοικούμενες περιοχές, όσα και τα μοναστήρια. Τον πρώτο λόγο στα εξαρτήματα,τα άλλα μοναστικά καθιδρύματα⁽⁹⁾  (κελιά, καθίσματα, ιδιόρρυθμες ή κοινοβιακές σκήτες, καλύβες, ησυχαστήρια) έχει η κυρίαρχη μονή⁽¹⁰⁾. Το τοπίο σε συνδυασμό με τη θάλασσα και την πυκνή παρθένα βλάστηση, που ξεκινά από την παραλία και φτάνει μέχρι ψηλά το βουνό, γοητεύει πραγματικά τον περιηγούμενο. Η πυκνότητα και η ευρωστία της έχει άμεση σχέση με την απουσία βοσκής και αδικαιολόγητης ανθρώπινης παρέμβασης. Σε λίγα λεπτά, θα αντικρίσετε τον κατεστραμμένο αρσανά  της Ρωσικής Νέας Θηβαίδας ή Γουρνοσκήτη, ενώ ψηλότερα διακρίνονται τα μεγάλα ερειπωμένα κτήρια της και οι δύο πρόσφατα αναστηλωμένοι ναοί ρωσικού ρυθμού, (Αγία Τριάδα και το κυριακό⁽¹¹⁾ αφιερωμένο στους οσίους θεοφόρους Αθωνίτες Πατέρες). Η ονομασία παραπέμπει στη Θηβαίδα των Ασκητών της Αιγύπτου ενώ η Γουρνοσκήτη σε έναν μεγάλο βράχο που ανατινάχτηκε από τους Ρώσους μοναχούς για να χτίσουν τη σκήτη τους. Πρόσφατα εγκαταστάθηκε μια αδελφότητα από την Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος.

Συνεχίζοντας, βλέπετε το κελί  Μικρή Γιοβάνιτσα και πάλι παραλιακά τη Μεγάλη Γιοβάνιτσα, αρσανάς της σερβικής μονής Χιλανδαρίου που δεν φαίνεται, ενώ σε λίγο εμφανίζεται ο αρσανάς της Μονής Ζωγράφου ένας από τους μεγαλύτερους του Αγίου Όρους. Λειτούργησε ως παρατηρητήριο και σημείο ανεφοδιασμού της μονής που βρίσκεται σε απόσταση 5 χλμ. Φαίνεται καθαρά η μεγάλη πόρτα του λεμβοστασίου, ο ανεμόμυλος και τα ερείπια του τετράπλευρου Παλαιόπυργου. Οι πληροφορίες για την ύπαρξή της μονής Ζωγράφου ξεκινούν από τον 13 αιώνα και στο καθολικό (1801) θα δείτε δύο αξιόλογες εικόνες του αγίου Γεωργίου. Η μονή πανηγυρίζει του Αγίου Γεωργίου, 23 Απριλίου και έχει 12 μοναχούς. 

Τα δεκάδες ευθυτενή κυπαρίσσια οριοθετούν τη βόρεια πλευρά του συγκροτήματος της Μονής Δοχειαρίου και τον μεγάλο αρσανά που εκτείνονται κατά μήκος της παραλίας.  Ιδρύθηκε τον 10^ο αιώνα αλλά η νότια πλευρά, ο εντυπωσιακός αρχιτεκτονικά επταώροφος πύργος και τα άλλα κτήρια ανοικοδομήθηκαν αρχές 17^ου και τον 18^ο αιώνα. Το καθολικό (16^ου αιώνα) έχει αξιόλογες τοιχογραφίες. Μεταξύ τους, ξεχωρίζουν οι τέσσερις βασιλείς της αρχαιότητας (των Ελλήνων Αλέξανδρος, των Ρωμαίων Αύγουστος, ο βασιλεύς Ναβουχοδονόσωρ και ο βασιλεύς Μήδων και Περσών), που αποδίδονται στον κρητικό ζωγράφο Τζώρτζη (1568). Πλούσια διακοσμημένο ξυλόγλυπτο τέμπλο ενώ στα κειμήλιά της συγκαταλέγονται δύο εικονογραφημένα χειρόγραφα (Μηνολόγιο 11^ου αιώνα και προσκυνητάριο Αγίων Τόπων 17^ου αιώνα). Πανηγυρίζει στη Σύναξη των Αρχαγγέλων, 6 Νοεμβρίου, και έχει δύναμη 22 μοναχών από 45 που είχε το 1997. 

Σε μια ήπια πλαγιά δίπλα από έναν περιποιημένο μικρό ελαιώνα, κοντά στην παραλία, είναι η Μονή Ξενοφώντος.Ιδρυτής της ο όσιος Ξενοφών, ο οποίος αναφέρεται για πρώτη φορά στις αθωνικές πηγές το έτος 998. Ο λαμπρός εορτασμός της χιλιετηρίδας (1998) έγινε παρουσία του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. κ. Βαρθολομαίου, του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χριστόδουλου, του προέδρου της Δημοκρατίας κ. Κωστή Στεφανόπουλου, υπουργών και προσωπικοτήτων, επισφραγίζοντας την πληθυσμιακή ανάκαμψη της μοναστικής πολιτείας. Στη μονή σώζεται το παλιό μικρό καθολικό, με τοιχογραφίες στον κυρίως ναό του κρητικού ζωγράφου Αντωνίου (1544), το ξυλόγλυπτο τέμπλο (17^ου αιώνα), και το παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου, που θεωρείται το αρχαιότερο κτίσμα της. Αξιόλογα κειμήλια είναι οι ψηφιδωτές εικόνες των αγίων Γεωργίου και Δημητρίου (13^ου αιώνα) και το εικονίδιο της Μεταμορφώσεως από στεατίτη (12^ου αιώνα). Πανηγυρίζει στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου, 23 Απριλίου, και έχει 47 μοναχούς από 60 που είχε το 1997.

Οι αρσανάδες, που βλέπετε εμπρός από κάθε μοναστήρι θεωρούνται, είναι, σημαντικές λιμενικές εγκαταστάσεις που επιτρέπουν την ανέλκυση συντήρηση και φύλαξη των σκαφών, συνήθως μικρές βάρκες για ψάρεμα. Σημαντικά και σπουδαία κτήρια καθότι αποτελούν ταυτόχρονα χώρο επικοινωνίας της μονής με τον έξω κόσμο, ειδικά αν σκεφθείτε το απότομο και απόκρημνο των ακτών. Πολλές φορές προηγούντο της ανέγερσης του αντίστοιχου καθιδρύματος, ώστε να διευκολύνεται η μεταφορά οικοδομικών υλικών και εργατών. Στις μέρες μας χρησιμεύουν για την υποδοχή προσκυνητών και συνήθως διαθέτουν παρεκκλήσι και αμυντικό πύργο που δεσπόζει της εγκατάστασης με το ύψος του. Πύργους⁽¹²⁾ φρουριακής αρχιτεκτονικής έχουν τα περισσότερα μοναστήρια, ως ένα αναπόσπαστο κομμάτι των συγκροτημάτων και του αμυντικού τους χαρακτήρα. Φαίνεται ότι άρχισαν να χτίζονται πολύ νωρίς ενώ στη διάρκεια του 14^ου αιώνα μέσα στην αστάθεια και τη σταδιακή κατάρρευση του βυζαντινού κράτους εντάθηκε η κατασκευή τους απέναντι «στας προσβολάς παντός υπεναντίου». 

Επόμενο αξιοθαύμαστο μοναστήρι, δίπλα στη θάλασσα είναι του αγίου Παντελεήμονος ή Ρώσικο. Χτίστηκε στο τέλος του 18^ου αρχές 19^ου αιώνα. Τα επιβλητικά πολυώροφα κτήρια εντυπωσιάζουν τους επισκέπτες δίνοντας την αίσθηση μικρής πόλης. Αυτό είναι γεγονός και πράγματι διαθέτει το μεγαλύτερο συγκρότημα εξωμοναστηριακών βοηθητικών κτηρίων, εργαστηρίων και αγροτικών εγκαταστάσεων του Αγίου Όρους⁽¹³⁾. Το ίδιο μεγαλόπρεπα υψώνονται οι χαρακτηριστικοί κρεμμυδοειδείς κατά τη ρωσική μορφολογία τρούλοι, πράσινου χρώματος, που όπως και στις στέγες οφείλεται στη χρήση αντί μολύβδου, φύλλων χαλκού που οξειδώνονται, παίρνοντας αυτό τον έντονο χρωματισμό. Το κωδωνοστάσιο είναι γνωστό για την πολύ μεγάλη του καμπάνα (8,7 μ. περιφέρεια – 2,7 μ. διάμετρο).  

Στα κειμήλια της μονής υπάρχουν πολλές εικόνες, κυρίως ρωσικές, και στην ιδιαίτερα πλούσια βιβλιοθήκη της  δύο εικονογραφημένα χειρόγραφα (ευαγγέλιο του 11^ου / 12^ου αιώνα και λόγοι Γρηγορίου 12^ου αιώνα). Πανηγυρίζει στη γιορτή του Αγίου Παντελεήμονος 27 Ιουλίου, και την υπηρετούν 53 μοναχοί  από τους 55 που είχε το 1997. Λίγο πιο κάτω, αρκετά μακρύτερα από την παραλία πάνω σε πλάτωμα της πλαγιάς προβάλλει η Μονή Ξηροποτάμου. Πιθανά λόγω απόστασης, δεν εντυπωσιάζει ο τετράγωνος οχυρωματικός του χαρακτήρας ή το μέγεθός του, όμορφοι όμως είναι οι πολλοί του κοκκινωποί εξώστες. Ιδρύθηκε το στα τέλη του 10^ου αιώνα από τον άγιο Παύλο τον Ξηροποταμηνό. 

Το καθολικό οικοδομήθηκε το 1761 – 63 από τον Καισάριο Δαπόντε και τοιχογραφήθηκε 20 χρόνια αργότερα. Σεμνύνεται για το μεγαλύτερο στον κόσμο τεμάχιο τίμιου ξύλου και για το «δίσκο της Πουλχερίας» (παναγιάριο) και τα δύο στο καθολικό. Πανηγυρίζει των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων, 9 Μαρτίου, και έχει 25 μοναχούς. Στη συνέχειατο πλοίο προσεγγίζει τη Δάφνη την μοναδική πύλη εισόδου στο Άγιον Όρος σήμερα, μια που η συγκοινωνία στην ανατολική ακτή δεν είναι συχνή. Εδώ αποβιβάζονται όλοι οι προσκυνητές, μοναχοί και εργάτες με τους περισσότερους να προωθούνται με λεωφορείο προς τις Καρυές το Πρωτάτο η πρωτεύουσα, στο κέντρο της Χερσονήσου. Ψηλότερα από τη Δάφνη σαν μικρός οικισμός διακρίνεται το σιμωνοπετρίτικο Κελί του Αγίου Μόδεστου με ενοίκους λίγους Ρώσους. 

Είκοσι λεπτά ταξιδιού από τη Δάφνη αρκούν για την πλήρη αλλαγή του τοπίου. Αφήνετε πίσω σας τις ήπιες και σχετικά ομαλές πλαγιές εισχωρώντας σ ένα αγριωπό τοπίο με ψηλούς, απόκρημνους κι’ άσειστους βράχους αντικρίζοντας σιγά – σιγά μια από τις μεγαλειώδεις όψεις του Άθω και τα περίφημα Μοναστήρια των βράχων. Έτσι ονομάζονται οι τέσσερεις, περίπου συνομήλικες, μονές που θα δείτε στη συνέχεια. Πρώτη στο οπτικό σας πεδίο η Μονή Σίμωνος Πέτρας ή Σιμωνόπετρα θυμίζει τοπίο στα Μετέωρα έτσι όπως ορθώνεται σύριζα στον ακλόνητο βραχώδη όγκο. Ιδρύθηκε από τον άγιο Σίμωνα τον 13^ο αιώνα και αναπτύχθηκε με διαδοχικές κατασκευές χάρη στις πολλές δωρεές. Την ιστορία της σημαδεύουν τέσσερεις καταστροφικές πυρκαγιές (1580, 1626, 1891, 1990).  

Είναι από τα επιβλητικότερα οικοδομήματα πραγματικό θαύμα μοναστηριακής αρχιτεκτονικής με επτά κατοικήσιμους ορόφους και άλλους τρείς στα θεμέλια. Φαίνονται καθαρά οι πεζούλες των καλλιεργειών στην ιλιγγιωδώς απότομη ζώνη γύρω από τους πρόποδες των πύργων – κτηρίων. Στην παραλία, περίκλειστο απ τα βράχια ξεχωρίζει το συγκρότημα του αρσανά, με εργατόσπιτο και τετραώροφο πύργο (1567), αξιόλογο δείγμα αρχιτεκτονικής του είδους που διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Η μονή πανηγυρίζει στη γιορτή της Γεννήσεως, 25 Δεκεμβρίου, και έχει δύναμη 73 μοναχών από 80 που είχε το 1997. Τη σιμωνόπετρα διαδέχεται στο οπτικό σας πεδίο το ειδυλλιακό,  κατάφυτο τοπίο της Μονής Γρηγορίου που φημίζεται για την υψηλού επιπέδου φιλοξενία της. Χτισμένη πάνω σε βράχο δίπλα στη θάλασσα διαθέτει μεγάλο αρσανά με παρεκκλήσι του Αγίου Μόδεστου, εργατόσπιτο και μεγάλες αποθήκες.  Η ίδρυσή της τοποθετείται το 1310 ενώ το καθολικό χτίστηκε και τοιχογραφήθηκε τον 18^ο αιώνα. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο στολίζεται από σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης. Από το κειμήλιά της ξεχωρίζουν το τμήμα Τιμίου Ξύλου, ο χρυσοκέντητος επιτάφιος (16^ου αιώνα) και τμήμα του λειψάνου του οσίου Γρηγορίου του Νέου. Πανηγυρίζει τη γιορτή του Αγίου Νικολάου 6 Δεκεμβρίου, ενώ αύξησε την ισχύ της σε 86 μοναχούς από τους 70 που είχε το 1997.

Η διαβίωση και η διασπορά του χρόνου της συλλογικής ζωής των μοναχών αποτελεί πιθανά, δυσεπίλυτη απορία για τους κοσμικούς. Ήδη από τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους ο μοναχισμός ως έκφραση πνευματικότητας συγκροτεί  το σημαντικότερο οργανικό στοιχείο του εκκλησιαστικού βίου που είναι αφιερωμένος στο τρίπτυχο προσευχή, εργασία και ξεκούραση. Η προσευχή διακρίνεται σε κοινή που γίνεται στο κεντρικό ναό ή στα παρεκκλήσια και προσωπική που περιορίζεται κυρίως στην επανάληψη σύντομων ευχών π.χ. «Κύριε ελέησόν με». Στους μοναχούς ανατίθενται κάθε χρόνο από τον ηγούμενο, τα «διακονήματα» για την εύρυθμη λειτουργία της μονής. Η ευθύνη δηλαδή για χίλιες δυο εργασίες λειτουργικές – διοικητικές, ή υπηρεσίες – καθημερινά καθήκοντα όπως το κόψιμο ξύλων, το μαγείρεμα, η περιποίηση του κήπου ή του αγρού η συγκομιδή των καρπών (εποχικά), η καθαριότητα της μονής κ.ά.  ενώ ορισμένοι, εκτός από τις συλλογικές εργασίες ασχολούνται με την αλιεία, την συντήρηση – επισκευή κτηρίων και κινητού εξοπλισμού, την αγιογραφία, τη μικροτεχνία, τη ραπτική, το εργόχειρο και άλλες χειροτεχνικές εργασίες μέχρι και επισκευές ρολογιών. Δεν λείπουν, ειδικά τα τελευταία χρόνια, οι υπεύθυνοι για το διαδίκτυο, και τις κάθε είδους εκδόσεις από βιβλία – οδηγούς – φυλλάδια, έως cd  με εκκλησιαστικούς ύμνους και ιερές ακολουθίες. Μετά από αυτά, η ξεκούραση έρχεται σύμφωνα με το πρόγραμμα.

Πλησιάζοντας την πατριαρχική Μονή Διονυσίου ο Άθως αρχίζει να ξεδιπλώνει την αγριωπή φυσιογνωμία του. Το συγκρότημα είναι χτισμένο πάνω σε απόκρημνο βράχο κοντά στη θάλασσα. Φαίνεται ο αρσανάς (1618) και το αρσανόσπιτο με το κιόσκι που περικλείει το παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου. Στην επιβλητική κατασκευή ξεχωρίζει ο τετραώροφος πύργος της βόρειας πτέρυγας (1520) με τις τέσσερις καταχύστρες σε κάθε πλευρά. Η ίδρυσή της το 14^ο αιώνα οφείλεται στον όσιο Διονύσιο από την Κορησό Καστοριάς και τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιο Γ’ Κομνηνό. Το πεντάτρουλο καθολικό (1535 – 1547) τοιχογραφήθηκε από τον κρητικό ζωγράφο Τζώρτζη την ίδια εποχή ενώ η βιβλιοθήκη της θεωρείται μια από τις πλουσιότερες και καλύτερα οργανωμένες. Ανάμεσα στα κειμήλια ως μέγιστος θησαυρός φυλάσσεται το λείψανο της δεξιάς χείρας του Τιμίου Προδρόμου που άγγιξε την κεφαλή του Θεανθρώπου κατά τη βάπτιση. Επίσης, ξεχωρίζουν το ελεφαντοστό με την παράσταση της Σταύρωσης (10^ου αιώνα), ευαγγέλιο με 80 μικρογραφίες (11^ου αιώνα), το χρυσόβουλο του Αλεξίου Γ’ (1375), η Μεγάλη Δέηση του Ευφροσύνου (1542), ο σταυρός της Ελένης Παλαιολογίνας (14^ου αιώνα), και η λειψανοθήκη του αγίου Νήφωνος (1515). Πανηγυρίζει στο Γενέσιο του Τιμίου Προδρόμου, 24 Ιουνίου, με 53 μοναχούς από τους 60 που διέθετε το 1997. 

Λίγο αργότερα, και όσο πλησιάζετε στη Μονή Αγίου Παύλου σας υποδέχονται οι απότομες – απόκρημνες πλαγιές του βουνού καταπράσινες κι υδροχαρείς χαμηλά, χωρίς βλάστηση πιο ψηλά, με ποικίλες ομαλές κορφές μέχρι τη σχεδόν κάθετη ανάβαση⁽¹⁴⁾ που συνεπαίρνει κι οδηγεί το βλέμμα στον περήφανο κώνο του Άθωνα στα 2027 μ. υψ. Από τα λίγα τοπία στη δυτική πλευρά του Αγίου Όρους που η ματιά σας στέκεται για λίγο στην πραγματικά μεγάλη κοιλάδα. Διακρίνεται αριστερά από την εκβολή του χειμάρρου ο παραθαλάσσιος πύργος (14^ου αιώνα), το μοναδικό κτήριο που σώθηκε απ το παλιό συγκρότημα του αρσανά, έπειτα από τη μεγάλη νεροποντή του 1911. Αυτή, ξερίζωσε εκατοντάδες ελιές παρασύροντας στο διάβα της κηπόσπιτα και παρεκκλήσια. Φανταστείτε ότι ο πύργος ήταν χτισμένος ακριβώς στην παραλία. Η σημερινή απόσταση απ αυτήν, μαρτυρεί τις προσχώσεις από τους χιλιάδες τόνους φερτών υλών που μπάζωσαν κυριολεκτικά το μέρος. Δεξιά του χείμαρρου, φαίνεται το συγκρότημα του καινούργιου αρσανά (1882) ενώ ψηλότερα ξεχωρίζουν οι μεγάλες πεζούλες των καλλιεργειών και η μονή, που βρίσκεται πάνω σ ένα μεγάλο βραχώδες πλάτωμα. 

Η ιστορία της είναι εντυπωσιακή για τις αλλεπάλληλες ιδρύσεις, αφιερώσεις και προσωνυμίες με επικρατέστερη αυτήν που θέλει την ίδρυσή της το 10^ο αιώνα από τον άγιο Παύλο Ξηροποταμινό, από τον οποίο πήρε το όνομά της. Πρόκειται για τον κτήτορα της Μονής Ξηροποτάμου, ως τότε, ήταν γνωστή ως Μονή Αγίου Νικηφόρου. Εντυπωσιάζει ο αμυντικός εξαώροφος πύργος που επεκτείνεται δεξιά με τείχος φρουριακού χαρακτήρα και πολεμίστρες. Το νεώτερο καθολικό, το τρίτο κατά σειρά, θεμελιώθηκε το 1816. Στα κειμήλιά της ξεχωριστή θέση κατέχουν τα τίμια δώρα των τριών Μάγων και οι μικρογραφίες από περγαμηνή που στολίζουν δίπτυχο και σταυρό. Πανηγυρίζει στη γιορτή της Υπαπαντής του Κυρίου 2 Φεβρουαρίου, ενώ αύξησε τη δύναμή της σε 83 μοναχούς από 45 που είχε το 1997. 

Μετά τα τέσσερα μοναστήρια των βράχων ακολουθούν οι τρείς γνωστότερες σκήτες, η Νέα Σκήτη, η Σκήτη της Αγίας Άννας, και η Σκήτη της Αγίας Τριάδας Καυσοκαλυβιών. Είναι ιδιόρρυθμεςθυμίζοντας μικρό οικισμό με καλύβες διάσπαρτες γύρω από το κυριακό. Πρώτη, εκεί που αρχίζει η διαδικασία επιστροφής στην Ουρανούπολη, η Νέα Σκήτη (Ιερά Σκήτη Γενεθλίου της Θεοτόκου) με τον ιδιαίτερα καλοδιατηρημένο οχυρωτικό πύργο. Σ αυτόν οφείλεται η παλιότερη ονομασία Σκήτη του Πύργου. 

Και εδώ, όπως σε όλα τα μοναστήρια θα τύχετε θερμής υποδοχής. Βασικό στοιχείο της διαμονής και της επαφής σας με την οικουμενικότητα του Αγίου Όρους, έναν τόσο διαφορετικό κόσμο που διδάσκει εγκράτεια μέσα από τα βιώματα αναχωρητών μοναχών κι ερημιτών, θα πρέπει να είναι η απομάκρυνση από το παλιό περιβάλλον, από τα εγκόσμια που τόσο μας προκαλούν κι η αφοσίωση σε μια κοινωνία αφιερωμένη στην ειρήνη. 

Για τη χερσόνησο του Άθω και τις μονές της, που υπήρξαν πάντα τόπος φιλοξενίας θα επανέλθουμε. Ολόκληρο το Άγιον Όρος άλλωστε είναι ένας από τους πλουσιότερους σε πολιτιστικούς θησαυρούς χώρους, μεγάλο κεφάλαιο της ευρωπαϊκής κληρονομιάς που στοιχειοθετεί ένα μοναδικό, άγνωστο κι ανεκμετάλλευτο ακόμα σε όλη του την έκταση, πλούτο. 

Σε δεκάδες περιοχές παραθερισμού της χώρας συμβαίνει αυτή η εμπειρία που θα ζήσετε στην αξιαγάπητη Ουρανούπολη. Στην πραγματικότητα όπου να ταξιδέψετε στην Ελλάδα, τις περισσότερες  φορές λίγο έξω απ το οποιοδήποτε πολυσύχναστο κέντρο, δίνεται η δυνατότητα και η χαρά να εισχωρήσετε σε μιαν άγνωστη ενδοχώρα ανακαλύπτοντας πραγματικές μικρές οάσεις ηρεμίας, ήσυχα ακρογιάλια, μικρά καλλωπισμένα χωριά, μνημεία και ιστορικούς χώρους.

Όλα αυτά αποτελούν μικρά αλλά σημαντικά αποτυπώματα που διατηρώντας και γνωρίζοντας τη φυσιογνωμία τους, ερχόσαστε σε επαφή με το όχι και τόσο μακρινό παρελθόν.

* Ο χαρακτηρισμός «πελώριος σμάραγδος» του τίτλου, ανήκει στον Ζαχαρία Παπαντωνίου στο ομώνυμο ταξιδιωτικό του.

 

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Το ίδιο ισχύει και στην γειτονική Αμμουλιανή, όπως και σε μεγάλα τμήματα της χώρας. Βλ. συμβάσεις και κατάληξη  του σχεδίου στο: Άγγελος Σινάνης, «Νήσος Αμμουλιανή», στο: περ. Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα τομ. Θ’, εκδόσεις Χαϊσάιντινγκ, Αθήνα (2007) 22.

⁽²⁾ Κωνσταντίνου Ι. Χατζηιωάννου, Η Ιστορία της Αμμουλιανής, έκδοση: Πολιτιστικός Σύλλογος Αμμουλιανιτών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (1997) 154.

⁽³⁾ Χατζηιωάννου ο.π. 154.

⁽⁴⁾ Φαίδων Χατζηαντωνίου, «Μια Αυστραλή συγγραφέας στην Ελλάδα» εφημερίδα Καθημερινή (ε.88^ο, φ.26.401) Κυριακή 8 Οκτωβρίου (2006) 8.

⁽⁵⁾ TheCobwebLadder (1916), TheSolitaryPedestrian (1918), TheFourteenThumbsofstPeter (1926) και η πολυτάραχη ζωή της Τζόις Λοκ στην Ουρανούπολη μέσα από την αυτοβιογραφία της: Joice NanKivell Loch, AFringeofBlue, Murray 1968. Περισσότερα βλ. http://en.wikipedia.org/wiki/Joice_NanKivell_Loch και http://www.austlit.edu.au/run?ex=ShowAgent&agentId=A(AN

⁽⁶⁾ http://en.wikipedia.org/wiki/Joice_NanKivell_Loch

⁽⁷⁾ Πληροφορίες από τον κ. Λαζανά Ανδρέα αρχαιοφύλακα του πύργου της Ουρανούπολης σε τηλεφωνική επικοινωνία στις 3/4/08 ω10:00. Επίσης, από τον ενημερωτικό οδηγό «Ο πύργος της Ουρανούπολης» με κείμενα των Ι. Α. Παπάγγελου – Πλ. Λ. Θεοχαρίδη, έκδοση Τ.Α.Π.Α. 2002 και «οδηγός έκθεσης στον πύργο της Ουρανούπολης» ΥΠ.ΠΟ – 10^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων χ.χ.

⁽⁸⁾ Πληροφορίες από τον κ. Δούκα Κλεάνθη αρχαιολόγο συνεργάτη του κ. Ι. Αθ. Παπάγγελου σε τηλεφωνική επικοινωνία στις 3/4/08 ω13:20. Επίσης από τον ενημερωτικό οδηγό «Η Μονή Ζυγού» με κείμενα του Ι. Α. Παπάγγελου, ΥΠ.ΠΟ – 10^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων χ.χ. και Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελου, «Μονές και Μετόχια», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2003) 19.

⁽⁹⁾ Διάσπαρτα στη χερσόνησο είναι τα κελιά και τα καθίσματα μεμονωμένα κτηριακά συγκροτήματα με χώρο κατοικίας, ενσωματωμένο ναό και βοηθητικά κτίσματα που κατοικούνται από έναν ή περισσότερους μοναχούς.  Πολλά κελιά δημιούργησαν τις ιδιόρρυθμες σκήτες, οι οποίες επίσης είναι εξαρτήματα κυρίαρχων μονών. Τα κελιά που απαρτίζουν τις σκήτες λέγονται Καλύβες και δεν έχουν πάντα ενσωματωμένο ναό, αλλά έχουν συχνά μικρή έκταση καλλιεργήσιμης γης. Ησυχαστήριο είναι μικρό, υποτυπώδες, οίκημα με ενσωματωμένο ναό, που ζει ένας ερημίτης. Οι κοινοβιακές σκήτες δεν διαφέρουν ως προς την αρχιτεκτονική τους από τα κτηριακά συγκροτήματα των μονών. Γαβριήλ Νικ. Πεντζίκης, Άγιον Όρος, τ.1, εκδόσεις Explorer, Αθήνα (2003) 217 - 219.

⁽¹⁰⁾Οι μονές χαρακτηρίζονται βασιλικές (η ίδρυσή τους οφείλεται σε συνδρομή ή επικύρωση βυζαντινών αυτοκρατόρων), πατριαρχικές (έκδοση σχετικών ιδρυτικών πατριαρχικών εγγράφων), σταυροπηγιακές (τοποθέτηση σταυρού στα θεμέλια του καθολικού, τεκμήριο ανεξαρτησίας από τον τοπικό επίτροπο) κυρίαρχες (εξουσιάζουν το Άγιο όρος, το έδαφος του οποίου, με εξαίρεση τις Καρυές, έχει μοιραστεί σε ισάριθμες περιοχές) και αυτοδιοίκητες (από κάθε άλλη εκκλησιαστική αρχή, με πνευματική μόνο εξάρτηση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο). Σωτήρη Καδά, «Άγιον Όρος» στο: Κίσσας Σωτήρης (διευθ, εκδόσεως) ΕΟΤ – ΕΤΒΑ, Αθήνα (1997) 116.

⁽¹¹⁾ Σε κάποιες περιπτώσεις μεγάλος αριθμός γειτονικών κελιών εξελίχθηκε σε οικισμό. Ο κοινός κεντρικός ναός ονομάζεται κυριακό. Ίδια ονομασία ισχύει και στις σκήτες. Εκεί πηγαίνουν να λειτουργηθούν τις Κυριακές και τις μεγάλες γιορτές. Πεντζίκης ο.π. 218.

⁽¹²⁾ Περισσότερα για το πολύ ενδιαφέρον θέμα των πύργων δείτε στο συλλογικό: «Οι Πύργοι του Αγίου Όρους» στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 28 Δεκεμβρίου 2003), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.

⁽¹³⁾  Πέτρος Κουφόπουλος – Διομήδης Μυριανθεύς στο: «Ελιά και Λάδι» ΕΤΒΑ, Αθήνα (1996) 237 σημ 1. Αυτά τα κτήρια, συνδέονται με την παραγωγή και μεταποίηση αγαθών. Μια από τις βασικές δραστηριότητες είναι η καλλιέργεια ελιάς και η παραγωγή λαδιού. Τα περισσότερα μοναστήρια εκτός των άλλων κτηρίων, διαθέτουν και ελαιοτριβεία, μια από τις χαρακτηριστικές κατηγορίες που βρίσκονται εκτός των μονών. Περισσότερα για τα ελαιοτριβεία στο Άγιο Όρος και τη Χαλκιδική βλ. στο συλλογικό τόμο «Ελιά και Λάδι» πρακτικά Δ’ τριημέρου εργασίας Καλαμάτα, 7 – 9 Μαΐου 1993, έκδοση Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1996.

⁽¹⁴⁾  Δημήτριος Θεοχ. Κύρρου, Οδοιπορικό στην κορυφή του Άθωνα, έκδοση Νομ. Αυτ. Χαλκιδικής, Πολύγυρος 2006. Πολύ ενδιαφέρουσα έκδοση για την ανάβαση στην κορφή του Άθωνα.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: Ουρανούπολη – Ιερισσός 23770.

ΔΙΑΜΟΝΗ: Πολλά ξενοδοχεία και ακόμα περισσότερα ενοικιαζόμενα δωμάτια. Ενδεικτικά δείτε το www.booking.com που έχει και προσφορές. Επίσης Eagle palase 31047 – 8 www.eaglespalase.gr Αριστοτέλης 24025 www.aristoteles.gr Theoxenia 71060 – 6 www.theoxenia.gr Ξενία 71412 www.papcorp.gr Ouranoupolis Beach 71590 www.aktiouranoupolis.cjb.net Ηλιοβασίλεμα 71372 www.ouranoupoli.com/sunset Άκραθος 71100, Ελληνικόν 71138, Μακεδονία 71085. Δωμάτια: Pansion Aggelos71153, 6977986322,Αντωνάκης Δημήτριος 71013, Pansion Ειρήνη 71443 www.pansionirini.gr,Pansion Αμανατίδου 71374 www.pansionamanatidou.gr 

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην Ουρανούπολη το ομώνυμο 71171, 71400 www.camping-ouranoupoli.gr  

ΦΑΓΗΤΟ: Μεζεδάκια στην παραλία με θέα τα Δρένια, φρέσκα ψάρια και θαλασσινά, παραδοσιακή ελληνική κουζίνα αλλά και αστακομακαρονάδες ή μυδοπίλαφο αγιορείτικο κρασί και τσίπουρο. «Αλκυονίδες»,  Restaurant «Lemoniadis» 71355, Restaurant «Κρητικός» 71222 βραβευμένο για την ποιότητα, «Karidas» από τα παλιότερα της περιοχής.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Σταγείρων – Ακάνθου (έδρα Ιερισσός) 22494, 22752, 21001 22216, Δημοτικό Διαμέρισμα Ουρανούπολης 71216, Πολυδύναμο ιατρικό κέντρο 21111, Αστυνομία 22206. Λιμενικός Σταθμός 71248. Συνεργείο στην Ουρανούπολη Στράτος Καμάδας 71117, στη Μεγάλη Παναγιά Βακάλης Αθανάσιος 2372071509, 6944722626. Ενοικιάσεις Παπαδόπουλος  Γιώργος 2377071281, 6974432535. Να έχετε μαζί σας δύο Fast και ένα συρματόσχοινο αμπραγιάζ.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.ierissos.gr www.ouranoupoli-online.gr Στην Ουρανούπολη από Μάιο μέχρι Οκτώβριο έχετε τη δυνατότητα να νοικιάσετε βαρκάκι με μικρή εξωλέμβια για τα νησιά Δρένια ή την Αμμουλιανή ή όπου εσείς θέλετε να πάτε βόλτα, (δεν χρειάζεται δίπλωμα) Σάββας Αντωνάκης 6948119960. Επίσης από εδώ ξεκινούν τα πλοιάρια για τις παραλίες στα γειτονικά νησιά Δρένια ή την εκδρομή στα παράλια του Αγίου Όρους που φτάνει ως τη Νέα Σκήτη, Athos Sea Cruises Ρήγα Παραδεισία 71370, 71606, 6944678830, Κονάκι Travel 2377071162, 6936905087 www.athostours.gr Μουσείο στον Πύργο της Ουρανούπολης 71651, ανοιχτά καθημερινά 09:00 – 17:00. Είδη λαϊκής τέχνης και είδη Αγίου Όρους στην «Μαρία», Ρήγα Μαρία, πλατεία Ουρανούπολης 71442. Για επίσκεψη και διαμονή στο Άγιο Όρος πρέπει να επικοινωνήσετε νωρίτερα με το Γραφείο Εξυπηρέτησης Προσκυνητών στη Θεσσαλονίκη 2310252575 προκειμένου να πάρετε Διαμονητήριο, που ισχύει για τρείς διανυκτερεύσεις (4 μέρες). Αναχώρηση από Ουρανούπολη 09:45 προς Δάφνη, το λιμάνι του Αγίου Όρους 2377071149, Δάφνη 2377024100, 24148. Δείτε τα www.ec-patr.org/mones/athos/index.htm www.mountathos.gr και www.mountathos.com  Να γνωρίζετε ότι οι επισκέπτες του Αγίου Όρους χαίρουν δωρεάν φιλοξενίας και τροφής αλλά θα πρέπει προηγουμένως να έχουν έρθει σε συνεννόηση με την μονή που επιθυμούν να τους φιλοξενήσει. Μονές: Ζωγράφου 23247, Δοχειαρίου 23245, Ξενοφώντος τηλ κέντρο 23623, 23249, Αγ. Παντελεήμονος 23252, Ξηροποτάμου 23251, Σίμωνος Πέτρας τηλ κέντρο 23700, 23254, Γρηγορίου 23218, Διονυσίου τηλ κέντρο 23688, 23687, Αγίου Παύλου τηλ κέντρο 23609, 23250, Νέα Σκήτη 23351. Ακούστε τo εξαίρετο έργο του Χρήστου Τσιαμούλη «Άθως ο εμός» FM Records.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: ELIN – bp στην Ιερισσό. 

ΧΑΡΤΕΣ: Υπάρχουν πολλοί, τουριστικοί, χωρίς κάτι ιδιαίτερο. Ξεχωρίζει η «Χαλκιδική» από τις εκδόσεις Ρέκος σε κλίμακα 1:240.000.

ΒΙΒΛΙΑ: Αντώνη Ιορδάνογλου, Άγιον Όρος, εκδόσεις Road Αθήνα 2001, και Γαβριήλ Νικ. Πεντζίκης, Άγιον Όρος, τόμοι 2, εκδόσεις Explorer, Αθήνα 2003.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΟΥΡΑΝΟΥΠΟΛΗ και το ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Κωνσταντίνου Ι. Χατζηιωάννου, Η Ιστορία της Αμμουλιανής, έκδοση: Πολιτιστικός Σύλλογος Αμμουλιανιτών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997.
• Σωτήρη Καδά, «Άγιον Όρος», Μακεδονία, Κίσσας Σωτήρης (διευθ, εκδόσεως), ΕΟΤ – ΕΤΒΑ, Αθήνα 1997.
• Γαβριήλ Νικ. Πεντζίκης, Άγιον Όρος, τόμοι 2, εκδόσεις Explorer, Αθήνα 2003.
• Βλάση Βλασίδη, Χαλκιδική, εκδόσεις Explorer, Αθήνα 2005.
• Δημήτριος Θεοχ. Κύρρου, Οδοιπορικό στην κορυφή του Άθωνα, έκδοση Νομ. Αυτ. Χαλκιδικής, Πολύγυρος 2006.

 Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Παύλου Μ. Μυλωνά, «Άθως», περιοδικό Αρχαιολογία τ.54, Αθήνα 1995.
• Ι. Α. Παπάγγελου – Πλ. Λ. Θεοχαρίδη, «Ο πύργος της Ουρανούπολης» Τ.Α.Π.Α. 2002 και «οδηγός έκθεσης στον πύργο της Ουρανούπολης» ΥΠ.ΠΟ – 10^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων χ.χ. επίσης  Ι. Α. Παπάγγελου, «Η Μονή Ζυγού», ΥΠ.ΠΟ – 10^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων χ.χ.
• Γαβριήλ Νικ. Πεντζίκης, «Άγιον Όρος – η κιβωτός της Ορθοδοξίας» στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 5 Ιουλίου 1992), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες.
• Συλλογικό, «Άγιον Όρος – Μονή Βατοπαιδίου», στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 1996), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Βησσαρίων Σταύρακας.
• Συλλογικό, «Άγιον Όρος – Το περιβόλι της Παναγίας», στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 17 Αυγούστου 1997), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
• Συλλογικό, «Ιερά Μονή Ξενοφώντος – χίλια χρόνια ιστορικού βίου», στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 20 Δεκεμβρίου 1998), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
• Συλλογικό: «Οι Πύργοι του Αγίου Όρους» στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 28 Δεκεμβρίου 2003), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
• Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελου, «Μονές και Μετόχια», στην Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 1 Ιουνίου 2003), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Φιλοξενούσα Χαλκιδική» επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
• Σ. Αδαμαντοπούλου – Π. Δενδρινός, «Ιερισσός», στο: περ. ΓΕΩ, τ.254, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2005.
• Φαίη Παπαιωάννου, «Χαλκιδική», στο: περ. ΓΕΩ, τ.332, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2006. 

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Φαίδων Χατζηαντωνίου, «Μια Αυστραλή συγγραφέας στην Ελλάδα» εφημερίδα Καθημερινή (ε.88^ο, φ.26.401) Κυριακή 8 Οκτωβρίου 2006. 

 ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (2895 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΤΗΛΟΣ – ΠΑΡΚΟ ΤΗΛΟΥ 

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2008

Πάρκο Τήλου – πρότυπο ανάπτυξης

Σε μια εποχή που η κερδοσκοπική φιλοσοφία του τουρισμού εμφανίζεται σαν η μόνη αναπτυξιακή προοπτική στο Αιγαίο, η στροφή προς τη βιώσιμη αειφορική ανάπτυξη που έχει κάνει προ πολλών ετών ο Δήμος Τήλου, είναι πραγματική έκπληξη για να μην πούμε αναμενόμενη υγιής αντίδραση.  Αναμενόμενη γιατί μόνο αυτή μπορεί πράγματι να εξασφαλίσει όχι μόνο τη διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος και του τοπίου, αλλά και την ανθοφορία του τοπικού λαϊκού πολιτισμού. 

Συζητούσαμε παλιά αν έχει τύχη στη Ελλάδα της αγοραίας τουριστικής φιλοσοφίας του μαζικού τουρισμού, το μοντέλο του οικοαγροτουρισμού,  του πολιτιστικού ή ακόμα του θρησκευτικού αντίστοιχου,  που γνώριζε ραγδαία ανάπτυξη σε άλλα αγροτικά, νησαία ή ορεινά εδάφη της Ε.Ε. ειδικότερα της Ιταλίας, Ισπανίας, Γαλλίας. Το παράδειγμα της Τήλου που προσελκύει περιηγητές με ανήσυχο και διερευνητικό βλέμμα προς τη φύση και το ιστορικό περιβάλλον της νήσου, δείχνει ότι όχι μόνο μπορεί να αντιπαρατεθεί με επιτυχία, αλλά ολοένα να κερδίζει φανατικούς φίλους αυξάνοντας, μακροπρόθεσμα,  το εισόδημα των επαγγελματιών που έχουν συνειδητοποιήσει και στηρίζουν αυτό το ιστορικό χρέος απέναντι στον τόπο τους. 

Η πολιτική να προαχθεί ο αειφορικός εναλλακτικός τουρισμός βρήκε διέξοδο με την σύσταση⁽¹⁾ της ΜΚΟ Πάρκο Τήλου που ήδη έχει αποφέρει θετικά αποτελέσματα στην κοινωνία, τους φορείς, κυρίως όμως στο περιβάλλον. Το τελευταίο, αποτέλεσε έναυσμα για τη δημόσια αφιέρωση των 33^ων ιδρυτικών⁽²⁾ μελών και οργανισμών από όλο τον κόσμο. Σκοπός του μη κερδοσκοπικού σωματείου είναι η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, του πλούτου της Τήλου, και των πενηντατεσσάρων νησαίων εδαφών που την στεφανώνουν. Αυτό είναι μεταξύ των άλλων το ελπιδοφόρο αποτέλεσμα μιας συλλογικής προσπάθειας, που κατέταξε την Τήλο μεταξύ των λίγων δακτυλοδεικτούμενων για την περιβαλλοντική ευαισθησία νησιών στην Ευρώπη. Ο σεβασμός στις ισορροπίες και τις λειτουργίες που η φύση επιλέγει οδήγησε με σταθερά βήματα στην πρότυπη οικοτουριστική ανάπτυξη, κάτι εντελώς άγνωστο στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Η άξια προσοχής, ομαδική πρωτοβουλία των κατοίκων εξελίχθηκε, στηρίχθηκε εθελοντικά και ευδοκίμησε, χάρη στην ισχυρή παρουσία και το προσωπικό στοίχημα δύο ανθρώπων που αγάπησαν τον τόπο σαν δικό τους. Του Κωνσταντίνου Μεντζελόπουλου, μέχρι πρότινος διευθυντή του πάρκου, και της συζύγου του, Δ^ρος Νομικής Kandis Alexander, οι οποίοι μελέτησαν κι’ αποθησαύρισαν την ειδική περιβαλλοντική μελέτη⁽³⁾ για την Τήλο που είχε γίνει με μέριμνα του επί σειρά ετών Δήμαρχου, κ. Τάσου Αλιφέρη. Αυτή, αναφερόταν στον περιορισμό και εν τέλει στην καθολική απαγόρευση του κυνηγιού και προέβλεπε τη δημιουργία Πάρκου με σκοπό να διασφαλιστεί η χλωρίδα και η πανίδα. Κάτι που όσες φορές έγινε απόπειρα να συζητηθεί δημόσια⁽⁴⁾, προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις ανώνυμων αλλά και επώνυμων κυνηγών, σωματείων, ομοσπονδιών, προέδρων κ.λπ.

Στην Τήλο, ευτυχώς, κατάλαβαν ότι τα μικρά φτερωτά θαύματα, το οικοσύστημα που τα προσελκύει, είναι και δική τους περιουσία. Το δικαίωμα κάποιων να καταστρέφουν έγινε δικό τους δικαίωμα να προστατεύουν. Έτσι αδιαφόρησαν για το δήθεν πολιτικό κόστος, τις νομικές τρικλοποδιές της διοίκησης που δεν το ήθελε, και απαγόρευσαν αρχικά, κατήργησαν στη συνέχεια το κυνήγι, δημιούργησαν το φυσικό Πάρκο, κι έπιασαν τα κιάλια. Η συνέχεια ήρθε σχεδόν μόνη της από τους πολυπληθείς επισκέπτες που εκτίμησαν και επιβράβευσαν αυτή τη στάση. Αυτό αρκεί για το ζητούμενο που δεν είναι άλλο από μια καλύτερη εξέλιξη στην ποιότητα της ζωής των κατοίκων. 

Σήμερα η Τήλος προστατεύει την σπάνια μεσογειακή φώκια «monachus monachus», 165 είδη ενδημικών και αποδημητικών άγριων πουλιών εκ των οποίων τα πιο σημαντικά και σε καθεστώς προστασίας είναι 37. Μεταξύ τους πετούν το σπάνιο Όρνιο (Gupsfulvus)⁽⁵⁾, 6 ζεύγη σπιζαετοί, 8 ζεύγη αετογερακίνας, 650 ζεύγη μαυροπετρίτες, 2 ή 3 ζεύγη πετρίτες, και 78 άτομα θαλασσοκόρακες. Αυτή η ανεκτίμητη πανίδα ζει και αναπαράγεται εδώ κάτι που επέδρασε καθοριστικά ώστε όλο το νησί να έχει ανακηρυχτεί «Ζώνη Ειδικής Προστασίας για τα Πουλιά», ενώ έχει αναγνωριστεί και ως βιότοπος Corine ιδιαίτερης σημασίας. Επιπλέον η Τήλος είναι μια σημαντική ενδιάμεση στάση για ξεκούραση και ανεφοδιασμό σε ‘’καύσιμα’’ πολλών από τα 200 είδη πουλιών που μεταναστεύουν μεταξύ της Αφρικής και της Ευρώπης. 

Η μετανάστευση των πουλιών είναι ένα συναρπαστικό και σύνθετο σύστημα μετακινήσεων που εξαρτάται από παράγοντες, όπως η διαθεσιμότητα τροφής και νερού, συμφόρηση άγριας φύσης, μετακινήσεις ρευμάτων, μετακίνηση για την αποφυγή της ενδογαμίας, απρόβλεπτη εμφάνιση των κατάλληλων όρων αναπαραγωγής, παραλλαγές κλίματος και ασυνήθιστα για την εποχή καιρικά στοιχεία καθώς και την αλλαγή φτερώματος (όπως συμβαίνει με την καναδική χήνα). Η δακτυλίωση λύνει το ερώτημα πόσο μακριά ταξιδεύουν τα πουλιά και έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση της μετανάστευσης που κατηγοριοποιείται σε «μερική, υψομετρική, σχηματισμένη σε αψίδα, καθυστερημένη, διασπορά των νεοσσών μετά την ενηλικίωσή τους, νομαδική», και φυσικά οι «εισβολές»⁽⁶⁾. 

Πολλά, για μιας τέτοιας έκτασης νησί είναι τα είδη πουλιών που έχουν καταγραφεί, 24 εκ των οποίων είναι είδη προς εξαφάνιση και 10 βρίσκονται στο Κόκκινο βιβλίο της Ε.Ε., στον κατάλογο των αυστηρώς προστατευόμενων ειδών⁽⁷⁾. Αυτά είναι: Θαλασσοκόρακας (Phalacrocorax aristotelis, No14), Αετογερακίνα (Buteo rufinus, No85), Σπιζαετός (Hieraaetus fasciatus, No93), Μαυροπετρίτης (Falcoeleonorae, No100), Πετρίτης (Falco peregrines, No103), Αιγαιόγλαρος (Larus audouinii, No189), Χαλκοκουρούνα (Coracias garrulous, No235), Λιοστριτσίδα (Hippolais olivetorum, No316), Κοκκινοκαλιακούδα (Pyrrhocorax pyrrhocorax, No368), Σκουρόβλαχος (Emberiza caesia, No401)⁽⁸⁾. 

Ο πλούτος της δεν εξαντλείται σε αυτά που βλέπουμε, και είναι πράγματι εντυπωσιακά όσον αφορά τα πουλιά. Υπάρχουν θησαυροί που δεν φαίνονται με την πρώτη ματιά. Τα φυτά και τα βότανα. Η έως τώρα επιστημονικά καταγραμμένη χλωρίδα, δημοσιευμένη σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά, ανέρχεται σε 378 είδη, ενώ οι άνθρωποι της ΜΚΟ Πάρκο Τήλου που γνωρίζουν τον τόπο, τα υπολογίζουν σε πάνω από χίλια⁽⁹⁾. Αυτή η μεγάλη ποικιλία ειδών έρχεται σε άμεση αντίθεση με την πρόχειρη αστική αντίληψη ότι τα νησιά μας δεν έχουν φυτολογικό ενδιαφέρον … ’’αφού είναι ξερονήσια’’. Το αντίθετο συμβαίνει, αφού διαθέτουν την υψηλότερη βιοποικιλότητα στην Ευρώπη και την ανατολική Μεσόγειο, με αφθονία ειδών που θα ζήλευαν πολλές χώρες που, αντίθετα με ό,τι συνηθίζεται εδώ, δίνουν μεγάλη σημασία στην χλωρίδα τους. Όχι μόνο προστατεύοντάς την, αλλά και εκδίδοντας ανάλογα βιβλία για να καταδείξουν στους ενδιαφερόμενους ή τους αμύητους την αξία της και το πολύτιμο του περιβάλλοντος που τη φιλοξενεί και την αναπαράγει αδιαλείπτως κάθε χρόνο.

Πολλοί, αγνοώντας την πραγματικότητα, είναι βέβαιοι ότι άνθρωποι και ‘’τουριστική ανάπτυξη’’, δεν συμβαδίζουν. Έχουν κάνει και εδώ, λάθος εκτίμηση, εξακολουθώντας να καταστρέφουν το περιβάλλον και τα είδη για τις δικές τους ακατανόητες επιθυμίες. Στο δυναμικό του νησιού που αφορά τόσο τα πουλιά όσο και τα φυτά έχει προστεθεί και η τεχνητή εξωποτάμια δεξαμενή που βρίσκεται σε παράκαμψη του κεντρικού δρόμου για το Μεγάλο Χωριό. Ένας εν δυνάμει υγρότοπος που υπάγεται σε «καθεστώς προστασίας»⁽¹⁰⁾ SPA (GR4210024) και IBA (GR168), αφού βοηθά στην ανάπτυξη καλαμιώνων προσελκύοντας εκτός από τους τοπικούς πληθυσμούς πουλιών και τα διψασμένα μεταναστευτικά.

 Σε όλη αυτή την πλούσια χλωρίδα, πανίδα, περιλαμβάνονται κι άλλα πιο συνηθισμένα είδη, όπως είναι οι νησιώτικες πέρδικες με ομολογουμένως πυκνό πληθυσμό, τα κατσίκια και τα πρόβατα στα παλιά μαντροκάθια (οι στάνες στην ντοπιολαλιά), που επισημαίνουν την παρουσία ανεπτυγμένης κτηνοτροφίας. Σήμερα είναι λιγότερα από άλλοτε αλλά σε σχέση με τον πληθυσμό είναι αρκετά. Το στοίχημα που έχει βάλει η δημοτική αρχή και προσωπικά ο γιατρός - δήμαρχος του νησιού Τάσος Αλιφέρης, είναι να δεθεί η ήπια τουριστική ανάπτυξη με την πρωτογενή παραγωγή του νησιού και ιδιαίτερα με την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία (αρκετά ανεπτυγμένη) και την αλιεία. Θετικό σε αυτές τις σκέψεις είναι το γεγονός ότι όλες οι προσπάθειες και όλες οι δράσεις που έγιναν έως τώρα, είχαν μια κοινή συνιστώσα. Την διεπιστημονική άποψη πάνω σε θέματα ήπιας ανάπτυξης. Και εδώ ο δήμος Τήλου δεν έκανε πίσω. Χρησιμοποίησε και συντόνισε, μαζί με το ταμείο ανάπτυξης Νότιου Αιγαίου, το πρόγραμμα «Πρακτικές βιώσιμης ανάπτυξης στα νησιά του Νοτίου Αιγαίου Ίος και Τήλος»⁽¹¹⁾ που υλοποιήθηκε το 2003 – 2004, έχοντας στόχο την διερεύνηση – προώθηση των δυνατοτήτων που παρέχει το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον των νησιών, για ισόρροπη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη με σεβασμό προς το περιβάλλον. 

Από αυτό το πρόγραμμα προέκυψαν ενημερωτικές, περιβαλλοντικές παρεμβάσεις στα σχολεία των δύο νησιών, εκθέσεις φωτογραφίας, αφίσας, ημερίδες ενημέρωσης για το πλατύ κοινό, έκδοση βιβλίων κ.λπ. που υλοποιήθηκαν μέσω διαδικτύου, φέρνοντας πιο κοντά στα σύγχρονα μέσα τα παιδιά. Σήμερα ο δήμος Τήλου συμμετέχει στο πρόγραμμα «Προσομοίωση της Ευρώπης του Μέλλοντος» με έμφαση στις εναλλακτικές μορφές ενέργειας (ηλιακή, αιολική). Για όλες αυτές τις «καθαρές» προσπάθειες και για τη συμβολή του στην προώθηση των στόχων⁽¹²⁾  του «Ελληνικού Δικτύου Μικρών Νησιών» (πρόεδρός του ο κ. Λευτέρης Κεχαγιόγλου), ο Τάσος Αλιφέρης είναι ο μοναδικός δήμαρχος που βραβεύτηκε σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στις 15 Απριλίου 2008 στο κτήριο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. 

Τελικά αυτό που άρχισε πριν χρόνια στο νησί έμελε να παίξει τον δικό του καθοριστικό ρόλο ακόμα και στις ενέργειες της τοπικής αυτοδιοίκησης που στηρίζει, αν δεν προκαλεί, αυτές τις εξελίξεις. Η απλούστατη προσέγγιση των κατοίκων με τη σκέψη ότι η ζωντάνια της φύσης, είναι και δική τους ζωντάνια, η ζημιά στη φύση, είναι υποβάθμιση της ζωής τους, έβαλε τα πράγματα στις πραγματικές τους διαστάσεις προσελκύοντας και αυτούς που, επιτέλους, βρήκαν έναν προορισμό, να υπάρχει σεβασμός για τη φύση και το περιβάλλον. Επίσης, ας μην διαφεύγει ότι ο μαζικός τουρισμός ουδέποτε ήταν φιλικός προς τους απλούς επισκέπτες ή τους συνειδητοποιημένους περιηγητές. Για πολλές δεκαετίες η έννοια της ανάπτυξης αποτέλεσε τη δίοδο από όπου πέρναγαν ατελή νομοσχέδια και ‘’φιλικές’’ υπουργικές αποφάσεις ώστε να διευκολυνθούν προσωπικές και άλλες φιλοδοξίες ισχυρών. Για αυτό το λόγο μετετράπη αποκλειστικά σε οικονομικό αυτοσκοπό μη δίνοντας καμία σημασία στο πολιτιστικό, βιολογικό ακόμα και το ανθρώπινο δυναμικό.  

Τελευταία, αποδεικνύεται ότι οι κατά καιρούς απόψεις για τις προοπτικές του μαζικού τουρισμού, αυτού που έχει επιφέρει τα σοβαρότερα πλήγματα στη χώρα, και της δήθεν ανάπτυξης που θα φέρει, είναι μύθος⁽¹³⁾. Ούτε ανάπτυξη θα φέρει, και όπου τυχαία, χωρίς πρόγραμμα αυτή γίνει, θα είναι έωλη, στρεβλή, χωρίς προοπτική, ενώ ταυτόχρονα θα αφήσει δυσθεώρητα χρέη, κατασπαταλώντας προηγουμένως όσα κοινοτικά κονδύλια μπορεί, διευκολύνοντας τον πλουτισμό των πολιτικά ευνοούμενων. 

Ολοένα και περισσότεροι συνειδητοποιούν ότι αυτά τα μοντέλα φέρνουν μόνο πρόσκαιρα, γρήγορα κέρδη, που στερούνται μακροπρόθεσμου οφέλους.  Αντίθετα, πρέπει να αναφερθεί ότι στο ξεκίνημα της προσπάθειας για την καθολική αποδέσμευση από το κυνήγι (1997), και την δημιουργίατου Φυσικού πάρκου (2003), υπήρχαν στο νησί 100 κλίνες και ένας μήνας τουριστικής σαιζόν. Σήμερα, μετά από έντεκα χρόνια έλλειψης κυνηγών και πέντε χρόνια του θεσμοθετημένου Πάρκου, οι κλίνες έφτασαν στις 1300 (με έντονη τάση ανόδου) και η σαιζόν επιμηκύνθηκε στους πέντε μήνες⁽¹⁴⁾. Επιπλέον οι επισκέπτες δεν έρχονται μόνο από την Ελλάδα αλλά απ’ όλα τα μέρη της Ε.Ε., επιβραβεύοντας, στην πράξη, αυτή τη διαφορά με την υπόλοιπη χώρα. 

Το Πάρκο Τήλου είναι από τα ελάχιστα στη χώρα που ιδρύθηκε με προεδρικό διάταγμα⁽¹⁵⁾ τη σύμφωνη γνώμη του τοπικού πληθυσμού και του Δήμου «γι’ αυτό πέτυχε»⁽¹⁶⁾. Το ποσοτικό και ποιοτικό αποτέλεσμα είναι ελκυστικό και για άλλα μέρη της πατρίδας μας (στις Κυκλάδες και στην εγκαταλειμμένη Πίνδο κυρίως) ώστε να μιμηθούν αυτή την σώφρονα επιλογή ζωής, τα αναρίθμητα πλεονεκτήματά της, διαμορφώνοντας πραγματικά νέες απαιτήσεις προς την τοπική αυτοδιοίκηση ή ακόμα το απαθές περί το περιβάλλον πολιτικό προσωπικό.

Έτσι θα οδηγήσουν τον τόπο τους στην εποχή της μόνης αληθινής αειφορικής και βιώσιμης ανάπτυξης⁽¹⁷⁾, που στηρίζεται κυρίως στη φύση και σ’ αυτά που εκείνη προσφέρει. Η Τήλος τα κατάφερε και δείχνει το δρόμο!.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Στις 4 Οκτωβρίου 2003 συναντήθηκαν οι ιδρυτικοί φορείς του πάρκου και στις 5 Ιουλίου 2004 το Πρωτοδικείο Ρόδου νομιμοποίησε το Σωματείο, επικυρώνοντας το καταστατικό του. Ενημερωτικό δελτίο Πάρκο Τήλου Νο1, Ιούλιος (2004) 1.  

⁽²⁾ Μεταξύ των ιδρυτικών μελών, ο Δήμος Τήλου, το Ζωολογικό Μουσείο του Πανεπιστημίου Αθηνών, η διεθνής εταιρεία Μεσογειακής Κηπευτικής (Mediterranean Garden Sosiety), η Παγκόσμια Επιτροπή Προστατευόμενων Περιοχών (World Commission on Protected Areas) μια από τις ισχυρότερες περιβαλλοντικές οργανώσεις του κόσμου, ο Γιώργος Σφήκας (που σχεδίασε, εκτός των άλλων, και το λογότυπο του πάρκου), ο Δρ. Νίκος Συμεωνίδης που ανακάλυψε τα απολιθώματα των Νάνων ελεφάντων, ο Dr. Χειρουργικής του Πανεπιστημίου της Πίζας Ενρίκο Καβίνα (ο άνθρωπος που ‘’έστησε’’ το πρωτοποριακό σύστημα τηλεϊατρικής), ο Μάικλ Ντέιβις πρόεδρος του F.O.T.A. (Friends of Tilos Association),  και άλλοι Έλληνες, Ευρωπαίοι επιστήμονες και οργανώσεις. Βλ. Ευγενία Λουπάκη, «Στην Τήλο το κυνήγι απαγορεύεται», στο: περ. ΟΙΚΟ, τ.12, Αθήνα (2003) 26, και «Πάρκο Τήλου» Ενημερωτικό δελτίο Νο1, Ιούλιος (2004) 1.  Επίσης Βλ. Φανή Δημητρακούδη, «Πάρκο Τήλου» εφημερίδα Αθηνών Αυγή 7/11/04 στο: ένθετο περιοδικό δαίμων της οικολογίας τ.43, Νοέμβριος (2004) 16.

⁽³⁾ Η μελέτη είχε γίνει από τον Δήμο Μεγάλο Χωριού τότε, με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου (91/1996) από 11/11/96. Αυτή, παραδόθηκε από τους μελετητές το 1998 και βρέθηκε στα χέρια τους την Άνοιξη του 2002, χρονική περίοδο που είχαν αποφασίσει να εγκατασταθούν μόνιμα στο νησί, ορμώμενοι από το σημαντικό γεγονός της βιοποικιλότητας και προσθέτως της απαγόρευσης του κυνηγιού.

⁽⁴⁾ Βλ. επιχειρήματα, διάλογο και κατάληξη στα περιοδικά ή εφημερίδες που ασχολήθηκαν με το θέμα: Περιοδικό Νέα Οικολογία, τ.168 – 169 έτος 1998, στο ίδιο τ.179 έτος 1999. Περιοδικό Experiment – Γαιόραμα τ.44, έτος 8^ο 2001, στο ίδιο τ.45 έτος 8^ο 2001, στο ίδιο τ.66, έτος 12^ο 2005, Περιοδικό ΟΙΚΟ τ.12 έτος 2003, τ.13 έτος 2003, τ.14 έτος 2003, τ.24 έτος 2004. Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή «Παύσατε πυρ, κύριοι κυνηγοί» Σάββατο 20 Σεπτεμβρίου (2003) 5. Σε όλες τις περιπτώσεις η έλλειψη επιχειρημάτων οδήγησε σε αυστηρές καθοδηγημένες αντιδράσεις που ακολούθησαν χωρίς εξαιρέσεις όλα τα δημοσιεύματα. Η συνέχεια είναι γνωστή, μάλιστα, στα νησιά του Ιονίου (Ζάκυνθος, Παξοί, Αντίπαξοι), γίνεται το έγκλημα να κυνηγούν εκτός κυνηγητικής περιόδου δεκάδες είδη κατά την μετανάστευσή τους. Σύμφωνα με εκτιμήσεις μέσα σε μια μέρα μπορεί να σκοτωθούν έως και 15.000 πουλιά. Βλ. ρεπορτάζ της Λίνας Γιάνναρου, εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή «Σφαγή τρυγονιών από λαθροκυνηγούς» (ε.89^ο, φ. 26.854) Παρασκευή 18 Απριλίου (2008) 7. 

⁽⁵⁾ Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας, Μια γνωριμία με τους Σημαντικούς Βιότοπους της Ελλάδας. Ειδική έκδοση, Αθήνα (1994) 201.

⁽⁶⁾ Tilos Park Journal, τ.5, Α’ τρίμηνο (2006) 5.

⁽⁷⁾ Συλλογικό, Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία – Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας, Υπευθ. Προγράμματος Μ. Καρανδεινός, Λ. Παράσχη, Hewlett Packard – WWF Ελλάς, Αθήνα 1992.

⁽⁸⁾  Αφιέρωμα για τα θαλασσοπούλια του Αιγαίου δείτε στην ομώνυμη εργασία των Κώστα Παπακωνσταντίνου, Δανάης Πορτόλου στο: περ. Οιωνός τ.20, της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, Αθήνα (2004) 17 – 41.

⁽⁹⁾ Πληροφορίες του πρώην διευθυντή της ΜΚΟ Πάρκο Τήλου Κωνσταντίνου Μεντζελόπουλου σε τηλεφωνική επικοινωνία 25/2/08 ω18:00.

⁽¹⁰⁾ Κατσαδωράκης Γ. και Κ. Παραγκαμιάν, Απογραφή των υγροτόπων των νησιών του Αιγαίου, Ταυτότητα, οικολογική κατάσταση και απειλές, Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση – WWF Ελλάς, Αθήνα (2007) 328, 329.

⁽¹¹⁾ Απόστολου Χατζηπαρασκευαΐδη, «Η τοπική ατζέντα 21 στα νησιά», περιοδικό Οικοτοπία τ.40, Αθήνα (2007) 62 – 67 με βιβλιογραφία. 

⁽¹²⁾ Στόχοι του, είναι η διασφάλιση της συνοχής – συνέχειας ανάμεσα στη χερσαία Ευρώπη και στα εκατοντάδες μικρά νησιά της Ελλάδας, κάτι, που ευνοεί και προωθεί με σθένος η Ευρωπαϊκή Ένωση με τα προγράμματά της. Αυτά, στοχεύουν στην ανάπτυξη των τοπικών οικονομιών με την εφαρμογή εναλλακτικών μορφών τουρισμού και την παράλληλη προστασία του περιβάλλοντος, λαμβάνοντας υπόψη τις κλιματολογικές αλλαγές που συντελούνται διεθνώς. Νίκος Μπαρδούνιας, «την αρωγή της Ε.Ε. ζητούν τα μικρά νησιά», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 89^ο., φ.26.858) Μ. Τετάρτη 23 Απριλίου (2008) 9.

⁽¹³⁾ Ένα φανταστικό αποκύημα, που, παρά περί του αντιθέτου λεγόμενα για τις δήθεν πολιτικές προώθησης ενός διαφορετικού πλαισίου ανάπτυξης, έχει βρει από τη διοίκηση ένθερμη υποστήριξη, απλά επειδή εκταμιεύονται κονδύλια. Αυτός είναι ο λόγος προώθησης ολοένα βλαβερότερων πολιτικών για το περιβάλλον, που, περιέργως τον τελευταίο καιρό, τις θυμήθηκε μεγάλο τμήμα του μίζερου και γενικόλογου πολιτικού προσωπικού. Να είστε βέβαιοι λοιπόν, ότι σε λίγα χρόνια, θα έχουν ισοπεδωθεί στο όνομα της ανάπτυξης, της τουριστικής μας έκπτωσης και του all-inclusive, δεκάδες ορεινά συγκροτήματα που ακολουθούν την καταστροφική τύχη και την αλλοίωση της αρχιτεκτονικής τους ταυτότητας, όπως έχει ήδη συμβεί στα νησιά του Αρχιπελάγους. Βλ. σε όλες τις εφημερίδες τα αφιερώματα στο καινούργιο, δήθεν καινοτόμο, Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού, που οδηγεί μαθηματικά στην κακοποίηση του περιβάλλοντος και στον τουρισμό χωρίς μέλλον. Ενδεικτικό, το αναλυτικό αφιέρωμα της εφημερίδας Αυγή (Κυριακή 6/4/08, ε.56^ο, φ.10.192) στο ένθετο περιοδικό Δαίμων της Οικολογίας τ.81 Απρίλιος (2008) 8 – 18.  Επίσης, η συνέντευξη στο Γιώργο Λιάλιο, της κ. Ράνια Κλουτσινιώτη, αρχιτέκτονα πολεοδόμο, στο: περιοδικό ΟΙΚΟ τ.67 Απρίλιος (2008)14 – 15, ένθετο στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (Σάββατο 12/4/08, ε.89^ο, φ.26.849). του ιδίου: «εξηγήσεις ζητεί η Κομισιόν για το χωροταξικό σχέδιο», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 89^ο., φ.26.857) Μ. Τρίτη 22 Απριλίου (2008) 5, το ιδίου «ούτε όραμα ούτε τόλμη στο χωροταξικό» (περιλαμβάνει και άρθρο του Κ. Μητσοτάκη), εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 89^ο., φ.26.865) Κυριακή 4 Μαΐου (2008) 4.  Δες και τα αποτελέσματα της ημερίδας της εφημερίδας Καθημερινή και του «ΣΚΑΪ» για το θέμα «Χωροταξικό με πολύ τσιμέντο», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 89^ο., φ.26.867) Τετάρτη 7 Μαΐου (2008) 7.

⁽¹⁴⁾ Από συνέντευξη του Δήμαρχου κ. Τάσου Αλιφέρη στον Μάκη Σταύρου, «Ελπιδοφόρο Πείραμα Αειφορικού Τουρισμού στην Τήλο» στο: περ. Αζιμούθιο, τ.50,  έκδοση: Ομίλου Βουνού και Θάλασσας, Αθήνα (2007) 61 – 63.

 ⁽¹⁵⁾ Παρά τις αρχικές και έντονες παρεμβάσεις της διοίκησης για την ακύρωση της προσπάθειας ή τουλάχιστον, για τη μη υπογραφή προεδρικού διατάγματος, το οποίο δεν ακυρώνεται από μελλοντικές ‘’ανάγκες’’, και δημιουργεί κακό προηγούμενο, αφού προωθείται στο Σ.Τ.Ε. για έγκριση – κύρωση. Επί τη ευκαιρία, καλό είναι να γνωρίζετε ότι όσα πάρκα και εκτάσεις ‘’προστατεύονται’’ με υπουργικές αποφάσεις δεν είναι σύμφωνα με τις οδηγίες 79 / 409 / Ε.Ε.C. και 92 / 43 / E.E.C, που έχουν ισχύ νόμου. Αυτό, γιατί η ‘’προστασία’’ μπορεί με κάποιο τρόπο (π.χ. νέα υπουργική απόφαση) να ανατραπεί, κάτι που σαφώς προσδιορίζουν οδηγίες της Ε.Ε. αναφέροντας ότι δεν μπορούν να εφαρμόζονται οι οδηγίες με προσωρινές διοικητικές αποφάσεις, (υπουργικές ή διϋπουργικές) όπως επίτηδες (για να αλλάζουν), και κατά συνήθεια, εκδίδονται στην Ελλάδα.

⁽¹⁶⁾ Λίνα Γιάνναρου, «Η Τήλος κέρδισε άγρια πανίδα και …τουρισμό», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 88^ο φύλλο 26491) Σάββατο 27 Ιανουαρίου (2007) 1, 7.

⁽¹⁷⁾ Πολύτιμη σπουδή στο θέμα ‘’Περιβάλλον και Ανάπτυξη’’ δείτε στο: Μπακαούκας Μελέτιος, «Μικρά νησιά, μια εύθραυστη ισορροπία. Ένα στρατηγικό πλαίσιο για την τουριστική ανάπτυξη των Μικρών Κυκλάδων», Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, Απρίλιος 2008.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Οι πρακτικές πληροφορίες όπως και η ενδεικτική βιβλιογραφία είναι στην εργασία Τήλος στον ίδιο τόμο.  

 Ταξίδια στην άλλη Λογοτεχνία (2877 λέξεις)

Ένας συγγραφέας, ένα βιβλίο, ένα ταξίδι

Μένης Κουμανταρέας: «Δύο φορές Έλληνας»

Κείμενο: Γιώργος Σταματίου Δρα Φιλολογίας © Μάιος 2008

Ο Μένης Κουμανταρέας (Αθήνα 1931-) ανήκει στη Μεταπολεμική Πεζογραφία, κατά την ταξινόμηση της «Ανθολογίας Σοκόλη». Επιδόθηκε με την πεζογραφία και ιδιαίτερα το διήγημα, τη νουβέλα και το μυθιστόρημα, ενώ παράλληλα καταπιάστηκε με τη μετάφραση στα ελληνικά έργων της αγγλόφωνης λογοτεχνίας.

Πρωτοπαρουσιάστηκε στα Νεοελληνικά Γράμματα το 1962 με τη συλλογή διηγημάτων «Τα μηχανάκια». Από τη χρονιά εκείνη και ως το 2005,έτος έκδοσης του τελευταίου μυθιστορήματός του « Δυο φορές ΄Ελληνας» ,έχει διανύσει μια μακρά πορεία πλούσιας λογοτεχνικής παραγωγής και ανάλογης καλλιτεχνικής ωρίμασης, με κορυφαία ίσως έργα του τη νουβέλα «Η κυρία Κούλα» και το μυθιστόρημα « Ο ωραίος λοχαγός».

- «Το αρμένισμα, Μέρα του 1638 και ο γάμος του Σπόρου και της Ποππαίας» (1967)

- «Τα καημένα» (1975)

- «Βιοτεχνία υαλικών» (1975)

- «Η κυρία Κούλα» (1978)

- «Το κουρείο» (1977)

- «Σεραφείμ και Χερουβείμ» (1981)

- «Ο ωραίος λοχαγός» (1982)

- «Η φανέλα με το εννιά» (1989)

- «Θυμάμαι τη Μαρία» (1998)

- «Η συμμορία της άρπας» (1999)

- «Η μέρα για τα γραπτά και η νύχτα για το σώμα» (1999, τέταρτη έκδοση)

- «Η μυρωδιά τους με κάνει να κλαίω» (2005)

- «Νώε» (2003,16^η χιλιάδα)

- «Δυο φορές Έλληνας» (2005) (έως σήμερα το ως άνω μυθιστόρημα έχει αξιωθεί πολλών εκδόσεων, φτάνοντας τη 55^η χιλιάδα)

    Ο Μένης Κουμανταρέας δεν ανήκει ιδιοσυγκρασιακά στους πεζογράφους - ταξιδευτές. Εξάλλου και στην ιδιωτική του ζωή, έζησε μια σχεδόν αταξίδευτη ζωή. Εκτός από δυο ταξίδια στο εξωτερικό, tο 1948 που μετέβη στο Λονδίνο και έζησε έξι μήνες κοντά στον αδελφό του πατέρα του, και το 1982, όπου, ως υπότροφος της πόλης του Βερολίνου, έζησε στη γερμανική μεγαλούπολη του βορρά ένα εξάμηνο, δεν επεδίωξε να εγκαταλείψει την Αθήνα και να γνωρίσει τον Κόσμο, όπως έγινε με άλλους ομοτέχνους του, που ταξίδεψαν συστηματικά και προγραμματισμένα. Επομένως δεν εκπροσωπεί την ταξιδιωτική λογοτεχνία. Τουναντίον βρίσκεται στον αντίποδα των λογοτεχνών που ρέπουν προς το αέναο Ταξίδι και αντλούν έμπνευση από ταξίδια που οραματίστηκαν και πραγματοποίησαν, ή, απλά, ονειρεύτηκαν.

    Ο Μ.Κ. είναι γέννημα και θρέμμα Αθηναίος, ζυμώθηκε εξ απαλών ονύχων με την Πρωτεύουσα, την αγάπησε όσο λίγοι Αθηναίοι και την κατέστησε πεδίο έμπνευσης και πλαίσιο δράσης των ηρώων του σε κάποια από τα βασικά πεζογραφήματά του, όπως «Τα μηχανάκια», «Η κυρά Κούλα» , «Ο ωραίος λοχαγός» , και, προπαντός, στο «Δυο φορές Έλληνας».

    Τις σχέσεις του Κουμανταρέα με την Αθήνα χαρακτηρίζει η στοργή και η τρυφερότητα. Η Αθήνα είναι η λατρεμένη, η όμορφη και ωριμασμένη γυναίκα, που τα φτιασίδια της και τα βαριά στολίδια (οι προσόψεις των νεόδμητων πολυκατοικιών), αντί να την ομορφαίνουν, την ασχημίζουν: «Μικροί και μεγάλοι βρίσκονται σε κίνηση. Η Αθήνα είναι μια κυψέλη. Μεγάλωσε σαν πόλη και πρόκειται να μεγαλώσει κι άλλο. Πολλά σπίτια με χαλασμένα τα κεραμίδια τους και στα μπαλκόνια τους φαγωμένους τους σοβάδες περιμένουν να γίνουν πολυκατοικίες. Πολλές νοικοκυρές ανυπομονούν ν` ανταλλάξουν τις παλιατζούρες των γιαγιάδων τους με τα καινούρια σουηδέζικα και δανέζικα έπιπλα και τα παλιά ρούχα με ολοκαίνουργια από συνθετικό και νάιλον».

    Ο Κουμανταρέας «ταξιδεύει» στην Αθήνα, περιδιαβάζει στο Κέντρο της, στις πλατείες της και στις γειτονιές της, αναπνέει την ατμόσφαιρά της, την άλλοτε μολυσμένη και την άλλοτε καθαρή και μυρωδάτη - «Στις πλατείες μοσχοβολούν οι κερασιές και ο ανθός από τις λεύκες πέφτει σαν χιόνι» - τεντώνει το αυτί του στους πιο ανομοιογενείς θορύβους της.

    Μιλάμε για ταξίδι στον αθηναϊκό χώρο, όμως νοείται ταξίδι στην πόλη που γεννήθηκε  κανείς;  Βασικό στοιχείο του ταξιδιού δεν είναι η αλλαγή του περιβάλλοντος και των παραστάσεων που σχετίζονται με αυτό; Αν η πόλη είναι και παραμένει  άγνωστη, όπως η αχανής και υδροκέφαλη Αθήνα, τότε ναι. Στο τελευταίο του μυθιστόρημα, το «Δυο φορές Έλληνας», το κατεξοχήν αθηναιοκεντρικό, ο αθηναιολάτρης Μένης Κουμανταρέας - Τι τύχη αυτή να γεννηθεί Αθηναίος! - περιδιαβάζει συστηματικά την Αθήνα, ενώ παράλληλα αναδεικνύεται και ο ίδιος μέσω αυτής.

    Ποια Αθήνα όμως περιηγείται ο συγγραφέας του «Δυο φορές Έλληνας»; Εκείνη του 1949, που μαίνεται ο Εμφύλιος και τα ξερονήσια γεμίζουν από ανανήψαντες, από «Δυο φορές Έλληνας», κατά τον αμίμητο χαρακτηρισμό του τότε υπουργού Εθνικής Άμυνας και Πολέμου, του Παν. Κανελλόπουλου, και των δεκαετιών που τον ακολούθησαν. Γράφει σχετικά ο ίδιος ο συγγραφέας στον Επίλογο του ογκώδους βιβλίου του: «Τα χρόνια είναι πολλά. 1949 - 1990. Δυο οικογένειες διασχίζουν το χρόνο. Ένας διορθωτής, η γυναίκα του, ένας αλφαμίτης. Πώς ένας σκαπανέας γίνεται συγγραφέας και γιατί η κοπέλα του ανήκει σε άλλον. Τουρκία - Ελλάς 2 - 1 στη Λεωφόρο. Μια παράσταση στη Μακρόνησο. Διάλεξη του Άγγελο Σικελιανού. Πώς μια κατοχική Μπερέτα καταλήγει σ` ένα πάρτι με τριπάκια. Τυπογραφεία, σπίτια, δρόμοι. Μην προσπαθείτε να καταλάβετε. Ο χρόνος είναι ένα παιχνιδάκι. Κι η Αθήνα παντού».

    Η Αθήνα του Κουμανταρέα είναι μια μαγική πόλη. Τα στοιχεία που τη συνθέτουν έχουν κάτι από την ομορφιά και τη γοητεία της ιστορίας και του θρύλου. Βέβαια η βιαστική και άναρχη δόμηση έχουν αλλοιώσει τον αρχικό, προπολεμικό και μεταπολεμικό οικιστικό χαρακτήρα της, - «παντού γερανοί, μπετονιέρες και σκαλωσιές. Η Αθήνα απλώνει σαν κηλίδα από μελάνι στο στυπόχαρτο του λεκανοπεδίου. Σε λίγο δεν θα ξέρει τα όριά της κι οι ίδιοι οι Αθηναίοι δεν θα την αναγνωρίζουν…», - ωστόσο το τσιμέντο δεν έχει προλάβει να πνίξει τα πάντα, οι πολυκατοικίες δεν έχουν ανέβει τόσο που να κρύβουν τον καταγάλανο ή μενεξελί ουρανό της από τα μάτια των ονειροπόλων και ρομαντικών κατοίκων της, η δημογραφική σύνθεση δεν έχει μετατραπεί ολότελα, όπως γίνεται στα κατοπινά χρόνια. Η Αθήνα παραμένει ακόμα ένα μεγάλο χωριό, με τις δυο μεγάλες πλατείες της, της Ομόνοιας και του Συντάγματος, με τις ιδιότυπες συνοικίες που ζώνουν το κέντρο της, με τις άλλες τις πιο απλόχωρες που αποτελούν μια δεύτερη πιο χαλαρή ζώνη, με τα δροσερά βόρεια προάστειά της, τα Φάληρά της, και τη θάλασσά της που δεν είναι ακόμη μολυσμένη.

    Η περιδιάβαση αρχίζει από την «οδό Γερανίου, αριστερά Τρίτη πάροδος της Πειραιώς, κατεβαίνοντας από Ομόνοια». Στη Γερανίου υπάρχουν τα τυπογραφεία μιας μεγάλης ημερήσιας αθηναϊκής εφημερίδας. Τόπος - απόληξη των ειδήσεων για τα συμβαίνοντα ανά την Ελλάδα και τον Κόσμο, και αφετηρία εξορμήσεων του «διορθωτή» Ευγένιου (ή Ζένια ή Γεβγιένι) Ζαφειρίδη. Από εδώ ξεκινάει το ταξίδι εξερεύνησης της Αθήνας των εμφυλιακών και μετεμφυλιακών χρόνων, που δείχνει να είναι γνωστή, στην πραγματικότητα όμως είναι άγνωστη.

    Μέσα στη Γερανίου επικρατεί ησυχία, διακοπτόμενη από το κροτάλισμα των λινοτυπικών μηχανών. Έξω από αυτήν ξεχειλίζει η ζωή της Πρωτεύουσας στην πιο αιχμηρή κυκλοφοριακά ώρα της. Ντάλα μεσημέρι ενός πρόωρα ζεστού Μάη. Φορτηγάκια σταθμευμένα με τις μηχανές τους αναμμένες να γρυλίζουν. Χαμάληδες σκυφτοί από το βάρος του χαρτιού να κουβαλάνε ντάνες πάνω στην πλάτη. Πλανόδιοι με καρότσια. Μικροκουβαλητές. Υπόγειο απ’ όπου το αντιμόνιο αναβλύζει πνιγηρό. Ο Ευγένιος Ζαφειρίδης παραμερίζει τα εμπόδια, στρίβει αριστερά, αμέσως έπειτα δεξιά και βγαίνει στην Πειραιώς. Ο Ζαφειρίδης, περπατώντας και αναπολώντας, φτάνει στην Ομόνοια, την καρδιά της Αθήνας. Ο Μ. Κ. συχνά αναφέρεται στην ιστορική πλατεία που αλλάζει όψη κάθε δέκα χρόνια και τα στίγματά της, ξενοδοχεία, ζαχαροπλαστεία, καφενεία, εστιατόρια, μαγέρικα και λοιπούς δημόσιους χώρους που της δίνουν το ιδιαίτερο χρώμα και την κάνουν αναγνωρίσιμη και ξεχωριστή. 

Η Ομόνοια και οι χώροι γύρω από αυτήν εκπέμπουν τους δικούς τους ήχους και αναδίδουν τις δικές τους χαρακτηριστικές μυρουδιές: «με τις σκέψεις αυτές ξεμπουκάρει στην Ομόνοια. Από την είσοδο του καφενείου ‘’Μεγαλέξανδρος’’ γλιστρούνε ριπές από πουλιά που κροταλίζουν θυμωμένα και ζάρια εκνευρισμένα’’. ‘’Γωνία Αθηνάς, έξω από το ‘’Βρετάνια’’ στέκει για λίγο να μυρίσει τη γλυκιά φρεσκάδα που αναδίδουν οι κρέμες, τα ρυζόγαλα, οι μπουγάτσες. Βάλσαμο στο στομάχι τότε που ακόμα δούλευε νυχτερινός. Κι ακόμα παραδίπλα, λίγο πριν βγεις στη Σταδίου, τα ‘’Ολύμπια’’, περιώνυμο μαγαζί που κάθε βράδυ συγκεντρώνει στα μαρμάρινα τραπέζια του όλες τις κάστες’’. ‘’Γωνία Δώρου στο ισόγειο του ξενοδοχείου με τα νεοκλασικά μπαλκόνια και τ’ αετώματα το καφενείον ‘’Νέον’’. Βαθιά μέσα εκεί, σαν σε σπηλιά, βρίσκουν καταφύγιο οικοδόμοι, μπετατζήδες, καλουπατζήδες, μαστόροι και βοηθοί … Ευτυχώς εκείνος τρώει σπιτικό φαγητό …’’.

Η Ομόνοια έχει αποτυπωμένα νωπά ακόμη τα σημάδια από τα Δεκεμβριανά: ‘’Το βλέμμα του τώρα στρέφεται κυκλικά στην πλατεία, στα γύρω χτίρια με νωπά ακόμη τα τραύματα από τη μάχη της Αθήνας, τον ματωμένη Δεκέμβρη του ’44. Σαν να μην πέρασε μια μέρα. Οι σφαίρες κέντησαν πάνω στα ντουβάρια μαίανδρους κι έφτιαξαν σχέδια και στολίδια καταστροφής, χωρίς ο αρχιτέκτονας που τα έχτισε να τα έχει προβλέψει …’’.

Αφού ολοκληρώσει ο Ζένια την περιδιάβαση της Ομόνοιας και των δρόμων γύρω από αυτήν, χαζεύοντας πολύ το τραμ που στρίβουν με θόρυβο την Πατησίων, σταματάει ένα ταξί που θα τον ‘’ταξιδέψει’’ στον Άγιο Παντελεήμονα και πιο μακριά ακόμη.

‘’Άχ, τι ανακούφιση! Μες απ’ τα τζάμια ξετυλίγεται τώρα η 3^ης Σεπτεμβρίου. Μαζί με την Πατησίων και την Αχαρνών είναι οι τρείς μεγάλες αρτηρίες που το αίμα κύλησε στη ζωή του. Σ’ αυτές γεννήθηκε, ωρίμασε και τώρα οδεύει προς τη σήψη. Να’το, γωνία Ιουλιανού, το θερινό σινεμαδάκι ο ‘’Άτλας’’ με τα τραπεζάκια του ανάμεσα στα καθίσματα όπου ακουμπάνε οι παγωμένες Σινάλκο. Αμέσως μετά η πλατεία Κυριακού με το ζαχαροπλαστείο της ‘’Βικτώρια’’ στη γωνία Χέυδεν, έξω από την είσοδο του ηλεκτρικού που μόλις άρχισε τη λειτουργία του. Λίγα μέτρα πιο κάτω, το θερινό θέατρο της κυρίας Κατερίνας Ανδρεάδη … Ο Ευγένιος αναστενάζει. Το ταξί στρίβει Πιπίνου, τον αφήνει πλάι στην εκκλησία, έξω από το καφενείο του ‘’Βυζούρη’’. 

Η περιδιάβαση του Ευγένιου – δηλ. του ίδιου του συγγραφέα – στον αθηναϊκό χώρο συμπληρώνεται με το ταξίδι στον χρόνο. Λίγες δεκαετίες πιο πριν και θαρρείς πως όλα έχουν αλλάξει, ως και οι ονομασίες των θερινών σινεμά, ή ακόμη εκείνες των αναψυκτικών. Ποιος από τους σημερινούς αναγνώστες θυμάται τις ‘’παγωμένες Σινάλκο’’  ή το καφενείο του ‘’Βυζούρη’’;

Ο Ευγένιος Ζαφειρίδης, στον δρόμο για το σπίτι του, ανασκαλίζει στο νου του το νέο καθεστώς της άναρχης οικοδόμησης στο κέντρο της Αθήνας. Είναι η κυριαρχία της αντιπαροχής. Δίνεις στον εργολάβο ό,τι συνθέτει την ευτυχία σου, ‘’μια κατοικία με τις ιδιαίτερες γωνίες, τα κρησφύγετα και τα βολέματα που κάθε σπίτι παρέχει σ’ αυτόν που το κατοικεί’’ και σου δίνει σε ανταπόδοση ένα απρόσωπο δυάρι ή τριάρι, όμοιο με χιλιάδες άλλα που φυτρώνουν καθημερινά στην υδροκέφαλη Αθήνα. Είναι και αυτή, η χωρίς μέτρο εκποίηση της γης, μια πτυχή της νέας αλλοτριωμένης και άγνωστης Αθήνας. 

Κυριακή απόγευμα. Μια μέρα όχι από τις συνηθισμένες. Ο Ευγένιος Ζαφειρίδης ξεκινάει από το σπίτι του για να φτάσει εγκαίρως κοντά στο γήπεδο της Λεωφόρου, όπου θα διεξαχθεί ο από μακρού αναμενόμενος ποδοσφαιρικός αγώνας ανάμεσα στις εθνικές Ελλάδας και Τουρκίας. Είναι προχωρημένος Μάιος και η ζέστη έχει σφίξει: « … ανεβαίνει Χέυδεν, διασχίζει την Πατησίων κι από την πλατεία Αιγύπτου, παίρνει γενναία τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Γύρω του αρσενικοί – γυναίκα καμία – πορεύονται, άλλοι με τη μάταιη ελπίδα να μπούνε στο γήπεδο, κι άλλοι οι πιο προσγειωμένοι, να πιάσουνε μια θέση στα γύρω καφενεία …». 

Έχει φτάσει στα μισά της Λεωφόρου, λίγο πριν από τη στάση Σόνια. Εδώ κοντά είναι το καφενείο στο οποίο σκοπεύει να παρακολουθήσει το ματς ραδιοφωνικά. Κάτι είναι κι αυτό. Το γήπεδο δεν είναι πολύ μακριά και η γοργοφτέρουγη ηχώ από τις ιαχές των φιλάθλων μπορεί να μεταφέρει μέρος της ατμόσφαιρας και του ενθουσιασμού όλων όσοι έχουν το προνόμιο να παρακολουθήσουν ζωντανό το παιχνίδι. 

 «Δεξιά όπως ανεβαίνει, λίγο πριν τη στάση Σόνια, το καφενείο, παλιό στέκι υπερυψωμένο με τζαμαρίες, μεγάλο και βουερό. Μες στο λιοπύρι του μεσημεριού ρίχνει ευεργετική σκιά προσφέροντας καλής ποιότητας καφέ και αφεψήματα, γλυκά του κουταλιού, νεράντζι καρούλι και περγαμόντο, μαρμάρινα τραπέζια και ψάθινες καρέκλες. Ένας μεγάλος καθρέφτης στο βάθος πολλαπλασιάζει τα είδωλα των θαμώνων, τους κάνει να φαίνονται λαοθάλασσα …… Το ραδιόφωνο σε περίοπτη θέση, ανεβασμένο σ` ένα ψηλό τραπέζι σκεπασμένο για το επίσημο της μέρας μ` ένα κεντητό τραπεζομάντηλο …. έτσι ώστε οι πάντες να μπορούν όχι μόνο ν` ακούν αλλά και να βλέπουν, λες κι είναι εφοδιασμένο με εικόνα ….. Απ` αυτή την ίδια πηγή τώρα θα ξεχυθεί σε λίγο η φωνή του σπήκερ. Σήμερα είναι ο γνωστός εκφωνητής, ο Μιχάλης Γιαννακάκος».

    Ο Μένης Κουμανταρέας αναμοχλεύει βιώματα και επιστρατεύει μνήμες μιας εποχής απόμακρης και ξεχασμένης. Μέσα στο γήπεδο, η ποδοσφαιρική σύγκρουση ανάμεσα στις δυο εθνικές ομάδες μαίνεται, κι έξω από αυτό, στα καφενεία, γύρω από το γήπεδο και στους δρόμους, οι χιλιάδες των φιλάθλων - μέσα από τον παλμό του Γιαννακάκου - ενθουσιάζονται, απογοητεύονται, ελπίζουν, αποκαρδιώνονται.

   Οι Τούρκοι ποδοσφαιριστές, παρά τις προσπάθειες των Ελλήνων παικτών, νικούν με δύο - ένα που ισοδυναμεί με εθνική συμφορά. Τότε όλο αυτό το πολυκέφαλο αρσενικό πλήθος από την αρχή της πλατείας Αμπελοκήπων  και ως το γήπεδο του Παναθηναϊκού και πιο χαμηλά ακόμη ως τη στάση Σόνια και ως τη συμβολή της Αλεξάνδρας με την Πατησίων, τέλεια συντονισμένο, πέφτει σ` ένα βαθύ θρήνο.

    Μονάχα, όταν έρχεται το σούρουπο, κατακαθίζει η θλίψη από την ντροπή και την «εθνική ταπείνωση», οι φίλαθλοι σκορπίζουν αργά, η λεωφόρος και οι κάθετοι προς αυτήν δρόμοι αδειάζουν και μένουν μονάχα όσοι έχουν εκλεπτυσμένα γούστα και πιο φιλόδοξα σχέδια για την κυριακάτικη ψυχαγωγία. Είναι αυτοί  που θα κατακλύσουν τα πάρκα και τα υπαίθρια αναψυκτήρια. Η μια Αθήνα παραχωρεί τη θέση στην άλλη Αθήνα. Η Αθήνα με τα εκατό πρόσωπα! 

   Ο Μένης Κουμανταρέας επιμένει στην περιδιάβαση της περιοχής γύρω από τις πλατείες του Αγίου Παντελεήμονα και Βικτωρίας. Είναι ο αθηναϊκός χώρος μέσα στον οποίο γεννήθηκε, μεγάλωσε και πέρασε τα ανήσυχα χρόνια της εφηβείας. Χώρος οικείος και στιγματισμένος από αμαρτωλούς και παράνομους έρωτες που ή μισοφανερώνονται στα παγκάκια των πλατειών και στα καθίσματα των ζαχαροπλαστείων, ή τρυπώνουν μέσα σε βρώμικα ξενοδοχεία. Σ` ένα τέτοιο ερωτικό «καταφύγιο» συναντάει η Μάχη, η γυναίκα του Ζένια, τον αλφαμίτη της και γεύονται στιγμές λευτεριάς, εκείνη από τα δεσμά του γάμου, κι εκείνος από τη σκλαβιά της στολής.

    «Λαχανιάζουν. Το στήθος της ακόμα στητό σαν κοπελίτσας αγκυλώνεται από τα γένεια του άντρα κι αφήνεται με ευχαρίστηση σ` αυτή τη σκληρή ηδονή. Πίσω της άφησε κάθε αξιοπρέπεια και αστικό κατάλοιπο, αλλά και τις μπροσούρες και τις παρωπίδες του Κόμματος….. - Φίλα με, Αντρέα, φίλα με ξανά. Ήταν σαν αυτό το φιλί να εξαγοράζει χρόνια συζυγικής σκλαβιάς….». Αν η μικροαστική περιοχή γύρω από την πλατεία του Αγίου Παντελεήμονα είναι πεδίο αμαρτωλών ερώτων, λίγα χιλιόμετρα πιο μακριά αστραποβολά η πλατεία Συντάγματος, όπου εδώ ο έρωτας είναι πιο ακριβοπληρωμένος, μυρίζει ατμόσφαιρα καμπαρέ [ο συγγραφέας επίμονα μας μεταφέρει τη μαγεία των καμπαρέ της πλατείας], ακριβά ποτά και τσιγάρα, και παίρνει τη μορφή καλλίγραμμων γυναικών, φερμένων κάποτε από το εξωτερικό.

    Ο αθηναιολάτρης  μυθιστοριογράφος, αν επιμένει στον « έρποντα» και πλάνητα έρωτα του τριγώνου Ομόνοια –Πατησίων – Λεωφόρος Αλεξάνδρας, που του είναι οικείος και προσιτός, στέκει αμήχανα και συμπλεγματικά μπροστά στον έρωτα πολυτελείας των παρυφών της πλατείας Συντάγματος! «Η πλατεία Συντάγματος έρημη. Τα τραπεζάκια που βγάζει το «Κινγκ Τζωρτζ» από την ανατολική πλευρά άδεια, οι καρέκλες σχημάτιζαν η μια πάνω στην άλλη πυραμίδα. Μα και απέναντι δυτικά, στου «Ζαβορίτη», γωνία Ερμού, τα φώτα χαμηλωμένα κι η επιγραφή «Προμηθευταί της Βασιλικής Αυλής» σβηστή. Με μέτωπο τη Βουλή ανέβηκε τα σκαλοπάτια - η Αμαλίας άδεια κι αυτή - απέναντι, μπρος στο μνημείο του Αγνώστου, ένας χασομέρης ξενύχτης χάζευε τους ευζώνους κοκαλωμένους στα κουβούκλιά τους με το όπλο παραπόδα …. Βιάστηκε να στρίψει στη Βασιλίσσης Σοφίας, πέρασε έξω από τα ανθοπωλεία παραταγμένα στη σειρά, η πάχνη της νύχτας κολλημένη στα τζάμια τους έκανε τα τριαντάφυλλα να μοιάζουν λουλούδια από άλλο κόσμο….».

    Ο αθηναϊκός χώρος, όσο κι αν είναι «βιώσιμος» και συμπαθητικός, δεν παύει να είναι ασφυκτικός και πνιγηρός. Ακριβώς αυτή η στατική, μικρόχαρη και καταπιεστική ζωή της Αθήνας υποχρεώνει τους νέους ανθρώπους να ονειροπολούν. Οι πιο πολλοί παραμένουν ολοζωής στο στάδιο της ονειροπόλησης. Πολύ λίγοι καταφέρνουν να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους και να βγουν από «το αθηναϊκό τέλμα» . Ένας από αυτούς είναι και ο Νικόλας, ο γιος της αδελφής του Ζένια. Ο Νικόλας κατάφερε να σπουδάσει στην Αμερική και να εργαστεί, πλουτίζοντας, σε διάφορα μέρη του Κόσμου. Ο Κουμανταρέας περιγράφει με αδρές πινελιές το «ταξίδι» και τη διεθνή σταδιοδρομία του νέου και τολμηρού γιου της Μάγδας και του Μιχάλη, αντιπαραβάλοντάς τη έξοχα προς την αταξίδευτη και μίζερη ζωή των άλλων μελών της οικογένειάς του.

«Εκείνος ονειρευόταν να ταξιδέψει σε Ευρώπες και Αμερικές, να γνωρίσει νέες ιδέες, καινούργιους ανθρώπους, να μπορέσει να καταλάβει μέσα σε τι κόσμο γεννήθηκε. Στην Ελλάδα δεν καταλαβαίνει κανείς τίποτα. Όλα εδώ είναι μικρά, φτωχά και γραφικά. Ενώ στην Αμερική ….ω, αν μπορούσε να βρεθεί απόψε κιόλας στη Νέα Υόρκη, μεθυσμένος από το ύψος των κτιρίων, από τις διαστάσεις και το μέγεθος των πραγμάτων. Εκεί είναι άλλη κοινωνία, άλλη ζωή, διαφορετική κλίμακα σε όλα».

    Η Αθήνα, όσο περνούν τα χρόνια, γίνεται μια μεγαλούπολη με αξιώσεις στη μόρφωση, στην ένδυση και στην ψυχαγωγία, και το «ταξίδι» σ` αυτήν αποκτάει διαστάσεις που δεν τις είχε τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια. «Παντού γερανοί, μπετονιέρες και σκαλωσιές. Η Αθήνα απλώνει σαν κηλίδα από μελάνι από στυπόχαρτο του λεκανοπεδίου. Σε λίγο δεν θα ξέρει τα όριά της και οι ίδιοι οι Αθηναίοι δεν θα την αναγνωρίζουν…»

«Εδώ οι Κολωνακιώτισσες είναι ακατάδεχτες, βγαίνουν μόνο για να καθίσουν στην πλατεία στη «Λυκόβρυση» και στο «Ελληνικό» ντυμένες με ρούχα από πανάκριβες μπουτίκ, κρατώντας το μικρό δάχτυλο του χεριού τεντωμένο όταν πίνουν καφέ, αντί για «Θησαυρό» και «Μπουκέτο» διαβάζουν ξένα περιοδικά, στυφές, στητές, χαμογελούν θανατηφόρα.

    Το καινούργιο σπίτι στη Δημοκρίτου είναι μεγαλύτερο, έχει περισσότερες ανέσεις, ηλεκτρικό πλυντήριο, όλα ηλεκτρικά…..    Σε τελευταία ανάλυση: Η Αθήνα του Μένη Κουμανταρέα μέσα σε τριάντα περίπου χρόνια μπήκε για τα καλά στο χορό της αλλόγιστης κατανάλωσης, ομόρφυνε νεοπλουτικά, φτιασιδώθηκε με ακριβά στολίδια, έχασε όμως την παλιά μαγεία της, την πρωτόγνωρη μετεμφυλιακή άγρια γοητεία της. Η περιδιάβαση στην διαρκώς μεταβαλλόμενη πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους είναι ένα «ταξίδι» γνώσης και αυτογνωσίας. Γι` αυτό και το μυθιστόρημα αγαπήθηκε όσο λίγα από τα βιβλία του, διαβάστηκε πολύ και έτυχε  σπουδαίων τιμητικών διακρίσεων.

Γιώργος Σταματίου 

 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (5088 λέξεις)  

ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ - ΑΡΝΑΙΑ (αρχ. Αρναί) – ΣΤΑΓΕΙΡΑ – ΙΕΡΙΣΣΟΣ 

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2008 

Μαγευτική Χαλκιδική 

Τοπίο πολυσχιδές, ειρηνικό και γαλήνιο, άμεσα αναγνωρίσιμο από τις τρείς, σχεδόν παράλληλες μεταξύ τους χερσονήσους που παρομοιάζονται με τρίαινα που βυθίζεται στο καταγάλανο Αιγαίο. Η σχεδόν άγνωστη πλευρά της στεφανώνεται από πυκνά δάση φυλλοβόλων, σ έναν πραγματικό φυσικό παράδεισο του Μακεδονικού χώρου διάσπαρτο από πολιτισμικά στοιχεία, ιστορικά μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους. Στα παλιά γραφικά χωριά της ενδοχώρας με την έντονα προσεγμένη αρχιτεκτονική  φυσιογνωμία ζει ακόμα ο αυθεντικός λαϊκός πολιτισμός και η θερμή φιλοξενία των κατοίκων, σε χώρους, που η αναπτυγμένη παραθεριστικά παραλιακή ζώνη της Χαλκιδικής, έχει αποπέμψει απ τα σχέδιά της.  

Η Χαλκιδική διαθέτει γενναιόδωρα προικισμένη φύση με όλα τα χωριά του ορεινού τμήματος της ιστορικής χερσονήσου να διαθέτουν πλούσια δασοσκεπή οικοσυστήματα, τονίζοντας αυτό το χαρακτήρα και κερδίζοντας δίκαια ολοένα περισσότερους επισκέπτες που έλκονται απ’ αυτή την κρυφή γοητεία. Η σοφή επιλογή των κατοίκων στην ήπια τουριστική ανάπτυξη, δίχως υπερφίαλες κατασκευές, έχουν καταστήσει τον Χολομώντα και τις ήπιες εξάρσεις του, κέντρο ελκυστικών χειμωνιάτικων εξορμήσεων. Σχεδόν στο κέντρο του, στο ΒΔ τμήμα της μέσα σ ένα καταπράσινο τοπίο γεμάτο από οξιές, βελανιδιές, καρυδιές και καστανιές προβάλλει η Αρναία (προ του 1928 Λιαρίγκοβη και Λιαρίγκοβα)έδρα του ομώνυμου δήμου με περισσότερους από 2500 κατοίκους, μόλις 70 χλμ. από τη Θεσσαλονίκη. Μια ιδιαίτερα ξεχωριστή κωμόπολη χτισμένη στα 630 μ. υψ. με μακρά ιστορική παρουσία στα δρώμενα της περιοχής, που περιλαμβάνει στα όρια της το Παλιοχώρι, το Νεοχώρι, τη Βαρβάρα και το Στανό.  

Οι πρώτες εντυπώσεις του επισκέπτη είναι η έκπληξη από την κίνηση στην κεντρική πλατεία της, με τα δεκάδες καταστήματα, καφέ, και εμπορικά, ενώ το πολύβουο μελίσσι των ανθρώπων της αποτελεί ευχάριστο γεγονός που κρατά ολοζώντανη και ενεργή την αρχοντική κωμόπολη. Το ξάφνιασμα διαδέχεται την πληθωρική παρουσία διατηρητέων κτηρίων σπάνιας, και γι’ αυτό σημαντικής και αξιομνημόνευτης, αρχιτεκτονικής αξίας που την αναδεικνύει σαν έναν από τους παραδοσιακούς οικισμούς της χώρας κηρυγμένη από το ΥΠ.ΠΟ. «ιστορικός τόπος».  

Σε πείσμα των καιρών και των γρήγορων κατασκευών διατήρησε τις κόκκινες κεραμοσκεπές, τους γεροδεμένους πετρόχτιστους τοίχους με τα παραδοσιακά χρώματα (ώχρα, λουλακί) τις παλιές ξυλοδεσιές και τα σαχνισιά, τους τσατμάδες και τα χαγιάτια, σε ένα αρχοντικό σύνολο. Περπατώντας στα στενά περάσματα του πυκνοδομημένου οικισμού αντιλαμβάνεστε καλύτερα την έντονη φόρμα και τη μεγαλοπρέπεια της Μακεδονικής αρχιτεκτονικής. Το καλό είναι ότι όλο περισσότεροι ιδιοκτήτες προτιμούν, ή ακόμα πείθονται, εκ του αποτελέσματος, να φτιάξουν και τα δικά τους σπίτια, όπως ορίζει η τοπική κουλτούρα.  

Ολόκληρη η Χαλκιδική υπήρξε τόπος ελληνικός, με πλούσια και πολυτάραχη ιστορική διαδρομή, με αγροτική, αλιευτική παράδοση και συνάμα τόπος ιερός που φιλοξενεί για μια χιλιετία και πλέον το λίκνο της ορθοδοξίας και του μοναχισμού, τις ιερές κοινότητες του Αγίου Όρους. Τα βουνά της, οι ράχες της Μακεδονίας υπήρξαν το καταφύγιο των Ελλήνων κατά το μεσαίωνα ειδικά τις περιόδους των βουλγαρικών επιδρομών. Την εποχή της επέκτασης του πασαλικιού του Αλή Πασά, τέλη 18^ου - αρχές 19^ου αι. τα πιο γνωστά χωριά της Χαλκιδικής ήταν η Κασσάνδρα, ο Άγιος Μάμας, τα Βασιλικά, η Γαλάτιστα, και η Αρναία που είχαν δημιουργήσει διάφορες ομοσπονδίες, όπως τα Χασικοχώρια⁽¹⁾ και τα Μαντεμοχώρια, με πρωτεύουσα την Αρναία, εμπορικό κέντρο και των άλλων κοινοτήτων της περιοχής, που εκμεταλλευόντουσαν τα αργυρωρυχεία του Χολομώντα, τροφοδοτώντας το αυτοκρατορικό νομισματοκοπείο με το πολύτιμο μέταλλο.  

Οι περισσότεροι κάτοικοί της, εκτός της αναγκαστικής απασχόλησης στα μεταλλεία, κατασκεύαζαν χαλιά με ντόπιο μαλλί, που τα διοχέτευαν στην ευρωπαϊκή Τουρκία (Ρωμυλία), κυρίως στα μοναστήρια, ενώ ο κύριος τόπος εξαγωγής του αργύρου ήταν το χωριό Σιδερόκαψα (τα βυζαντινά Σιδηροκαύσια). Επίσης, μια καθαρά γυναικεία τέχνη υπήρξε η υφαντική, το εργόχειρο και η κεντητική που δημιούργησαν ανθούσες οικοτεχνίες με τη δική τους απαράμιλλης γοητείας ιστορία, με εμπόρους, που έφταναν στη Κωνσταντινούπολη και τη Μολδοβλαχία για να τα εμπορευθούν. Πολλά από αυτά τα αξιοθαύμαστα έργα, στολίζουν διακριτικά ακόμη και σήμερα τα παράθυρα, τα έπιπλα, στις κατοικίες και τους καλόγουστους ξενώνες.  

Το 1806, μας παραδίδει ο Leake⁽²⁾, τα μεταλλεία βρίσκονται μισή ώρα από τον Ίσβορο (Στρατονίκη) σε μια βαθιά χαράδρα με ρυάκι που το χρησιμοποιούν για να πλένουν το μετάλλευμα, σε ένα πρωτόγονο κι ακατάστατο συγκρότημα. Αξιοσημείωτο και σπάνιο είναι ότι οι μεταλλωρύχοι⁽³⁾, συσπειρώθηκαν και κηρύχτηκαν αλληλέγγυοι – πολύ σημαντική απόφαση, πρωτοποριακή για την εποχή –  αναλαμβάνοντας την εκμετάλλευση των μεταλλείων, στέλνοντας οι ίδιοι το μίσθωμα εκμετάλλευσης και το δημόσιο έσοδο στο αυτοκρατορικό νομισματοκοπείο στην Πύλη. Ο συνεταιρισμός οργανώθηκε κι έτσι δημιουργήθηκε μια ιδιότυπη στα χρονικά των ελληνικών κοινοτήτων ομοσπονδία δώδεκα χωριών (Γαλάτιστα, Βάβδος, Ραβνά, Στανός, Βαρβάρα, Λιαρίγκοβη (Αρναία), Νοβοσέλο (Νεοχώρι), Μαχαλάς (Στάγειρα), Ίσβορος, Χωρούδα, Ρεβενίκια (Μεγάλη Παναγιά) και Ιερισσός⁽⁴⁾, που αποτελούνταν από μεταλλωρύχους και άλλους εργάτες επικυρωμένος μάλιστα με φιρμάνι που καθόριζε την δικαιοδοσία απαλλάσσοντας τους κατοίκους από κάθε άλλη εργασία, αντί καταβολής ορισμένου ποσού⁽⁵⁾.  

Εντυπωσιακός παραμένει ο τρόπος που επικύρωναν τις αποφάσεις αφού αυτή έπρεπε να σφραγιστεί με την σφραγίδα της επιτροπής. Αυτή η σφραγίδα αποτελούνταν από 12 κομμάτια και κάθε κεφαλοχώρι κρατούσε ένα από αυτά. Όταν λοιπόν ομοφωνούσαν, παρέδιδαν τα κομμάτια, σχημάτιζαν την σφραγίδα και τη χρησιμοποιούσαν⁽⁶⁾. Έτσι άρχισε πλέον, χωρίς εξωτερικές επεμβάσεις, μια αξιόλογη ανεξάρτητη κοινοτική διοίκηση σε κάθε χωριό ξεχωριστά, υπό τη σκέπη του συνεταιρισμού. Η πρωτεύουσα της ομοσπονδίας Αρναία, είχε τότε περίπου 400 σπίτια και λόγω πληθυσμού έδινε τους περισσότερους εργάτες κάθε χρόνο. 

Το συγκλονιστικό σε αυτό το εγχείρημα δεν ήταν το οικονομικό κέρδος ή το όποιο άλλο όφελος, αφού τα ποσά που έδιναν στην Πύλη για την εκμετάλλευση έφταναν τα 25.315 συν 55.000 γρόσια προκαταβολικό μίσθωμα⁽⁷⁾ αλλά το ανεκτίμητης αξίας εκείνα τα χρόνια προνόμιο, της παραχώρησης αυτοδιοίκησης, που τους έδινε μέσω της ανεμπόδιστης χρήσης της γης και των καλλιεργειών μεγαλύτερους θησαυρούς, απ’ ό,τι τα μεταλλεία. Στην επανάσταση του 1821⁽⁸⁾ αυτό το καθεστώς αναστατώθηκε, η Αρναία μαζί με 61 ακόμα χωριά⁽⁹⁾, κάηκε, οι κάτοικοι σκορπίστηκαν στη νότια Ελλάδα για να βοηθήσουν την επανάσταση, ενώ όσοι αργότερα επέστρεψαν δεν μπόρεσαν να επαναφέρουν το προηγούμενο καθεστώς και τα χωριά υπήχθησαν στη δικαιοδοσία του πασά και του καδή της Θεσσαλονίκης.  Τα Μαντεμοχώρια αποτελούν μια ενότητα με μεγάλη ιστορία που φτάνει μέχρι την απελευθέρωση του τόπου απ’ τον Ελληνικό στρατό το 1912. Στην αποτίμηση των κοινοτήτων και των  πόλεων της Χαλκιδικής, ο επισκέπτης θα πρέπει να έχει υπόψη του ότι οι τραγικές συνέπειες της επανάστασης του 1821 προσφέρουν μια εικόνα που αρχίζει μόλις το 1830. 

Τα βήματά σας θα σας φέρουν σύντομα στην καταπράσινη πλατεία Πατριάρχου Βαρθολομαίου του Α’, το παλιό «χοροστάσι», ονομασία που παραπέμπει στους χορούς που γίνονταν στις μέρες των μεγάλων γιορτών. Εδώ εξακολουθούν να βρίσκονται δύο από τα σημαντικά κτήρια της πόλης. Το παλιό σχολείο η περίφημη αστική σχολή Λιαριγκόβης που περιλάμβανε νηπιαγωγείο και παρθεναγωγείο. Ανεγέρθη το «1871 Ιουνίου 10» όπως μαρτυρά η λίθινη εντοιχισμένη επιγραφή της πρόσοψης, και σήμερα μετά την ανακαίνιση του 1985 στεγάζει το δημαρχείο και τις υπηρεσίες του, και ο μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Στέφανου, η μητρόπολη της Αρναίας μια τρίκλιτη βασιλική του 1812, ένα σημαντικό μνημείο της Μακεδονίας που μεγάλο μέρος του καταστράφηκε από φωτιά τον Σεπτέμβριο του 2005.

Λυπηρό το γεγονός, όμως φανταστείτε την έκπληξη και την χαρά της υπεύθυνης της αποκατάστασης κ^ας Ελένης Στούμπου της 10^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, όταν, ανασκάπτοντας το παλιό δάπεδο, βρέθηκε εμπρός σε τρία διαφορετικά στρώματα θεμελιώσεων. Το πρώτο και πιο σημαντικό, είναι η ύπαρξη στην ίδια θέση παλαιοχριστιανικού 5^ου αι., κατόπιν βυζαντινού 10^ου αι. (με τοιχογραφίες του 13^ου αιώνα), και μεταβυζαντινού ναού 17^ου αιώνα, τάφους, νομίσματα και άλλα αντικείμενα⁽¹⁰⁾. Η ύπαρξη τόσο παλιού τόπου λατρείας σε συνδυασμό με το νόμισμα του 4^ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στην περιοχή, και η μνεία της ακρόπολης της αρχαίας Άρνης που αναφέρει ο Θουκυδίδης⁽¹¹⁾,  στο γειτονικό (3,0 χλμ.) λόφο του Προφήτη Ηλία αναδεικνύουν τη μακρά κατοίκηση και την ελληνικότητα του χώρου. Να προσθέσουμε εδώ, ότι στην προαναφερθείσα έκταση όπου το όμορφο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, το 2003 ξεκίνησε η πρώτη φάση έρευνας και ανασκαφής υπό την επίβλεψη του αρχαιολόγου Ιωακείμ Παπάγγελου, της 10^ης εφορείας βυζαντινών αρχαιοτήτων, αποκαλύπτοντας μεγάλο τμήμα του τείχους βυζαντινού κάστρου του 13^ου αιώνα, ενώ οι τομές στο εσωτερικό του μαρτυρούν την ύπαρξη οικισμού με ορατές τις θεμελιώσεις κτισμάτων. Η συνέχεια, όταν εγκριθούν τα ανάλογα κονδύλια, πιθανολογείται εξ ίσου συναρπαστική. 

Στις μέρες μας, οι εργασίες αποκατάστασης στην μητρόπολη της Αρναίας έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί, ενώ, στις 27 Δεκεμβρίου του 2007 ημέρα της γιορτής του Άγιου Στέφανου έγινε η πανηγυρική θεία λειτουργία. Εξωτερικά του ναού υπάρχει η προτομή του μητροπολίτη Ιερισσού – Αγίου Όρους και Αρδαμερίου Σωκράτη, γεννηθείς εν Συλιβρία το 1866 [που] Αρχιεράτευσεν εν Αρναία από 1911 μέχρι 17.3.1944. Ενσωματωμένο στο σημερινό Δημαρχείο είναι το θαυμάσιας τέχνης πετρόχτιστο εξάπλευρο κωδωνοστάσιο τριών ορόφων με την τετράγωνη βάση. Στο χτίσιμό του το 1882⁽¹²⁾ συμμετείχαν οι Πυρσογιαννίτες Απόστολος Κιόχος (1838 – 1905) με τα παιδιά του Γιάννη (1875 – 1935) και Πέτρο (1865 – 1954) που ταξίδεψαν στο Άγιο Όρος⁽¹³⁾. Η κατασκευή του διήρκεσε 2 χρόνια κάτι που εξάγεται από επιστολή⁽¹⁴⁾ με ημερομηνία 13 Δεκεμβρίου 1884 των εφόρων του ναού, προς τη σκήτη του Προφήτη Ηλία Αγίου Όρους, με την οποία τους ζητούν μια καμπάνα για το «άρτι κτισθέν κωδωνοστάσιον».  

Διαγωνίως απέναντί του, είναι παλιά κατοικία των αρχιτεκτόνων Βασίλη και Δημήτρη Αλεξάνδρου ένα από τα ιστορικά παραδοσιακά και διατηρητέα κτίσματα της Αρναίας, του 1812, με λιθόχτιστο ισόγειο, σαχνισιά και τετράριχτη στέγη που χρησιμοποιήθηκε για αρκετά χρόνια ως Χάνι για τους εμπόρους και τους ταξιδιώτες – περιηγητές στη διαδρομή προς το Άγιο Όρος. Στο αρχοντικό έγινε η τελευταία μάχη με τους Τούρκους πριν την απελευθέρωση το 1912⁽¹⁵⁾. Πρόσφατα, προστέθηκε στην ιδιοκτησία τους και το διπλανό αρχοντόσπιτο του 1924, που, όπως και το πρώτο, δέχθηκε τις επίπονες και χρονοβόρες εργασίες αποκατάστασης με ζηλευτό αποτέλεσμα. Τα δύο υπέροχα αρχοντικά  λειτουργούν όλο το χρόνο ως παραδοσιακοί ξενώνες «Οικίες Αλεξάνδρου», αποτελώντας, μαζί με το «Αρχοντικό Μήτσιου», τρία από τα ωραιότερα κοσμήματα του τόπου.  

Λίγο πιο κάτω, στον κεντρικό δρόμο βρίσκεται το επιβλητικό νέο κτήριο του δημοτικού σχολείου χτισμένο το 1928 – 30 μετά τον εκλογικό θρίαμβο του Ελευθερίου Βενιζέλου (πρώτη εφαρμογή του πλειοψηφικού εκλογικού συστήματος) και υπουργό παιδείας τον αείμνηστο Γεώργιο Παπανδρέου. Εκείνη την εποχή δόθηκε ιδιαίτερη μέριμνα και φροντίδα τόσο στη κατασκευή σχολικών κτηρίων, όσο και στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στα πλαίσια της οποίας εντάσσεται και η κατάργηση του παλιού τριετούς Ελληνικού Σχολείου, με την καθιέρωση πλέον δύο εξαετών κύκλων Δημοτικής και Μέσης εκπαίδευσης. Καινούργιο ακόμη, παθαίνει σοβαρές ζημιές από τον ισχυρό σεισμό της 28^ης Σεπτεμβρίου 1932 που κατέστρεψε 250 σπίτια της Αρναίας και τον πρώτο όροφο του σχολείου, που ξαναχτίστηκε αμέσως. Το σημερινό αποτέλεσμα, είναι η λαμπρό δείγμα της επιμελημένης λεπτομερούς μελέτης αποκατάστασης, εγκεκριμένης από την 4^η εφορεία νεωτέρων μνημείων, του Αρναιώτη αρχιτέκτονα Δημήτρη Αλεξάνδρου.  

Πολύ κοντά στο «χοροστάσι» υπάρχει μια ακόμα αποκατεστημένη διώροφη κατοικία με επιγραφή 1914, ενώ δίπλα της, στέκει φθαρμένο από τον αμείλικτο χρόνο ένα αξιόλογο τριώροφο που χρίζει άμεσης συντήρησης. Ο δρόμος βγάζει στην κεντρική διασταύρωση προς το άλσος της Αγίας Παρασκευής, όπου στέκουν οι Άγιοι Ανάργυροι ένας ναός που χτίστηκε σε σχέδια του αείμνηστου αρχιτέκτονα (που εξήλθε <1909> από την σχολή πολιτικών μηχανικών ΕΜΠ τότε), Αναστάσιου Ορλάνδου το 1919, μετέπειτα καθηγητή αρχιτεκτονικής και ακαδημαϊκού. Το 1998 ο ναός με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού κηρύχτηκε διατηρητέο μνημείο, που χρειάζεται κρατική προστασία. Στη θέση του, υπήρχε η Σχολική Στέγη, το Κοινό σχολείο των χρόνων της τουρκοκρατίας που λειτουργούσε το 1860 με άγνωστο χρόνο ίδρυσης⁽¹⁶⁾. Αργότερα στεγάστηκε η τουρκική αστυνομία⁽¹⁷⁾.  

Κάθε δρομάκι, κάθε στενορύμι, κάθε ανηφόρα επιφυλάσσει και μιαν έκπληξη αποκαλύπτοντας τις κρυφές χάρες της ιστορικής κωμόπολης. Μια από αυτές τις εκπλήξεις κρύβεται λίγα μέτρα από την κεντρική πλατεία, όπου αντικρίζετε το παλιό αρχοντικό ‘’Ιατρού’’, αργότερα οικογένειας Κατσάγγελου που αποκτήθηκε από το δήμο για να στεγάσει το Ιστορικό και Λαογραφικό μουσείο Αρναίας. Ένα εξαίρετα, πρόσφατα αποκατεστημένο πετρόχτιστο διώροφο του 1860, με μεγάλο χαγιάτι και πύργο με προεξέχουσες καταχύστρες. Καρπός μακρόχρονης προσπάθειας, αποτελεί σήμερα το καμάρι των Αρναιωτών και της αναπτυξιακής εταιρείας Χαλκιδικής που στα πλαίσια της κοινοτικής πρωτοβουλίας Leader με την οικονομική συμμετοχή του Δήμου ολοκλήρωσαν το έργο. Στην είσοδό του θα σας υποδεχθεί ο κ. Γεώργιος Τσόχας αντιπρόεδρος και μέλος του Δ.Σ. του οργανισμού Λαογραφικού μουσείου για να σας ξεναγήσει στους χώρους.  

Στόχος του μουσείου είναι η παρουσίαση των νεώτερων υλικών καταλοίπων του οικισμού, η σύνδεση των αντικειμένων με τη ζωή και τις κάθε είδους εργασιακές δραστηριότητες των κατοίκων που τα χρησιμοποίησαν. Έτσι ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να δει, μέσα από τους δώδεκα επιστημονικά επιμελημένους⁽¹⁸⁾, διαχωρισμένους κλάδους, τις επαγγελματικές ασχολίες που αφορούν τη μελισσοκομία, την αρτοποιία, τα αγροτικά και οικοδομικά εργαλεία, σκεύη καθημερινής ζωής και φυσικά την υφαντουργία και την κεντητική που, όπως αναφέραμε, ήταν μια από τις σημαντικότερες ασχολίες του οικισμού.  

Στα μέσα που επιστρατεύτηκαν για την όσο το δυνατόν περισσότερη επαφή του επισκέπτη με τα αντικείμενα, είναι ο σοφός φωτισμός, ο γραπτός λόγος, η φωτογραφία, η μουσική της περιοχής (που ακούγεται σε όλο το χώρο του μουσείου), το βίντεο, τα οποία χρησιμοποιούνται για να δώσουν όσο γίνεται πληρέστερη εικόνα. Πραγματικά ένα μουσείο που θα ζήλευε κάθε πόλη κι εσείς δεν πρέπει να χάσετε την ευκαιρία να το επισκεφθείτε, όπως την έκθεση υφαντών και παραδοσιακών στολών της κ. Ελένης Δημητρακούδη, κόρης της αείμνηστης Χαρίκλειας Δημητρακούδη, που διατήρησε στο ισόγειο του σπιτιού της ό,τι έφτιαξε η μητέρα της. Μια αληθινά πολύτιμη συλλογή από τα φημισμένα Αρναιώτικα υφαντά. 

Περίπου ένα χλμ. από το κέντρο βρίσκεται το περίφημο άλσος της Αγίας Παρασκευής, ένα πυκνό δρυόδασος πανέμορφο πεδίο για πεζοπόρους ή οικογένειες με παιδιά. Μέσα σ αυτόν το υπέροχο πυκνόφυτο χώρο βρίσκεται ο λιθόχτιστος ναός της Αγίας, χτισμένος στις αρχές του 20^ου αι. καμάρι των κατοίκων. Το πανηγύρι της, κάθε χρόνο στις 26 Ιουνίου, αποτελεί έναυσμα για την ετήσια συνάντηση των απανταχού Αρναιωτών. Στην εκδήλωση που είναι ανοιχτή για τους επισκέπτες, μοιράζεται πλούσιο κουρμπάνι, ενώ ακολουθεί γλέντι με σπάνια τοπικά παραδοσιακά δημοτικά τραγούδια⁽¹⁹⁾. Μέσα στον ναό υπάρχει το όμορφο ξύλινο τέμπλο, ενώ πάνω από το υπέρθυρο της εισόδου βρίσκονται ημικυκλικά γραμμένα, εν είδη αφιέρωσης τα ονόματα των πεσόντων στους πολέμους. Στον ευρύτερο καταπράσινο και ρομαντικό χώρο του άλσους υπάρχουν δύο ταβέρνες – μεζεδοπωλεία, «ο Παράδεισος» και το δημοτικό εστιατόριο «Μπακατσιάνος» που σερβίρουν καθημερινά τοπικά εδέσματα και μυρωδάτο ρακί, ένα εξαιρετικό τοπικό προϊόν που πρέπει να δοκιμάσετε.  

Αρναία όμως δεν είναι μόνο η κωμόπολη, υπάρχουν πολλές δυνατότητες για βόλτες γύρω της, με πιο ενδιαφέρουσα, αυτή που καταλήγει στις γαλάζιες ακρογιαλιές της τουριστικά ανεπτυγμένης Ιερισσού. Η διαδρομή διασχίζει καταπράσινα τοπία γεμάτα από σκιερά μονοπάτια και άφθονα νερά που μπορεί να μην έχουν τη μεγαλοπρέπεια και τις απότομες κλίσεις των βουνών της Πίνδου ή του Πηλίου, όμως το θέαμα με τα δάση να απλώνονται απ’ άκρου εις άκρον σε όλο τον τόπο, ως εκεί που φτάνει η ματιά σας, σαν ένα παχύ πολύχρωμο χαλί σίγουρα ικανοποιεί όλες τις αισθήσεις. Περνάτε το Παλιοχώρι και το Νεοχώρι φτάνοντας στα Στάγειρα⁽²⁰⁾,ένα όμορφο χωριό του Δήμου Σταγείρων – Ακάνθου σε υψόμετρο 500 μ. στους πρόποδες του Στρατονικού Όρους. Χαμηλό βουνό (913 μ.) γεμάτο οξιά, δρυς και καστανιές προέκταση του Χολομώντα προς ανατολάς. Στην είσοδο του χωριού βρίσκεται το φημισμένο «Άλσος του Αριστοτέλη» ένας πανέμορφος καταπράσινος χώρος που τον φροντίζει η δημοτική επιχείρηση ό,τι πρέπει για πιτσιρίκια που τους αρέσουν τα ‘’πειράματα’’, αλλά και για μεγάλους που έχουν ξεχάσει τα μαθητικά τους χρόνια. 

Μέσα στα αρκετά στρέμματα του πανέμορφου αυτού τόπου, σε απόσταση μεταξύ τους, υπάρχουν διαδραστικά όργανα και επεξηγηματικές πινακίδες γι’ αυτά, ενώ, όταν τους δώσετε κίνηση, αναπαριστούν μερικά από τα φυσικά φαινόμενα, για τα οποία γίνεται λόγος στο σύγγραμμα του μεγάλου δασκάλου, «τα φυσικά». Αυτό, αποτελεί μικρό τμήμα από το τεράστιο συγγραφικό του έργο που αφορά σχεδόν όλους τους κλάδους της επιστήμης. Θα δείτε το πρίσμα, το εκκρεμές, τον φακό, τους οπτικούς δίσκους, το πεντάφωνο κ.ά. Το χώρο στολίζει ο μεγάλος ολόλευκος ανδριάντας του φιλόσοφου, ένα έργο του 1956, του γλύπτη Νικόλα, που «ανηγέρθη δαπάναις κατοίκων κυρίως της Χαλκιδικής και τη συνδρομή λοιπής Μακεδονίας». Ανάμεσα απ’ τους κισσούς, τις πρασινάδες και τα δέντρα, διατηρούνται ερείπια κτισμάτων, το πυργόσπιτο του Μαδέμ αγά, δύο δημόσιων λουτρών, και δύο πύργων, ό,τι απέμεινε από την εποχή που τα Σιδηροκαύσια (15^ος - 16^ος αι.), ήταν έδρα των σπουδαίων μεταλλείων αργύρου.  

Κατηφορίζοντας προς το κέντρο να επισκεφθείτε την εκκλησία της Παναγίας «Γενέσιον της Θεοτόκου» μεγάλης αρχαιολογικής αξίας, χτισμένη το 1814 με τη βοήθεια της Ι.Μ. Χιλανδαρίου του Αγίου Όρους. Η διαδρομή συνεχίζει όλο στροφές, περνά τη Στρατονίκη με πληθωρική παρουσία ορυχείων, καταλήγοντας στην κεντρική οδό Ολυμπιάδας – Σταυρού (αριστ.) – Ιερισσού – Ουρανούπολης (δεξιά) στην αγκάλη του κόλπου της Ιερισσού (αρχ. Ακάνθιος). Τόσο η Στρατονίκη όσο και το γειτονικό Στρατώνι μέχρι τα Στάγειρα, είναι μια από τις σημαντικότερες μεταλλευτικές περιοχές της Ελλάδας που κατά καιρούς έρχονται στο φως της δημοσιότητας από την αγανάκτηση των κατοίκων για την καταστροφή του περιβάλλοντος ή τις αντιδράσεις των αρχαιολόγων για την εγκατάσταση βιομηχανικών μονάδων.  

Η Χαλκιδική έχει την ύψιστη τιμή να είναι πατρίδα μιας από τις μεγαλύτερες πνευματικές μορφές, του Αριστοτέλη του Σταγειρίτη (384 π.Χ.). Προτείνουμε να οδηγήσετε ως την γενέτειρά του, τα αρχαία Στάγειρα, στη χερσόνησο «Λιοτόπι» λίγο πριν την Ολυμπιάδα και την τεράστια παραλία της, και να δείτε από κοντά τις σημαντικές ανακαλύψεις που έφερε στο φως η ανασκαφική έρευνα της ΙΣΤ Εφορείας Κλασικών Αρχαιοτήτων με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Κώστα Σισμανίδη. Ο χώρος είναι επισκέψιμος και η μικρή πορτούλα για τους επισκέπτες είναι ανοιχτή, τουλάχιστον μέχρι αργά το απόγευμα. Περπατήστε μέχρι ψηλότερα στο λόφο, όπου θα δείτε το κλασικό τείχος με τον αναστηλωμένο κυκλικό πύργο. Δρασκελίζοντας την είσοδο, φτάνετε εύκολα στο χώρο της αρχαίας πόλης. Λόγω έλλειψης; ξεναγών ή υπευθύνων για το χώρο συμβουλευτείτε το μεγάλο πάνελ με το κατατοπιστικό σχεδιάγραμμα. Είστε στον πρώτο από τους δύο λόφους της χερσονήσου των Σταγείρων όπου αποκαλύφθηκαν σημαντικά κτίσματα της πατρίδας τους Αριστοτέλη. Η ανασκαφική έρευνα που ξεκίνησε το 1990, έφερε στο φώς εκατοντάδες κινητά και ακίνητα ευρήματα που συνθέτουν την ιστορία της αρχαίας πόλης.  

Οι πρώτοι άποικοι από την Άνδρο εγκαταστάθηκαν στα μέσα του 7^ου αιώνα π.Χ., ενώ η ισχυρή οχύρωση που την περιβάλλει χτίστηκε το 500 π.Χ. Το 349 π.Χ. ως μέλος του Κοινού των Χαλκιδέων, ήταν η πρώτη πόλη της Χαλκιδικής που πολιορκήθηκε και υπέκυψε στον Φίλιππο Β’ ο οποίος την κατέστρεψε για να την επανιδρύσει αργότερα μετά από παρέμβαση του Αριστοτέλη, που είχε προσληφθεί ως δάσκαλος του νεαρού Αλέξανδρου. Η κατοίκησή της συνεχίστηκε έως τα μεσοβυζαντινά χρόνια. Στο κέντρο της, στον αυχένα ανάμεσα στους δύο λόφους, βρέθηκε μια μεγάλη δημόσια στοά, καταστήματα και αποθήκες καθώς και ένας λινός (πατητήρι σταφυλιών) της αρχαϊκής περιόδου. Στα βαθύτερα στρώματα του βυζαντινού κάστρου στην κορφή, αποκαλύφθηκε ναός δωρικού ρυθμού του 6^ου αι. π.Χ. αφιερωμένου στον Δία. Σε μικρή απόσταση από το ναό, κοντά στην αγορά της αρχαίας πόλης σώθηκαν καλοδιατηρημένα τα κτίσματα δύο διαφορετικών εποχών. Τα νεώτερα που ανήκουν στην βυζαντινή εποχή (11^ος αι.) με τμήμα του τείχους και ένα μεγάλο τετράγωνο πύργο, και τα αρχαιότερα ένα μεγάλο επιμελημένο ημικυκλικό οικοδόμημα που σώζεται σε ύψος 2,5 μέτρων. Οι πρόσφατες συστηματικές ανασκαφές αποκάλυψαν κτίσματα των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων τμήματα οχυρώσεων, και την ακρόπολή της⁽²¹⁾. 

Από τον λόφο των αρχαίων Σταγείρων βλέπετε την τεράστια παραλία της γειτονικής Ολυμπιάδας, που μπορείτε εύκολα να την επισκεφθείτε. Το ταξίδι μας όμως, συνεχίζει από τον κεντρικό δρόμο, περνάει τον πύργο της Κρούνας και σύντομα σας φέρνει στην Ιερισσό,ένα σημαντικό λιμάνι για τη βόρεια Ελλάδαμια ανεπτυγμένη κωμόπολη που υπήρχε ήδη (σε άλλη θέση βλ. παρακάτω) όταν ιδρύθηκε το 963 η Μεγίστη Λαύρα, η πρώτη αγιορείτικη μονή. Είναι η μεγαλύτερη της περιοχής, μετά την Αρναία, με πάνω από 3000 κατοίκους, χτισμένη δίπλα στη θάλασσα στον ομώνυμο κόλπο. Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει σημαντική ανάπτυξη τουριστικών υπηρεσιών που σχετίζεται με το Άγιο Όρος, αλλά η παραδοσιακή ασχολία των κατοίκων παραμένει η αλιεία. Ανθηρή επαγγελματική απασχόληση που επιβεβαιώνει ο πολυπληθής, σύγχρονος αλιευτικός στόλος στο λιμάνι της και το καρνάγιο που συνεχίζει να ναυπηγεί ψαράδικα καΐκια ή σκάφη αναψυχής.  

Στους πρόποδες του λόφου που βρίσκεται δίπλα από την πόλη είναι ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Ακάνθου (μέσα 7^ου αι.) που μαζί με τα προαναφερθέντα Στάγειρα και τη Σάνη της Ακτής αποτελούσαν τις τρείς παράλιες πόλεις Ιώνων αποίκων από την Άνδρο⁽²²⁾. Η τειχισμένη Άκανθος με τον φημισμένο «ακάνθιο οίνο», ήταν η μεγαλύτερη και μακροβιότερη αποικία της Άνδρου. Οι έρευνες στην πόλη και στα νεκροταφεία της στην παραλία της Ιερισσού έδωσαν πλήθος ευρημάτων, που χρονολογούνται από τα αρχαϊκά και τα ρωμαϊκά χρόνια⁽²³⁾. Ο χώρος που εκτείνεται σε τρείς λοφίσκους είναι εν μέρει επισκέψιμος, αφού οι ανασκαφές συνεχίζονται, όμως, αν πλησιάσετε την περίφραξη, φαίνονται τα αποκαλυφθέντα λείψανα, κυρίως ίχνη από την οχύρωσή της. Ευρήματα από τις ανασκαφές και των τριών πόλεων εκτίθενται στο Μουσείο Πολυγύρου. Επίσης, στο χαμηλό λόφο Αροβίγλι που δεσπόζει στην περιοχή, σχεδόν δίπλα από τη θέση της Αρχαίας Ακάνθου, σώζονται τα λιγοστά ερείπια (κάστρο, τρείς ερειπωμένοι ναοί, και πύργος) της παλιάς Ιερισσού που καταστράφηκε ολοσχερώς από το φοβερό σεισμό της δραματικής νύχτας της 28^ης Σεπτεμβρίου 1932 αφήνοντας πίσω του 83 νεκρούς, εκατοντάδες τραυματίες και 650 γκρεμισμένα σπίτια.  

Στην πόλη αξίζει να επισκεφθείτε το κέντρο πολιτισμού Σταγείρων – Ακάνθου που στόχο έχει να προβάλει με καινοτόμους τρόπους την πολιτιστική παράδοση της περιοχής και του Αγίου Όρους με τις δυνατότητες που δίνει η ψηφιακή τεχνολογία. Πιθανά δεν θα έχετε δει κάτι παρόμοιο και πράγματι το αποτέλεσμα για τον περιηγητή είναι κάτι παραπάνω από εντυπωσιακό. Το κτήριο της δημοτικής επιχείρησης διαθέτει αμφιθέατρο 75 θέσεων που προβάλλει τρισδιάστατα φιλμ υψηλής ευκρίνειας (HD) από τέσσερα διαφορετικά προβολικά συστήματα που εστιάζουν σε οθόνη 50 τ.μ., δημιουργώντας ένα εξαιρετικό τρισδιάστατο αποτέλεσμα, που νομίζετε …ότι συμμετέχετε κι εσείς. Στο  φουαγιέ του πολιτιστικού κέντρου υπάρχουν γυάλινες κλειστές προθήκες με παραδοσιακές στολές της περιοχής, συμπληρώνοντας την πολιτιστική πληροφόρηση για τον δήμο Σταγείρων – Ακάνθου.  

Από το λιμάνι της Ιερισσού σαλπάρει καθημερινά ταχύπλοο των Αγιορείτικων Γραμμών μεταφέρον προσκυνητές και μοναχούς, προς τις Μονές του Αγίου Όρους. Το δρομολόγιο διατρέχει τα ανατολικά παράλια της μοναστικής πολιτείας (για τα δυτικά σαλπάρουν από Ουρανούπολη), φτάνοντας ως τη Μεγίστη Λαύρα και δεν επιτρέπονται γυναίκες. Υπάρχουν λύσεις για μικτά γκρούπ και ομάδες ταξιδιωτών. Προτείνεται η βόλτα, μια που δίνεται η ευκαιρία και στις γυναίκες να έχουν μια εικόνα για τη μοναδικότητα των οικοσυστημάτων της χερσονήσου του Αγίου Όρους, κυρίως όμως, να δουν έστω από μακριά, το λαμπρό θέαμα των ιερών μονών.  

Οι μεγάλες δημοτικές οργανωμένες παραλίες της Ιερισσού δεν χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις, άλλωστε είναι εμφανείς και ανηρτημένες οι Γαλάζιες Σημαίες, ένα βραβείο που δίνεται κάθε χρόνο για την καθαριότητα (θαλάσσης και παραλίας) και τις υπηρεσίες που απολαμβάνουν οι επισκέπτες. Οι υποδομές τα ταβερνάκια ή τα καφέ, δε λείπουν, μάλιστα, κάποια ξεχωρίζουν για τους ωραίους χώρους και την εξυπηρέτηση που φτάνει μέχρι τις ψάθινες ομπρέλες της παραλίας (Kozi Beach bar). Να δείτε ένα από τα τελευταία καρνάγια της Ιερισσού στην άκρη της παραλίας, ένας χώρος, που γίνεται φανερό ότι η ιστορία της πόλης είναι συνυφασμένη με τη θάλασσα.  Ο Παναγιώτης Ιωάννης, αυτοδίδακτος καραβομαραγκός, συνεχίζει στην οικογενειακή επιχείρηση την παμπάλαια τέχνη που και στην Ιερισσό περνά από πατέρα σε γιό. Στα χέρια του η ξυλεία, κυρίως πεύκο από τα δάση της Χαλκιδικής, μεταμορφώνεται σε καλοτάξιδα παραδοσιακά σκαριά που ταξιδεύουν στις θάλασσες της Μεσογείου, όπως έκαναν όλα τα περασμένα χρόνια με την απαράμιλλη τέχνη των Ιερισσιωτών, που τα καρνάγια τους φημίζονται σαν τα παλιότερα της Ελλάδας. 

Η θαυμάσια κυκλική διαδρομή μπορεί εύκολα να ξεστρατίσει για χάρη των ελκυστικών παραλιών της Χαλκιδικής, όμως το καλύτερο είναι να την ολοκληρώσετε με την επιστροφή στα ορεινά της Αρναίας, είτε από Γομάτι⁽²⁴⁾.  – Μεγάλη Παναγιά⁽²⁵⁾ – Παλιοχώρι, είτε, ακόμα καλύτερα, από Πρόδρομο – Πυργαδίκια, Βράσταμα – Ταξιάρχη.  

Στον Ταξιάρχη, με το ζωηρό και υγιέστατο πανεπιστημιακό του δάσος υπάρχουν εκπληκτικές δασικές διαδρομές, εδώ άλλωστε γίνεται το φημισμένο Μοτοράλι Χαλκιδικής που οργανώνει εδώ και 22 χρόνια ο Μ.Ο.Θ. Επίσης, στην μάλλον άχρωμη πλατεία του, υπάρχουν ταβέρνες – ψησταριές (η «Φάρμα» και η «Άννα»). Από εκεί, συνεχίστε μέχρι την Αρναία σε μια περιήγηση που θα σας μείνει αξέχαστη.  

Σημειώσεις:  

⁽¹⁾ Ομοσπονδία δεκαπέντε χωριών. Περιλάμβαναν τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις από τον Τορωναίο έως και τον Θερμαϊκό κόλπο τη γνωστή από τα βυζαντινά χρόνια περιοχή της Καλαμαριάς, μια από τις πιο παραγωγικές περιοχές της Μακεδονίας. Εκεί παρήγαγαν σιτάρι, βαμβάκι, μέλι, κερί κ.λπ. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, εκδόσεις Βάνιας Θεσσαλονίκη (1988) 513. Βλ. επίσης Ιωάννη Τουράτσογλου, Μακεδονία, εκδοτική Αθηνών (1995) 275.

⁽²⁾ Leake William Martin, Travel in Northern Greece, τ.3 London (1835) 164. 

⁽³⁾ Είχαν προηγηθεί διαμαρτυρίες για την οικονομική τους εκμετάλλευση σε σημείο εξαθλίωσης. Βακαλόπουλος ο.π. 507. 

⁽⁴⁾ Ο Παπαρρηγόπουλος αναφέρει ως πρωτεύουσα της κοινότητας τον Μαχαλά. Ο Cousinery, Γάλλος Πρόξενος στη Θεσσαλονίκη στις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις και ο Hund μνημονεύουν την Λιαρίγκοβη. Βακαλόπουλος ο.π. 512. Πρβ. Ηλέκτρα Παπαθανασίου, Αρναία η παλιά Λιαρίγκοβα, αυτοέκδοση Θεσσαλονίκη (1999) 30. 

⁽⁵⁾ Βακαλόπουλος ο.π. 508. 

⁽⁶⁾ D. Urquhart, The spirit of the East, τ.2 London (1818) 113 – 116, και Απ. Βακαλόπουλου ο.π. 509.

⁽⁷⁾ Βακαλόπουλος ο.π. 507. 

⁽⁸⁾ Για την επανάσταση της Χαλκιδικής βλ. Ι.Κ. Βασδραβέλλη, Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας Αγώνας 1796 – 1832, Ε.Μ.Σ. εκδ. 1^η Θεσσαλονίκη 1940, εκδ. 2^η Θεσσαλονίκη (1950) 63 – 108. 

⁽⁹⁾ Βασδραβέλη ο.π. 103.   

⁽¹⁰⁾ Δημητρίου Θεοχ. Κύρου, Ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Στεφάνου Αρναίας, έκδοση της Ι. Μητροπόλεως Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου, Αρναία (2008) 232. 

⁽¹¹⁾ Αναφέρεται στην αρχαία πόλη Άρνη, από την οποία πέρασε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου ο Λακεδαιμόνιος στρατηγός Βρασίδας. Θουκ IV 103. Αυτή η πόλη που καταστράφηκε άγνωστο πότε και γιατί πιθανολογείται ότι βρισκόταν στον λόφο του Προφήτη Ηλία, στο οποίο έχουν εντοπιστεί αρχαιολογικά λείψανα. 

⁽¹²⁾ Δημήτριος Θ. Κύρου, «το κωδωνοστάσιο του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Στεφάνου», περιοδικό Αρναία, τ.64 Ιούλιος – Σεπτέμβριος (2004) 3.  

⁽¹³⁾ Βασίλης Γ. Παπαγεωργίου – Αργύρης Π.Π. Πετρονώτης, «Ο απογραφικός κατάλογος 1885 του Αγίου Όρους και οι τεχνίτες του, κυρίως οικοδόμοι», περιοδικό εκ Χιονιάδων, τ. 8 καλοκαίρι (2005) 20.

⁽¹⁴⁾ Δημοσίευση της επιστολής με τη μεταγραφή της στο Παπαθανασίου ο.π. 46 – 47.

⁽¹⁵⁾ Δημήτριος Θεοχ. Κύρου, Η απελευθέρωση της Αρναίας και της Βόρειας Χαλκιδικής από τον τουρκικό ζυγό (1912) και οι πρώτες μέρες ελεύθερης ζωής, έκδοση Δήμου Αρναίας (2007) 13 – 14.  

⁽¹⁶⁾ Παπαθανασίου ο.π. 66.

⁽¹⁷⁾ Αρχμ. Χρυσόστομου Μαιδώνη (επιμ.), Ιερός Ναός Αγίων Αναργύρων Αρναίας, έκδοση Ιερού Ναού Αγίων Αναργύρων Αρναίας, Αρναία (2002) 29. 

⁽¹⁸⁾ Ο σχεδιασμός η οργάνωση και η επιμέλεια του μουσείου έγινε από τον Γιώργο Κατσάγγελο Επ. Καθηγητή Σχολής Καλών Τεχνών Α.Π.Θ. την Αναστασία Βαλαβανίδου και τον Διονύση Τάτση Αρχιτέκτονες Μηχανικούς. 

 ⁽¹⁹⁾ Σπουδαία συλλογή παραδοσιακών τραγουδιών του δήμου Αρναίας με την μικτή χορωδία του Αριστοτέλειου πνευματικού κέντρου του Δήμου τυπώθηκε σε δίσκο ακτίνας επί δημαρχίας Γιώργου Κατσιαμούρη και τίτλο «Μεσ’ στα στενά σοκάκια». Πολλές πιθανότητες να το βρείτε ακόμα.   

⁽²⁰⁾Το σημερινό χωριό Στάγειρα (πριν το 1928 Δογαντζή ή Καζαντζή Μαχαλά), όπου και ο ανδριάντας του Αριστοτέλη, λαθεμένα μετονομάστηκε, αφού δεν έχει καμιά σχέση με την αρχαία πόλη.

⁽²¹⁾ Κώστα Σισμανίδη, «Πανάρχαια κοιτίδα», στο: Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) Επτά ημέρες (2003) 14. Βλ. και Γιώτα Μυρτσιώτη, «Νέα ευρήματα στα Αρχαία Στάγειρα» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή Κυριακή 18 Αυγούστου (1996) 19.  

⁽²²⁾ Σισμανίδης ο.π. 12. 

⁽²³⁾ Σισμανίδης ο.π. 14. 

⁽²⁴⁾ Τρία χλμ. έξω από το χωριό, υπάρχει δίτοξο πέτρινο παραδοσιακό γεφύρι.

⁽²⁵⁾ Ένα από τα μεγαλύτερα μεσογειακά χωριά της χερσονήσου που υπήρχε ήδη το 10^ο αιώνα με ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική του 19^ου αι. και το προσκύνημα της Παναγίας (1860), το σημαντικότερο της Χαλκιδικής. Επίσης με πέτρινα παραδοσιακά γεφύρια μέσα στον οικισμό. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ 

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης 

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: Αρναία 23720, Ιερισσός 23770.  

ΔΙΑΜΟΝΗ: Αρναία Ξενοδοχείο «Κονάκι» 22991, Ξενώνες «Οικίες Αλεξάνδρου» 23210 – 11, 6944641656  www.oikia-alexandrou.gr Δημοτικός Ξενώνας «Αρχοντικό Μήτσιου» 22877, 22744, Παραδοσιακά καταλύματα «Κωνσταντάδικα» 23060, «Στροφή Νίνας» 22337, Ενοικιαζόμενα δωμάτια Σιώπη Μαργαρίτα 22777, Κίζυλη Στυλιανή 22900, 22486, Πράσινο Χωριό 22090 www.prasinohorio.gr. Στην Ιερισσό, είναι περίεργο, δεν υπάρχει μεγάλη ποικιλία, δείτε www.ierissos.gr Λιθάρι 22272.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην Ιερισσό το «Δελφίνι» 22208, και το δημοτικό 21125, 21130.  

ΦΑΓΗΤΟ: Η «νόστιμη γωνιά» του Μανώλη 22404, «Ο Πλάτανος» 23183 και στο Άλσος της Αγίας Παρασκευής ψησταριά – ταβέρνα – αναψυκτήριο «ο Παράδεισος» Άννα Παπαγιάννη Γεωργάκα 23100, 23153, 6944412305 ανοιχτά κάθε Π.Σ.Κ, και το δημοτικό εστιατόριο ‘’Μπακατσιάνος’’ 2372022750 www.bakatsianos.gr 

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Αρναίας 2372350100 με έδρα την Αρναία έχει τέσσερα δημοτικά Διαμερίσματα: Παλαιοχωρίου 41209, Νεοχωρίου 41239, Βαρβάρας 51233, Στάνου 61375, Αστυνομία 22205, Α’ Βοήθειες Αρναίας 22222, Κέντρο Υγείας Παλαιοχωρίου 41472, Δασαρχείο Αρναίας 22262, 22057. Δήμος Σταγείρων – Ακάνθου (έδρα Ιερισσός) 22494, 22752, 21001 22216, Δημοτική επιχείρηση για τουριστικές πληροφορίες 2377021130 – 31, Πολυδύναμο ιατρικό κέντρο 21111, Αστυνομία 22206. Συνεργείο – πωλήσεις – αξεσουάρ στη Μεγάλη Παναγιά:Βακάλης Αθανάσιος 2372071509, 6944722626. Να έχετε μαζί σας δύο Fast και ένα συρματόσχοινο αμπραγιάζ.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.arnea.gr www.ierissos.gr ιστοσελίδες για νέες πληροφορίες και διαμονή. Από την Ιερισσό αναχωρεί καθημερινά πλοιάριο των «Αγιορείτικων Γραμμών» που μεταφέρει επισκέπτες και μοναχούς στα μοναστήρια φτάνοντας ως τη Μεγίστη Λαύρα. Δεν επιτρέπονται οι γυναίκες. Γίνονται και εκδρομές για συλλόγους ή ομάδες που επιτρέπονται οι γυναίκες, 21041, 71149. Αναχώρηση καθημερινά 08:35 φτάνει Μεγίστη Λαύρα 10:30, αναχωρεί 10:40 και επιστρέφει 12:45. Μηχάνημα αυτόματης ανάληψης (ΑΤΜ) στην Εθνική, Αγροτική και Eurobank της Αρναίας. Μεγάλο πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής στο ομώνυμο άλσος. Στο μελισσοκομικό συνεταιρισμό αγοράστε ντόπιο ποιοτικό μέλι αλλά και «μουντοβίνα» ένα υπέροχο απόσταγμα ρακής με μέλι. Το Ιστορικό και Λαογραφικό μουσείο είναι ανοιχτό καθημερινά 10:00 – 14:00 εκτός Σαββατοκύριακου και το χειμώνα, 22323, 22513, 22652. Internet Café στην Ιερισσό «Θάνος» 23437. Μουσείο Πολυγύρου Χαλκιδικής 2371022148 ανοιχτό καθημερινά εκτός Δευτέρας 8:30 – 15:00. Το κέντρο πολιτισμού Σταγείρων – Ακάνθου στο κέντρο της Ιερισσού για το 2008 προβάλει τρείς διαφορετικές ταινίες «Οδοιπορικό στο Άγιο Όρος», «Υποβρύχια Φαντασία» και «ο Παράδεισος των Ζώων». Η πρόσβαση στο Άγιο Όρος δεν επιτρέπεται στις γυναίκες, όμως με την προβολή του ντοκιμαντέρ τους δίνεται η δυνατότητα να παρακολουθήσουν τη ζωή έξω και μέσα στα μοναστήρια, ενώ τα άλλα δύο, προσφέρουν αλησμόνητες στιγμές στα πιτσιρίκια... και τους γονείς. Πληροφορίες στο 2377021131 www.ierissos.gr/culturecentre 

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: ELIN – bp στην Αρναία. Επίσης στον Πολύγυρο και την Ιερισσό. 

ΧΑΡΤΕΣ: Υπάρχουν πολλοί, τουριστικοί, χωρίς κάτι ιδιαίτερο. Ξεχωρίζει η «Χαλκιδική» από τις εκδόσεις Ρέκος σε κλίμακα 1:240.000. 

ΒΙΒΛΙΑ: Ηλέκτρα Παπαθανασίου, Αρναία η Παλιά Λιαρίγκοβα, αυτοέκδοση Θεσσαλονίκη 1999. 

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΑΡΝΑΙΑ και την ΙΕΡΙΣΣΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:  

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες  

• Leake William Martin, Travel in Northern Greece, τ.3 London 1835. 
• Ι.Κ. Βασδραβέλλη, Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας Αγώνας 1796 – 1832, Ε.Μ.Σ. Θεσσαλονίκη 1950.
• Ηλέκτρα Παπαθανασίου, Αρναία η Παλιά Λιαρίγκοβα, αυτοέκδοση Θεσσαλονίκη 1999.
• Αρχιμ. Χρυσόστομου Μαιδώνη (επιμ.), Ιερός Ναός Αγίων Αναργύρων Αρναίας, έκδοση Ιερού Ναού Αγίων Αναργύρων Αρναίας, Αρναία 2002.
• Δημήτριος Θεοχ. Κύρου, Η απελευθέρωση της Αρναίας και της Βόρειας Χαλκιδικής από τον τουρκικό ζυγό (1912) και οι πρώτες μέρες ελεύθερης ζωής, έκδοση Δήμου Αρναίας 2007.
• Δημητρίου Θεοχ. Κύρου, Ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Στεφάνου Αρναίας, έκδοση της Ι. Μητροπόλεως Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου, Αρναία 2008.
• Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, εκδόσεις Βάνιας Θεσσαλονίκη 1988. 
• Ιωάννης Τουράτσογλου, Μακεδονία, εκδοτική Αθηνών 1995.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Θεόφιλος Δ. Μπασγιουράκης, «Αρναία – η Αρχόντισσα της Χαλκιδικής», περ. Ελληνικό Πανόραμα τ.25 Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2002.
• Δημήτριος Θ. Κύρου, «το κωδωνοστάσιο του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Στεφάνου», περιοδικό Αρναία, τ.64 Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2004.
• Κώστα Σισμανίδη, «Πανάρχαια κοιτίδα», στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 1 Ιουνίου 2003), στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Φιλοξενούσα Χαλκιδική».
• Βασίλης Γ. Παπαγεωργίου – Αργύρης Π.Π. Πετρονώτης, «Ο απογραφικός κατάλογος 1885 του Αγίου Όρους και οι τεχνίτες του, κυρίως οικοδόμοι», περιοδικό εκ Χιονιάδων, τ. 8 καλοκαίρι 2005.
• Ευδοκία Καρπούζα, «20 αιώνες ιστορία», περ. ΓΕΩ τ.414 Μάρτιος 2008.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Γιώτα Μυρτσιώτη, «Νέα ευρήματα στα Αρχαία Στάγειρα» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή Κυριακή 18 Αυγούστου 1996. 

 ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (2139 λέξεις)

ΓΑΛΑΖΙΑ ΣΠΗΛΙΑ – ΝΗΣΟΣ ΡΩ  αρχ. Ρώγη

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2008

Το νησί της κυράς

Το ταξίδι κι η ζωή στο Καστελλόριζο δεν τελειώνει με την περιήγηση στο νησί. Διατρέχει με καΐκι τις θαλασσινές ακτές για να συναντήσει την διάσημη σε όλο τον κόσμο Γαλάζια Σπηλιά, ενώ στη συνέχειακαλύπτει γρήγορα τα οχτώ μίλια μέχρι εκεί που αναδύεται η Ρω. 

Προτείνεται ανεπιφύλακτα η ημερήσια, σε καθημερινή βάση το καλοκαίρι, εκδρομή. Υπάρχουν δύο διαφορετικές πλεύσεις προσέγγισης. Η πρώτη έρχεται κατ’ ευθείαν από το ακρωτήριο Αγίου Στέφανου⁽¹⁾ της βόρειας πλευράς και διαρκεί 45’, και, η δεύτερη, παραπλέει τα νοτιοανατολικά βραχώδη παράλια του Καστελλόριζου, ένα θέαμα πραγματικά εντυπωσιακό με τις σχεδόν κάθετες κοκκινωπές ορθοπλαγιές να ‘’βουτούν’’ στη θάλασσα εκεί που τα αφρισμένα κύματα κάνουν τα δικά τους παιχνίδια, δίνοντας στα βράχια παράξενα μοναδικά σχήματα.

Το νησί αποτελείται από σκούρα ασβεστολιθικά πετρώματα που διευκολύνουν τη δημιουργία σπηλαίων, δημιουργώντας έναν παράδεισο για τους σπηλαιολόγους ή τους σπηλαιολάτρεις, αφού διαθέτει  πάνω από δέκα βραχοσκεπή και τουλάχιστον πέντε ενάλια⁽²⁾. Στη διαδρομή θα περάσετε δίπλα από έναν πολλαπλά ιστορικά φορτισμένο όρμο, τον «Αύλακα» (Ναύλακας στο τοπικό ιδίωμα) απ’ όπου οι κάτοικοι εγκατέλειψαν τη πατρίδα τους, το Σεπτέμβριο του 1917, με το γαλλικό πλοίο Paris που τους μετέφερε στην Ελλάδα⁽³⁾. 

Ήταν η πρώτη ομαδική μετοικεσία που έφτασε στον Πειραιά⁽⁴⁾ από το Καστελλόριζο, σε μια εξαιρετικά δύσκολη εποχή. Αργότερα η περιοχή του «Αύλακα»  χρησιμοποιήθηκε πολύ από τους Γάλλους κατά τη διάρκεια του πολέμου, το 1940. Εδώ ξεφόρτωναν κάθε λογής εφόδια, τρόφιμα, όπλα και πυρομαχικά, ανέβαιναν τον ξεροπόταμο του «Νούλκα» μέχρι πάνω στα πλατώματα της κορφής, στα πολυβολεία, όπου ακόμα υπάρχουν τα καλντερίμια που έφτιαξαν στη διάρκεια του Α’ π.π. όταν στα υψώματα του οροπεδίου είχαν τα τηλεβόλα τους που έβαλαν κατά των γερμανικών της Αντιφίλου. Ήταν η εποχή που καταστράφηκε στο λιμάνι μεγάλο τμήμα, ίσως το μεγαλύτερο, του Καστελλοριζιακού στόλου.

Αυτή η διαδρομή διαρκεί περισσότερο (1ω30’ – με 2ω), την προτιμούν όμως όλοι οι επισκέπτες γιατί περνά από το φημισμένο, Γαλάζιο Σπήλαιο ή Φώκιαλη και Φωτσαλίκι, ονομασίες που προέρχονται από το γαλάζιο φως που φωτίζει το εσωτερικό του και τις φώκιες που το χρησιμοποιούν ως καταφύγιο. Οι ντόπιοι το λεν και σπηλιά του Παραστά⁽⁵⁾. Κατά την άποψη της αείμνηστης Άννας Πετροχείλου της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας (Ε.Σ.Ε.), των σπηλαιολογικών και άλλων ομάδων περιηγητών που ακολούθησαν, είναι το μεγαλύτερο και ωραιότερο ενάλιο σπήλαιο της χώρας. Ένας ονειρεμένος χώρος που παραπέμπει σε παραμύθι από αυτά που η φύση με τόση δεξιοτεχνία φτιάχνει  για να στολίζει τη ζωή των ανθρώπων. Κατά τη διάρκεια της παλίρροιας το άνοιγμα της εισόδου σχεδόν σκεπάζεται από τη θάλασσα και δεν φαίνεται. Φυσικά οι καπεταναίοι γνωρίζουν πότε, κι έτσι δεν υπάρχει πιθανότητα να.. μείνετε απ’ έξω. 

Η είσοδος είναι χαμηλή, κι αν έχετε πάει με μεγάλο σκάφος ή καΐκι, κατεβάζουν ένα μικρότερο βαρκάκι που χωρά στο άνοιγμα. Παρόλα αυτά πρέπει να σκύψετε στο πάτωμα της βάρκας. Αν τύχει και κλείσετε τα μάτια σας, θα βρεθείτε με μιας σε ένα απέραντο γαλάζιο χώρο που θαρρείτε ότι δεν μπορεί …από κάπου θα βγουν νεράιδες να σας υποδεχτούν. Οι φλογερές ακτίνες του ήλιου περνούν από το στενό άνοιγμα,  αντανακλούν στο νερό της σπηλιάς και ένα γαλανό φώς διαχέεται τυλίγοντας τα πάντα, σαν σε όνειρο. Η συνολική έκτασή της είναι 11.000 τ.μ. και το ύψος της 25 μ. περίπου. Λόγω της αθέατης θέσης και του μεγέθους είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν από πειρατές, ενώ, στα σύγχρονα χρόνια, δεν γλύτωσε τις καταστροφές όσον αφορά τον σταλακτιτικό διάκοσμο της οροφής, που δεν διακρίνεται με την πρώτη ματιά. Αν όμως εστιάσετε, θα δείτε χιλιάδες περίτεχνα σχήματα και σταλακτίτες. Η μορφολογία του παρουσιάζει ενδιαφέρον για σπηλαιοκατάδυση,  όμως εσείς αρκεστείτε στις βουτιές και το κολύμπι στα προκλητικά διάφανα νερά του.

Στη συνέχεια, περνάτε το ακρωτήρι Πουνέντε (Ζεφύριο και Ζαφείρι στους χάρτες), το νοτιότερο σημείο του Καστελόριζου, καταλήγοντας στη Ρω σε 1ω30’ – 2ω υπολογίζοντας και τη στάση για βουτιές στο σπήλαιο. Το θαλασσοδαρμένο νησί απέχει από τις ακτές της Τουρκίας 3 ν.μ. και, καθώς προσεγγίζετε, διακρίνετε σ όλη του την έκταση το βραχώδες απόκρημνο ανάγλυφο των ακτών, και τους χαμηλούς πετρώδεις λοφίσκους, ο ψηλότερος των οποίων δεν ξεπερνά τα 87 μ. Αν έχει χρόνο ο καπετάνιος, προτείνετέ του να σας κάνει τον κύκλο από την άλλη, τη νότια μεριά ώστε να δείτε τα μικρότερα έξι νησαία εδάφη που την στεφανώνουν, τους δύο όρμους, τον ευρύχωρο Φραγκολιμνιώνα, που είναι καλός, όταν δεν έχει σοροκάδα, και χρησιμοποιείται πολλές φορές από κότερα και μικρά πλοιάρια, κατόπιν ελέγχου από το στρατό, και δυτικότερα το Λιμενάρι.

Το πιθανότερο όμως είναι ότι θα πιάσετε στη κλασική και ασφαλή πλευρά του βόρειου τμήματος που ανοίγεται σαν μικρή αγκάλη με το αβαθές αμμουδερό λιμανάκι, τη γαλαζοπράσινη θάλασσα και τις δύο παραλίες, μια μικρούλα με άμμο κι άλλη με χαλίκι. Όταν φτάσαμε εμείς, τρομάξαμε μια τεράστια careta – careta, συνηθισμένο θέαμα απ ό,τι μας είπαν. Σ’ αυτό το πανέμορφο ακρογιάλι καταλήγουν συνήθως οι ημερήσιες εκδρομές με το σκάφος «Άγιος Κωνσταντίνος» του καπτα - Σταύρου Αμύγδαλου. 

Λίγα μέτρα από την παραλία βρίσκεται εδώ και αρκετούς αιώνες ο Άγιος Γεώργιος ένα μικρό, περιποιημένο, εκκλησάκι που χάρισε στη Ρω τη δεύτερη ονομασία της αφού σε παλιούς χάρτες αναφέρεται ως νήσος του Αγίου Γεωργίου, ή Άγιος Γεώργιος⁽⁶⁾. Στον ευρύτερο χώρο βρίσκονται: το φυλάκιο της ΔΑΝ (Δύναμη Άμυνας Νήσων) Μεγίστης, με την ονομασία «Δέσποινα Αχλαδιώτου – Η Κυρά της Ρω», που υπηρετούν οι αξιωματικοί και οπλίτες , ακρίτες - φρουροί κι επιτηρητές του θαλάσσιου και εναέριου χώρου, το σπιτάκι της Κυράς της Ρω που χρησιμοποιείται για διοικητήριο και δύο θαυμάσιες παραλίες για βουτιές και ξεκούραση.

Αρκετά μακρύτερα, σε στρατιωτική ζώνη που απαγορεύεται η πρόσβαση, βρίσκεται το μικρό οχυρό που χρησιμοποίησε για λίγο καιρό, το 1788, σαν κρησφύγετο ο τολμηρός ναύαρχος Λάμπρος Κατσώνης μετά την πολιορκία και κατεδάφιση του κάστρου στο Καστελλόριζο. Αυτός είναι ο λόγος που οι Καστελλοριζιώτες λένε ακόμα και σήμερα «το κάστρο του Λάμπρου Κατσώνη», δίνοντας την εντύπωση ότι το έχτισε ο ίδιος ή ότι χτίστηκε στην εποχή του, όμως είναι πολύ παλιότερο. Το νησί χρησίμευε ως κρίκος στην αλυσίδα των στρατιωτικών παρατηρητηρίων του Ροδιακού κράτους και η οχύρωση, ήταν μια από τις στρατηγικές θέσεις που φιλοξενούσε και τη φρουρά. Χρονολογείται στον 4ο αι. και συνέχισε να χρησιμοποιείται στη ρωμαϊκή, βυζαντινή και ιπποτική περίοδο⁽⁷⁾.  

Από τις ανασκαφές και τα αρχαία ευρήματα που βρέθηκαν (αμφορείς, επιγραφές, κεραμικά, τάφοι, νομίσματα κ.λπ.), αλλά και τη σπουδαία ανακάλυψη της πήλινης σαρκοφάγου του 11^ου αι. αποδεικνύουν τη μακρά κατοίκηση και την ελληνικότητά της. Στα νεώτερα χρόνια ήρθαν εδώ βοσκοί και ψαράδες του Καστελλόριζου, βρήκαν νερό, άνοιξαν πηγάδια και φύτεψαν ελιές. Στις μέρες μας δεν υπάρχει κάτι που να θυμίζει αυτές τις δραστηριότητες εκτός από την βλάστηση που έχει μεγαλώσει καλύπτοντας μεγάλο τμήμα του νησιού. Παραμένει όμως πλούσιος ψαρότοπος γνωστός όχι μόνο στους ντόπιους, αλλά και σε ξένους που έρχονται για ψαροντούφεκο. Έχει πολλές ξέρες που κρύβονται σφυρίδες, συναγρίδες, φαγγριά (πανάκριβα στην αγορά), αλλά και γαρίδες, καραβίδες κ.ά.

Αναμφίβολα το νησί έγινε ευρύτερα γνωστό από την Δέσποινα Αχλαδιώτη, μια γυναίκα που πέρασε στη σύγχρονη ιστορία μας σαν παράδειγμα αποφασιστικότητας, κι ως η αλησμόνητη «Κυρά της Ρω». Είχε εγκατασταθεί εδώ με τον σύζυγο της Κώστα και τη γερόντισσα μητέρα της Μαριγώ το 1927, επί ιταλοκρατίας, σε μια εποχή που το νησί,  έβγαινε σε πλειστηριασμό για όποιον κτηνοτρόφο ήθελε να φέρει τα ζώα του εδώ για βοσκή. Δεν έφυγε ούτε το 1940 που αρρωσταίνει και πεθαίνει ο Κώστας Αχλαδιώτης, ούτε στη διάρκεια του Β’ π.π., όταν οι σύμμαχοι μετέφεραν όσους κατοίκους είχαν απομείνει μέσω Κύπρου στην Παλαιστίνη. Θέλησε να μείνει, μάλιστα σε μια από τις πολλές φορές που χρησιμοποίησε το νησί για τις επιχειρήσεις του ο Ιερός Λόχος, όπως έκανε και με την Στρογγυλή, ζήτησε μια ελληνική σημαία «για να την υψώνει κάθε πρωί και να την κατεβάζει κάθε βράδυ…»⁽⁸⁾. Την επιθυμία της μέσα στην καρδιά του πολέμου την πραγματοποίησε ο ίδιος ο διοικητής του, Χριστόδουλος Τσιγάντες⁽⁹⁾. 

Μετά την απελευθέρωση ο Δήμος Μεγίστης της δώρισε μια μεγάλη σημαία που την ανεβοκατέβαζε υπερήφανη συντροφιά με λίγα αιγοπρόβατα και βοοειδή μέχρι το θάνατό της, στις 13 Μαΐου 1982. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της, έζησε στο Καστελλόριζο, όπου τιμήθηκε με το Μετάλλιο πολεμικής περιόδου 1940 – 1944, με βραβείο από την ακαδημία Αθηνών (30/12/1975), το Δήμο Ρόδου και την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Για τις πράξεις της, ετάφη με στρατιωτικές τιμές στο νησί που τόσο αγάπησε. Σήμερα, κοντά στον ιστό, όπου ύψωνε επί δεκαετίες την ελληνική σημαία, βρίσκεται το μνημείο – τάφος της που, εκτός από το όνομά της, γράφει και την προσωνυμία «Η Κυρά της Ρω» που έκανε γνωστό το νησί, τοποθετώντας ταυτόχρονα στο χάρτη του ενδιαφέροντος το Καστελλόριζο. 

Ίσως αναρωτιέστε κι εσείς λοιπόν, αν κατάλαβε η διοίκηση πόσο σημαντική είναι η παρουσία ανθρώπων στα ακραία σύνορά μας. Το αναφέρουμε γιατί οι πράξεις και οι παραλήψεις εκ μέρους της είναι τόσες, που όλα τα χωριά και τα νησιά αδειάζουν, ολοένα περισσότερο ερημώνουν, ο κόσμος συνεχίζει να φεύγει, να αφήνει τη γενέτειρά του προφανώς λόγω των ανυπέρβλητων προβλημάτων διαβίωσης και της χαμηλής ποιότητας ζωής. Το είπαμε και αλλού, ο κόσμος δεν ζει πια μόνο με τα σύμβολα, άλλαξαν οι εποχές, πόσο μάλλον, που δεν έχει κανένα παρόμοιο παράδειγμα από το πολιτικό προσωπικό.

Το Καστελλόριζο, τα παρακείμενα σ’ αυτό νησιά, η Ρω, το απέναντι Κας, είναι ένα καταγάλανο θαλασσινό σύνολο με τους δικούς του μόνιμους ή περιστασιακούς επισκέπτες που λάτρεψαν την ομορφιά του περήφανου ακριτικού βράχου. 

Όσο φαίνεται ότι στέκει μονάχο καταμεσής του πελάγου, τόσο δεσμεύει με την ομορφιά του όσους φτάνουν εδώ. Πραγματικά, σαν άλλη Κίρκη μας μάγεψε, κι είναι από τις ελάχιστες φορές που συνέβη να μην θέλουμε να αποχωριστούμε. Πιστεύουμε ότι και σεις θα αισθανθείτε το ίδιο.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Ο φανός στο ακρωτήριο του Αγίου Στέφανου, το ‘’φαναράκι’’ των ντόπιων, τοποθετήθηκε το 1955 και κόστισε 710 δρχ. Βλ. απολογισμό έργου στο: Νομαρχία Δωδεκανήσου, «πεπραγμένα ενός επταμήνου», Ρόδος (1955) 63.

⁽²⁾ «Τρύπα του Παραστά», «Φωτσαλίκι» ή «Γαλάζια Σπηλιά», «Κολώνες», «σπηλιά του Κατραντζή» και «σπηλιά του Αρναούτη». Βλ. χάρτη Συνδέσμου απανταχού Καστελλοριζίων «Άγιος Κωνσταντίνος» 1987. Περισσότερα και αναλυτικό χρονικό εξερευνήσεων δείτε στο:www.selas.org ή στην εύρεση του Google «Άννα Πετροχείλου Καστελλόριζο».

⁽³⁾ Χριστίνα Δ. Ευστρατιάδου, Διηγήματα και Ιστορήματα του Καστελόριζου, σειρά Καστελοριζιακή βιβλιοθήκη Νο 4,έκδοση συνδέσμου απανταχού Καστελοριζιών «ο Άγιος Κωνσταντίνος». χ.χ., 17.

⁽⁴⁾ Η ανάπτυξη του Πειραιά στηρίχθηκε στο μεταναστευτικό ρεύμα από το οποίο δημιουργήθηκαν οι πρώτες συνοικίες με ονόματα από τον τόπο προέλευσης (Υδραίικα, Μανιάτικα, Κρητικά κ.ά.).  Καθοριστικός παράγοντας ενοποίησης όλων των συνοικιών αποτέλεσε το ογκώδες προσφυγικό κύμα απ τη Μικρασία (1922) που εγκαταστάθηκε σε κάθε γειτονιά. Ενδεικτικά, το 1920 μαζί με τους Καστελλοριζιούς που αναφέρουμε είχε πληθυσμό 133.482 κατοίκους, ενώ το 1928 έφτασαν τους 189.648 αριθμός που ξεπεράστηκε ουσιαστικά, μόλις το 1981, για να μειωθεί στις μέρες μας (2001) στους 175.697, λιγότερους απ ό,τι είχε το 1928. Πηγή: «Στατιστικές Επετηρίδες» της ΕΣΥΕ.

⁽⁵⁾ Προβληματισμό προκαλεί η ονομασία του, αν και ο καπετάνιος Σταύρος Αμύγδαλος επιμένει ότι από παλιά ονομάζεται  και «σπηλιά ή τρύπα του Παραστά». Ο χάρτης που κυκλοφόρησε το 1987 ο Σύνδεσμος απανταχού Καστελλοριζίων  «Άγιος Κωνσταντίνος» για τα 65 χρόνια του, εκτός από τα δεκάδες τοπωνύμια γραμμένα στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, αναφέρει «Σπηλιά, τρύπα του Παραστά», δίπλα από το ακρ.  Μεγάλος Νίφτης, και «Φωτσαλίκι ή τρύπα και Γαλάζια Σπηλιά» μετά τον όρμο του Αύλακα. Η θέση τους στο χάρτη προδίδει εύκολα τη διαφορετική τοποθεσία τους. Στις ίδιες παρατηρήσεις έχει προβεί πριν δύο χρόνια και ο Σ.ΕΛ.Α.Σ (Σπηλαιολογικός Ελληνικός Αθλητικός Σύλλογος) που επισκέφθηκε το νησί (24 Μαρ – 2 Απρ. 2006) και κατόπιν επιτόπιας έρευνας, που περιλάμβανε σχεδόν όλα τα σπήλαια και τα σπηλιαράκια, αναφέρει στην έκθεσή του: Έχοντας επισκεφθεί και τα δύο σπήλαια, γνωρίζουμε ότι η Γαλάζια Σπηλιά (ή το Κυανούν Σπήλαιον της έκθεσης του 1963 [της αείμνηστης Άννας Πετροχείλου – αρχείο Ε.Σ.Ε. 112]) και η Τρύπα του Παραστά δεν είναι το ίδιο σπήλαιο.  www.selas.org Εξυπακούεται ότι ο προβληματισμός αποσκοπεί μόνο στην τεκμηρίωση της ονομασίας και αυτό, γιατί πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη στα τοπωνύμια που μας παραδίδουν οι ντόπιοι, γραπτά ή προφορικά, μόνο που σε αυτή την περίπτωση έχουμε δύο αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις σε δύο επίπεδα. Και από τις Σπηλαιολογικές ομάδες που επισκέφθηκαν το σπήλαιο (ΕΣΕ 1963 και ΣΕΛΑΣ 2006) και από την τοπική κοινωνία (Βλ. τοπικό χάρτη συλλόγου 1987 και μαρτυρίες ντόπιων).  

⁽⁶⁾ Γιαγκάκης ο.π. 43.

⁽⁷⁾ Καλλιόπη Μπαϊράμη, «Χάλκη, Αλιμιά, Καστελλόριζο, Ρω», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), (2005) 375.

⁽⁸⁾ Γιαγκάκης ο.π. 46.

⁽⁹⁾ Τσιγάντες – Σβορώνος, Χριστόδουλος, υποστράτηγος ε.α. (Τούλτσα Ρουμανίας 1897 – Λονδίνο 1970). Μετά από μια ταραχώδη στρατιωτική υπηρεσία (Α’ π.π., Ουκρανία, Μικρά Ασία, στρατοδικείο, αποκατάσταση) ανακλήθηκε στην υπηρεσία αναλαμβάνοντας την οργάνωση και διοίκηση του Ιερού Λόχου (1942) ως καταδρομικής μονάδας. Έδρασε στα Δωδεκάνησα και σε όλο το Αιγαίο έως το Μάιο του 1945 που οι γερμανικές δυνάμεις Δωδεκανήσου υπό τον υποστράτηγο Otto Wagener παραδόθηκαν στις συμμαχικές δυνάμεις. Διετέλεσε στρατιωτικός διοικητής Δωδεκανήσου (1945) και αρχηγός της Ελληνικής Στρατιωτικής Αποστολής στα Δωδεκάνησα (1945 – 1947). Αποστρατεύτηκε το 1948 λαμβάνοντας τον βαθμό του υποστράτηγου εν αποστρατεία.  Βλ. λ. «Τσιγάντες», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ.50, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 673. Βλ. επίσης Μανώλη Α. Ήσυχου, «Μεταβατική περίοδος 1945 - 1947», στο: Κωστής Λιόντης (επιμ.) Επτά ημέρες (1997) 28.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Οι πρακτικές πληροφορίες όπως και η ενδεικτική βιβλιογραφία είναι στην εργασία Καστελλόριζο στον ίδιο τόμο. 

EDITORIAL Τόμου I’ 2008 (530 λέξεις)

Πίσω από τον Οδηγό

Η εποχή μας, όπως γνωρίζετε, χαρακτηρίζεται από την ακραία πρόσληψη καλοπληρωμένων εικόνων και γρήγορης, δήθεν πληροφορίας ή ακόμα διαδρομών, μέσω αντικρουόμενων, ασαφών και τελικά λανθασμένων κειμένων.

Γνωστός επιμελητής εκδόσεων έλεγε χαρακτηριστικά ότι: «δεν ξέρουν να γράψουν μια λεζάντα», πράγμα που επιβεβαιώνεται εύκολα σε όλα τα διαφημιστικά έντυπα που κυκλοφορούν με τον μανδύα του ταξιδιωτικού εντύπου, βρίθοντας διαφημίσεων και ‘’προτάσεων’’.

Σε αυτήν την περίοδο που ανθεί το περίφημο «copy / paste» και η έρευνα, στο πεδίο είναι κάτι που κανείς δεν είναι διατεθειμένος να πληρώσει, η δική μας πραγματικότητα κινείται ακριβώς αντίθετα, αγγίζοντας πολλές φορές την υπερβολή.

Ποια είναι η δική μας υπερβολή; Παρακολουθείστε. Η συγγραφή ενός άρθρου προϋποθέτει εκτός από την εύρεση του τόπου που θα αφιερωθούμε, τον εντοπισμό της υπάρχουσας βιβλιογραφίας,  ενδεικτικής πάντα καθότι δεν είμαστε βιβλιογράφοι που συντάσσουν «πρότυπες» βιβλιογραφίες. Κατόπιν έρχεται το διάβασμα, οι σημειώσεις πριν την ώρα της επιτόπιας έρευνας και φυσικά ο χρόνος που θα αναλώσουμε σε αυτήν την επίσκεψη, ώστε να προβάλουμε την ιστορία του, τα μνημεία και τις διαδρομές.

Άρα, η σωστή σειρά που ξεκινούν οι δικές μας ταξιδιωτικές προτάσεις και η δημιουργία των κειμένων τους είναι η ακόλουθη:

Α) Εντοπισμός της περιοχής ή των περιοχών που μας ενδιαφέρουν να παρουσιάσουμε και που φυσικά ενδείκνυνται, όπως μαρτυρεί και ο τίτλος του βιβλίου, να είναι κατά το πλείστον άγνωστες στο ευρύ κοινό – αν είναι δυνατόν να μην έχουν ξανακούσει γι αυτές. 

Β) Εύρεση [και αγορά] της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, χαρτογραφίας, επιστημονικών δημοσιεύσεων, αρχαιολογικών δελτίων, αφιερωμάτων περιοδικών ή εφημερίδων χρησιμοποιώντας γι’ αυτό τους οδηγούς βιβλιογραφίας, όπου αυτοί υπάρχουν, χωρίς να εξαιρούμε από το ψάξιμο το ιντερνέτ.

Γ) Διάβασμα βιβλιογραφίας, σημειώσεις επι χάρτου των αξιοθέατων, των παραλιών εφόσον πρόκειται για νησιά, των μνημείων κι αν είναι εφικτό, εύρεση του τόπου καταγωγής ή και των ονομάτων των μαστόρων που τα χτίσανε αν πρόκειται για γεφύρια, ναούς ή άλλο οικοδόμημα – κατασκευή.

Δ) Προετοιμασία για μετάβαση στην περιοχή. Αν αυτή περιλαμβάνει και φωτογράφηση, όπως συνήθως, τότε προβλέπουμε να έχουμε μαζί μας τον ανάλογο εξοπλισμό από δύο ή και τρείς φωτογραφικές μηχανές με τα ανάλογα αναλώσιμα.

Ε) Προετοιμασία του ιδιωτικού μέσου που θα μας μεταφέρει στον τόπο που θα παρουσιάσουμε. Εμείς έχουμε επιλέξει εδώ και τριάντα δύο χρόνια τη μοτοσυκλέτα [δύο για την ακρίβεια, ώστε να αποφύγουμε τα απρόοπτα της τελευταίας στιγμής] που, λόγω της φύσης της, επιτρέπει να έχουμε καλύτερη, από ψηλότερα και από μεγαλύτερη γωνία [180^ο] θέαση του τόπου και της διαδρομής που θα ακολουθήσουμε. 

ΣΤ) Μετάβαση στην περιοχή σε κατάλληλο χρόνο που συνήθως είναι όταν μεγαλώνει η μέρα, ώστε να έχουμε πολλές ώρες στη διάθεσή μας για εξερεύνηση και κάλυψη τυχόν προβλημάτων [μη εύρεση κλειδών από κάποιο μνημείο, κλειστό μουσείο ή αρχ. Χώρος και μύρια όσα δεν βάζει ο νους].  

Ζ) Επιστροφή, αποθήκευση δεδομένων και επιτέλους, συγγραφή της εργασίας. 

Εμείς, αυτά τα δέκα χρόνια με τους αντίστοιχους δέκα τόμους υπό τον τίτλο: «Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα», έχουμε προσφέρει περίπου εκατόν σαράντα ταξιδιωτικές εργασίες σε αντίστοιχα άρθρα, ατελείωτες ώρες συγγραφής,  τεκμηρίωσης και φωτογράφησης, ώστε να έχετε στα χέρια σας, κάθε χρόνο, έναν αξιόπιστο ταξιδιωτικό και ταυτόχρονα βιβλιογραφικό οδηγό. 

Πιστεύετε λοιπόν ότι υπάρχουν πολλοί που μπαίνουν σε αυτή τη διαδικασία για κάθε άρθρο τους;;.

Ταξιδεύοντας και αναβοσβήνοντας τα φώτα.

Άγγελος Σινάνης.

 ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (5343 λέξεις)

ΚΟΖΑΝΗ – ΤΡΑΝΟΒΑΛΤΟ – ΜΙΚΡΟΒΑΛΤΟ - ΒΟΓΓΟΠΕΤΡΑ 

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Απρίλιος 2008

Μπουχάρια και Νοχτάρια – οι ακοίμητοι γίγαντες

Μια από τις ωραιότερες περιηγητικές προτάσεις για το νομό Κοζάνης, είναι η άγνωστη στο ευρύ κοινό διαδρομή που διασχίζει τον επαρχιακό χώρο του Δήμου Καμβουνίων. Οδηγεί, σε σπανίου φυσικού κάλλους τοπία, σε σεβάσμια θρησκευτικά μνημεία και σε ένα  μοναδικό στη χώρα μας γεωφυσικό φαινόμενο, τα μπουχάρια και τα νοχτάρια. 

Η γεωγραφική του θέση, μακριά από τους μεγάλους οδικούς άξονες, στάθηκε η αιτία ένας τόσο όμορφος τόπος να παραμένει έξω από τα αναπτυξιακά γεγονότα και την περιπόθητη τουριστική ανάπτυξη που πραγματοποιείται σε γειτονικούς Δήμους. Αυτό φυσικά είναι καλό για το περιβάλλον, το τοπίο και τον περιηγητή που ζει ανεπιτήδευτες συμπεριφορές από ανθρώπους που αγαπούν τον τόπο τους, προσφέροντας ήσυχες, απολαυστικές ημέρες χαλάρωσης. Η είσοδος στο χώρο γίνεται είτε από την Εγνατία, στην έξοδο για Κοζάνη και από εκεί Αιανή – Ρύμνιο – Μικρόβαλτο στα βόρεια ή από την κεντρική οδό που ξεκινά από Χάνι Μουργκάνι, προς Γρεβενά, όπου, μετά την Άνοιξη, στρίβετε δεξιά προς Δήμητρα – Παλιουργιά και Ελάτη.

Η πρώτη ευκαιρία για να ξεστρατίσετε είναι στην δστ. που ευθεία περνά την Παλιουργιά, με κατεύθυνση τον κεντρικό προορισμό μας, ενώ αριστερά, οδηγεί μέσω Παναγίας (πριν το 1928 Τορνίκι) στο ιστορικό, εγκαταλειμμένο μοναστήρι της Παναγίας Τορνικίου στα όρια των Νομών Γρεβενών - Κοζάνης. Είναι θαυμάσια ευκαιρία να το επισκεφθείτε (απέχει μόλις 4,5 χλμ.), γιατί στις μέρες μας έχει ολοκληρωθεί το φράγμα Ιλαρίωνα της ΔΕΗ και επίκειται η μετακίνησή της, εφόσον ο χώρος θα κατακλυστεί από τα νερά της τεχνητής λίμνης. Η φρουριακής αρχιτεκτονικής μονή χτίστηκε το 14^ο αιώνα και είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου.

Απέχει από τον κεντρικό δρόμο 150 μ. Κατά την παράδοση η ονομασία συνδέεται με την βυζαντινή οικογένεια των Τορνικίων. Στο πέρασμα του χρόνου υπέστη πολλές φθορές που χειροτέρεψαν με τους σεισμούς του 1995. Σήμερα, μετά την αναστήλωση που έγινε στο μνημείο, από την 11^η Ε.Β.Α. Βέροιας (έως τον Ιούνιο 2006), και στη συνέχεια με την επίβλεψη της 17^ης Ε.Β.Α. Κοζάνης (στερεωτικές εργασίες, αποκατάσταση, συντήρηση και μελέτη τοιχογραφιών, αρμολογήματα κ.λπ. έως τις μέρες μας), είναι επισκέψιμη. Πραγματικά μοναδικός ο λόγος της επίσκεψης για να την δείτε ως έχει, γιατί με την ολοκλήρωση των εργασιών, θα μεταφερθεί εκτός των ορίων της κατάκλισης μόνο ο διώροφος κυρίως ναός και όχι όλα τα κτήρια. 

Λίγα χλμ. πιο κάτω, στην κορφή απόκρημνου λόφου και σε υψόμετρο 650 μ. με θέα τον Αλιάκμονα, βρίσκεται η Ιερά Μονή του Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδα), αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Ο ιδρυτής της μονής όσιος Νικάνωρ υπήρξε εξέχουσα ασκητική μορφή των αρχών του 16^ου αι. και γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1491. Κατά την παράδοση ίδρυσε τη Μονή το 1532 ή το 1543. Και αυτό το συγκρότημα, ειδικά το καθολικό, υπέστη πολλές ζημιές στους σεισμούς του 1995. Εδώ και χρόνια επισκευάζεται, μέχρι σήμερα που οι εργασίες βρίσκονται στην τελική φάση. Το άβατο καταργήθηκε το 1995 από τον Μητροπολίτη Γρεβενών Σέργιο και έτσι, είναι πλέον επισκέψιμο από γυναίκες που έως τότε παρέμεναν στο ναό του Αγίου Δημητρίου στους πρόποδες του λόφου. Στο χώρο εντός της μονής κυριαρχεί το καθολικό και το τεράστιο στέγαστρο που το σκεπάζει, το κωδωνοστάσιο, με χαραγμένη την ημερομηνία 1873, ενώ γύρω – γύρω περιβάλλεται από κελιά και παρεκκλήσια. Διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη και μεγάλη συλλογή ιστορικών κειμηλίων. 

Υπάρχουν δύο μοναχοί που φροντίζουν τους επισκέπτες και τη μονή, ενώ το θρησκευτικό περιβάλλον κι’ η θέα, προτρέπει τον προσκυνητή για παραπέρα γνωριμία με το μνημείο και τον τόπο. Εδώ καταλήγουν για αιώνες στην εορτή του Αγίου Αθανασίου (18 Ιανουαρίου), οι καβαλάρηδες από την Αιανή και τον Κρόκο με τα καταστόλιστα άλογά τους, που τα κρατούν όλο το χρόνο, μόνο για να γιορτάσουν αυτό το τριήμερο. Οι καβαλάρηδες παραμένουν στο μοναστήρι δύο μέρες και στη συνέχεια, επιστρέφουν στην Αιανή και τον Κρόκο μεταφέροντας τμήμα από τα τίμια λείψανα του Οσίου Νικάνορα, που εκτίθενται στη συνέχεια σε λαϊκό προσκύνημα. Ένα πολύ ωραίο έθιμο που εντυπωσιάζει με την παρουσία των αλόγων και των καβαλάρηδων όσους επισκέπτες βρεθούν σ’ αυτά τα μέρη για να παρακολουθήσουν την τελετή. 

Συνολικά η παράκαμψη για να δείτε τις μονές και να επιστρέψετε στη δστ. της Παλιουριάς για τη συνέχεια της περιήγησης είναι +/- 28,5 χλμ. Σύντομα, και αφού αντικρίσετε κάποιες πολύ επιβλητικές όψεις της μονής Ζάβορδας και του ασκηταριού του Οσίου Νικάνορος, θα μπείτε στην Ελάτη (πριν το 1928 Λουζιανή και Λοζιανή), το πρώτο χωριό του Δήμου Καμβουνίων από τα νότια.

Επίκεντρο του ενδιαφέροντος για τους φυσιολάτρες αποτελεί ο ζωοδότης ποταμός Αλιάκμονας με τους μαιανδρισμούς των ολόδροσων νερών του στο στενό φαράγγι, που παλιότερα, αντηχούσε από τις φωνές και τα παιχνίδια των παιδιών. Επίσης, το δάσος με τις πυκνές συστάδες Ελάτης, το οποίο απλώνεται στη νοτιοδυτική πλευρά των Καμβουνίων (από εδώ η ονομασία του Δήμου), στις βόρειες πλευρές της κορυφογραμμής Βουνάσα με τρία τριγωνομετρικά στα 1.444, 1.611 και 1.524 μ. υψ., και του Μαυρολίθαρου (1189 μ. υψ.). Όλο το βουνό είναι γεμάτο βατούς δασικούς δρόμους, που ξεκινούν από την Ελάτη για να καταλήξουν στη Δεσκάτη, μεγάλη κωμόπολη και εμπορικό κέντρο της περιοχής, στο ορειβατικό καταφύγιο του Φ.Ο.Χ.Σ. Δεσκάτης Γρεβενών ή τη μονή Ευαγγελίστριας⁽¹⁾. Η μεγάλη ποικιλία δασικών ειδών με κυρίαρχα τα ευθυτενή έλατα και δρυς, με μίξη άλλων ειδών, όπως ο φράξος, η καστανιά, τα σφεντάμια κ.ά.  με αδιαμφισβήτητη οικολογική αξία, δημιουργούν ένα έξοχο φυσικό περιβάλλον που γοητεύει τους πεζοπόρους επισκέπτες. Λόγω του ήπιου ανάγλυφου, τα τελευταία χρόνια έχει γίνει γνωστός προορισμός για ποδηλασία, εντουράδα ή απλά για ξεκούραση σε τοποθεσίες με ειδυλλιακή θέα προς τον καλλιεργημένο κάμπο. 

Στην πλατεία του χωριού βρίσκεται η μεγάλη εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (1870) με σπάνιους αχλαδόσχημους φεγγίτες, νεώτερο κωδωνοστάσιο (1969) και αγιογράφηση που σύμφωνα με επιγραφή έγινε το 1987. Σε περίοπτη θέση, εντός του ναού, υπάρχουν δύο ευμεγέθεις εικόνες^. του νεομάρτυρα Αγίου Γεωργίου εξ’ Ιωαννίνων, και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ «δια συνδρομής και δαπάνης (…) εις μνημόσυνον αιώνιον». Λίγες δεκάδες μέτρα έξω από το χωριό βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός της Αγίας Παρασκευής (1726) με προέκταση στα δυτικά του 1883, με αξιόλογες αλλά φθαρμένες από το χρόνο, τους πιστούς, την υγρασία και τα κεριά, τοιχογραφίες. 

Επίσης στην πλατεία είναι το κοινοτικό γραφείο, στο ισόγειο του οποίου στεγάζεται το καινούργιο λαογραφικό μουσείο με εκθέματα από την παραδοσιακή αγροτική ζωή. Ιδρύθηκε στη θέση της ταπητουργικής σχολής που παλιότερα παρήγαγε μερικά από τα ομορφότερα υφαντά της περιοχής, Ο πρόεδρος του τοπικού συμβουλίου Ελάτης κ. Βασίλης Κούτσιας θα σας ξεναγήσει και θα σας μιλήσει για την όχι τόσο μακρινή εποχή (1970) που το χωριό είχε 370 παιδιά και πέντε δασκάλους. Καθοριστικός παράγων για την οικονομία του τόπου, από παλιά, είναι οι μεγάλες κτηνοτροφικές μονάδες. 

Σήμερα υπάρχουν, παρά τα τεράστια συσσωρευμένα προβλήματα που αντιμετωπίζει γενικά ο κλάδος, δεκαεπτά κτηνοτρόφοι, με 8.000 – 10.000 πρόβατα, που εμπορεύονται το γάλα και τα παράγωγά του. Μεγάλες μεταποιητικές επιχειρήσεις, μεταξύ αυτών και η ΔΕΛΤΑ, αγοράζουν από εδώ το πρωτογενές προϊόν τους. Μεγάλες γιορτές γίνονται εδώ την Πρωτομαγιά που συρρέουν κάτοικοι από όλα τα γειτονικά δημοτικά διαμερίσματα, ακόμα κι από την Κοζάνη, ανεβαίνουν στα Καμβούνια στη θέση άγιος Χριστόφορος όπου τα ψητά έχουν τον πρώτο λόγο. Εξέχουσα θέση επίσης έχουν τα πανηγύρια με κλαρίνα και γλέντι που γίνονται του Άγιου Χριστόφορου στις 9. Μαίου και το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου, συνήθως Σάββατο, που έχουν το ετήσιο αντάμωμα Ελατινών. 

Διασχίζοντας στη συνέχεια το απέραντο καταπράσινο γεωργικό τοπίο, φτάνετε στους Λαζαράδες, έναν μικρό αγροτικό οικισμό, γνωστό από την ζωτικής σημασίας ομώνυμη μάχη του πρώτου βαλκανικού πολέμου, στις 9 Οκτωβρίου 1912. Είχε προηγηθεί ο αγώνας με τις προωθημένες τουρκικές δυνάμεις υπό το Διάδοχο Κωνσταντίνο που ελευθέρωσε τη Δεσκάτη και την Ελασσόνα στις 6 Οκτωβρίου 1912. Μετά τη μάχη των Λαζαράδων – Βογγόπετρας, που είχε αποτέλεσμα θανάτους και τραυματισμούς 150 στρατιωτών και την απώλεια του διοικητή του 22^ου Συντάγματος Μαυρομιχάλη, οι πέντε μεραρχίες του ελληνικού στρατού Θεσσαλίας δημιούργησαν ισχυρά προγεφυρώματα. Την επόμενη μέρα (10/10/1912), ακολούθησαν οι διήμερες σκληρές αναμετρήσεις στην οχυρή θέση στο Σαραντάπορο που κατέληξε στην συντριβή του Τουρκικού στρατού και την προέλαση και απελευθέρωση των Σερβίων. 

Οι συνεχόμενες νίκες των ελληνικών δυνάμεων στο πεδίο της Θεσσαλίας θεωρούνται πολύ σημαντικές, γιατί  αναπτέρωσαν το ηθικό του στρατεύματος μετά τον χαμένο πόλεμο του 1897. Αυτές οι καθοριστικές νίκες άνοιξαν το δρόμο για την ελευθερία ολόκληρης της Μακεδονίας. Στο χωριό υπάρχει ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1857) με χαρακτηριστικό τις στιβαρές σκάρπες στο βόρειο τοίχο και τις τρείς επιγραφές, δύο στο χαγιάτι της νότιας εισόδου που αναφέρουν πιθανά τον μάστορα και την ημερομηνία 1883 η άλλη. Μέσα στο ναό υπάρχει το απλό ξύλινο τέμπλο με τις παλιές εικόνες (1858), όπως και οι παλιές τοιχογραφίες στο ιερό, ενώ το 1994 τοιχογραφήθηκε ο υπόλοιπος. Μέσα στο χωριό βρίσκεται το σχολείο που «Ανηγέρθη  δαπάναις εράνου Βασιλέως Παύλου Α’ εν έτει 1950» όπως μας πληροφορεί η μαρμάρινη σκαλιστή επιγραφή δίπλα από την είσοδό του. Σε αυτό το κτήριο θα δημιουργηθεί το μουσείο για τη μάχη των Λαζαράδων. Ήδη έχουν ξεκινήσει εργασίες δείχνοντας τη θέληση του δήμου Καμβουνίων να προσφέρει στους επισκέπτες κάτι διαφορετικό. 

Η συνέχεια της διαδρομής, θα σας φέρει στο μεγαλύτερο χωριό της περιοχής, έδρα του δήμου Καμβουνίων, το Τρανόβαλτο. Εδώ ζουν 850 περίπου κάτοικοι, ενώ λειτουργούν σχολεία όλων των βαθμίδων, παιδικός σταθμός, πολιτιστικός και αθλητικός σύλλογος. Είναι ένα πολύ ήσυχο χωριό καταμεσής του μεγάλου κάμπου, που παλιότερα ήταν βάλτος (από εκεί και το όνομα). Τα 4000 στρ. του αποξηράνθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του ’40 αποφέροντας στους ακτήμονες νέα εδάφη καλλιεργειών σε μια εποχή που η χώρα έβγαινε από δύο καταστροφικούς πολέμους.

 Το ίδιο χρονικό διάστημα, σε κοινοτική έκταση, ξεκίνησε η εξόρυξη και μεταποίηση των γειτονικών κοιτασμάτων μαρμάρου με τους ειδικούς να λένε ότι είναι εφάμιλλο του Πεντελικού. Λόγω της πραγματικά καλής τους ποιότητας και των τριών διαφορετικών χρωμάτων έγιναν γρήγορα γνωστά στην αγορά αποφέροντας ανάλογα κέρδη στην κοινότητα. Η απογείωση της εκμετάλλευσης ήρθε γύρω στο 1970 όταν τοπογραφήθηκαν και δόθηκαν άδειες λειτουργίας σύγχρονων μέσων εξόρυξης. Σήμερα, αυτό που λείπει στα περισσότερα χωριά της περιφέρειας, η δουλειά που θα κρατήσει τον κόσμο στις εστίες του, έχει γίνει πραγματικότητα στο δήμο Καμβουνίων.

Η μεταποίηση των φημισμένων πλέον μαρμάρων αποτελεί την κύρια ασχολία των κατοίκων και των 15 επιχειρήσεων που απασχολούν μεγάλο αριθμό εργαζομένων δίνοντας με τα κέρδη τους ζωή, και αποτρέποντας τη μετακίνηση για εύρεση εργασίας σε μεγαλύτερες πόλεις. Στην κεντρική πλατεία βρίσκονται η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, με το θεόρατο τριώροφο κωδωνοστάσιο, ανεγερθέν εκ βάθρων το 1947 μετά την καταστροφή της από τους Γερμανούς το 1943, η προτομή του μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιου (1841 – 1910), το πετρόχτιστο «σπίτι του παιδιού», και λίγα καταστήματα που αποτελούν την αγορά του. Δίπλα από το Δημαρχείο όπου μπορείτε να ζητήσετε πληροφορίες για τα αξιοθέατα και τις διαδρομές, είναι το καφέ του Γιάννη για σπέσιαλ μεζέδες και ντόπιο τσιπουράκι που βοηθά στην ανασύνταξη της παρέας. 

Ο εντοπισμός στο χώρο της αρχαίας Ελιμιώτιδας του αρχαιότερου γνωστού παλαιολιθικού εργαλείου της Ελλάδας μαρτυρεί την πολύ πρώιμη εμφάνιση του ανθρώπου στην περιοχή. Πρόκειται για τον λίθινο αμυγδαλόσχημο πέλεκυ ηλικίας 100.000 χρόνων περίπου που βρέθηκε στο Παλαιόκαστρο⁽²⁾ στους δυτικούς πρόποδες του γειτονικού Βούρινου Όρους, του παραδείσου των βοτάνων.  Στο Τρανόβαλτο εντοπίστηκαν δύο χειροποίητα αγγεία, κάνθαρος και πρόχους⁽³⁾, που παραδόθηκαν από τους κατοίκους το 1984 χωρίς να γνωρίζουμε τον τόπο προέλευσης. Για την αρχική κατοίκηση και εξέλιξη του χωριού στα νεώτερα χρόνια, δεν υπάρχουν αξιόλογα στοιχεία εκτός τις παραδόσεις και εικασίες των κατοίκων. Σύμφωνα με αυτές, ο συνοικισμός άλλαξε πολλές φορές θέση^.  ήταν στην Παλιόχωρα κατόπιν μετακινήθηκε στη θέση Άγιος Γεώργιος κι αργότερα στην Παναγιά. Οι μετακινήσεις κράτησαν μέχρι το 1800 που χτίστηκε εδώ που βρίσκεται σήμερα. 

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ήταν κεφαλοχώρι ενώ με την ίδρυσή του ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων το μετέβαλε σε τσιφλίκι, όπως συνέβη με όλα τα ορεινά χωριά των Καμβουνίων. Μετά την αποτυχημένη επανάσταση της Θεσσαλίας το 1854 υπέστη τα αντίποινα των Τούρκων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το χωριό, τη μόρφωση των παιδιών και τη μισθοδοσία του δασκάλου, έδειξε κατά τα χρόνια της πρώτης Αρχιερατείας του (1889 – 1892), ο Μητροπολίτης Κωνστάντιος.  Τότε στο Τρανόβαλτο, λειτουργούσε Αλληλοδιδακτική Σχολή, με 35 μαθητές σύμφωνα με τις μεθόδους της εποχής στην οποία οι μεγαλύτεροι και εξυπνότεροι εκπαίδευαν τους μικρότερους. Όπως και οι άλλες κοινότητες της ευρύτερης περιοχής των Καμβουνίων, ελευθερώθηκε από τους Τούρκους τις πρώτες μέρες των μαχών του Α’ βαλκανικού πολέμου, μετά τη μάχη των Λαζαράδων στις 9 Οκτωβρίου 1912. Στην κατοχή, σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίων των ανταρτών, 21 Αυγούστου 1943, τα Γερμανικά στρατεύματα το έκαψαν μαζί και την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, σκοτώνοντας 13 κατοίκους. Από αυτή την εποχή, είναι το παλιό ερειπωμένο μπακάλικο, απέναντι από το Δημαρχείο, τμήμα του οποίου ανακαινίστηκε πρόσφατα.

Στη γνωριμία του περιηγητή με τον χώρο εντυπωσιάζει η καθαριότητα και τα περιποιημένα διώροφα σπίτια. Όλα έχουν τον κηπάκο τους με λογής – λογής κηπευτικά και πολλές φορές οπωροφόρα, λεμονιές – πορτοκαλιές, ανθισμένα λουλούδια στις δεκάδες γλάστρες, τριανταφυλλιές γύρω από τους φράχτες με μοσχομυρωδάτα άνθη, εικόνες, δυστυχώς ξεχασμένες στα μεγάλα αστικά κέντρα. Στο Τρανόβαλτο δραστηριοποιείται ένας εξαίρετος καλλιτέχνης γεμάτος ευαισθησία γύρω από το θέμα του, τη μαρμαρογλυπτική. Στα χέρια του παπα Βαγγέλη Σκετόπουλου που λειτουργεί στην εκκλησία της Κοίμησης στους Λαζαράδες, το μάρμαρο ‘’μαλακώνει’’ κι’ αποκτά άλλες, εύπλαστες μορφές. Εμπνευσμένος από την ελληνική εκκλησιαστική παράδοση με το πλούσιο θεματολόγιό της, υπηρετεί το διακόνημά του με ζήλο, σκαλίζοντας με απαράμιλλη επιδεξιότητα πουλιά, ζώα και φυτά. Τα μικρά ή μεγαλύτερα χρηστικά αντικείμενα, τις διαστάσεις των οποίων καθορίζει ο ίδιος αρχικά κι’ οι άνθρωποι που ενδιαφέρονται να αποκτήσουν κάτι από τις δημιουργίες του^. αργότερα, αποκτούν στα χέρια του αλλιώτικο νόημα. Φτιάχνει μέχρι και τραπέζια στρόγγυλα ή τετράγωνα με περίτεχνα πόδια σκαλίζοντας ο ίδιος τις πλούσιες φυτικές διακοσμήσεις από λουλούδια, ρόδακες, σταυρούς, μεταμορφώνοντας το ‘’άψυχο’’ μάρμαρο σε πραγματικό έργο τέχνης.

Αυτό που θα σας μείνει όμως αξέχαστο για πολλά χρόνια απέχει περίπου 2,5 χλμ. από το κέντρο του χωριού. Υπάρχει πρόσβαση και με ασφαλτόδρομο από το Μικρόβαλτο 3 χλμ. Μέσα από το Τρανόβαλτο, όμως, θα ακολουθήσετε τον καλοστρωμένο χωματόδρομο μέχρι τη δστ. χαμηλότερα όπου καταλήγουν και οι δύο διαδρομές. Υπάρχει πινακίδα με την κατεύθυνση που θα ακολουθήσετε «προς Μπουχάρια». Από εδώ και κάτω συνεχίζετε με τα πόδια για 200 μέτρα περίπου. Διασχίστε το σταροχώραφο φτάνοντας στην άκρη του χωρίς τίποτα να προϊδεάζει γι’ αυτό που θα αντικρίσετε. Τότε, στο χείλος του χωραφιού, θα δείτε αυτό που η φύση επιμελώς έκρυβε για αιώνες^. τα περίφημα Μπουχάρια και τα Νοχτάρια. Πολύ σπάνιοι γεωλογικοί σχηματισμοί, αποτέλεσμα χιλιάδων χρόνων διάβρωσης του εδάφους, με μορφή κολόνων από χώμα, άμμο, μάργες και κροκάλες, με «καπέλο» μια σχιστολιθική πλάκα που τα προφύλασσε από τη βροχή και τη διάβρωση. Η τοπική παράδοση και οι θρύλοι που διηγούνται οι απλοί άνθρωποι του τόπου κάνουν λόγο για πετρωμένα «ξωτικά», «μάγισσες» και «νεράιδες», «ακοίμητους γίγαντες ή φρουροί», ή ακόμα λένε για τα «Μπουχάρια της γης». Μπουχάρι ή Μπουχαρί να πούμε, ονομάζουν την καμινάδα, όπως σε πολλά μέρη, ενώ σπανιότερα περιλαμβάνουν στην ονομασία όλη την κατασκευή, τζάκι και καμινάδα. 

Πραγματικά  ένα μοναδικό γεωφυσικό φαινόμενο στην Ελλάδα που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση στον επισκέπτη, ενώ κάτι παρόμοιο, με διαφορετικό σχηματισμό και πέτρωμα έχει αναφερθεί στη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία. Κατεβείτε από τα αυτοσχέδια μονοπάτια ανάμεσά τους και περπατήστε μέχρι κάτω, στη ρεματιά. Τότε θα αντιληφθείτε καλύτερα το μεγαλειώδες του τοπίου και των ιδιόμορφων γεωμορφών. Ο αριθμός αυτών των χωμάτινων κορμών – κολώνων ξεπερνάει τους είκοσι, με το ύψος τους να ξεκινά από δύο – τρία φτάνοντας τα έξι – επτά μέτρα. Η διάμετρός τους είναι από μισό έως δύο μέτρα περίπου. Στην κορφή τους οι κολώνες είναι καλυμμένες από μια γνευσιοσχιστολιθική πλάκα η οποία είναι στην πραγματικότητα η γενεσιουργός αιτία αυτών των σχηματισμών. Η πλάκα λειτούργησε προστατευτικά για το από κάτω της, αργιλοψηφιδοπαγές υλικό. Δίπλα τους, φαίνονται στη σειρά οι άλλοι παράξενοι πυραμιδοειδείς σχηματισμοί, τα Νοχτάρια, που εκτείνονται σε όλο το μήκος, σχεδόν ενάμιση χλμ. μέσα στη ρεματιά έως κοντά στη Βογγόπετρα.

Είναι ένα θεαματικότατο ανάγλυφο με έντονα διαβρωμένα πρανή με απότομες έως κατακόρυφες κλίσεις που σχηματίζουν αλλεπάλληλες κωνικές «πυραμίδες» δημιουργώντας ένα εκπληκτικό ‘’δάσος’’ εξάρσεων διαφόρων μεγεθών. Το πώς σχηματίστηκαν και πως διατηρούνται ανέπαφοι αυτοί οι όγκοι είναι ένα από τα ερωτήματα που θα τριγυρνούν στο μυαλό σας. Οι κάτοικοι πάντως λένε ότι είναι από παλιά εδώ. Την αθέατη λαγκαδιά την χρησιμοποιούσαν για ασφαλές καταφύγιο γυναικόπαιδων και ηλικιωμένων, ειδικά την περίοδο της κατοχής που χρειάστηκε πολλές φορές να προσφεύγουν εδώ για να κρυφτούν. Μέχρι πρόσφατα (2004) όλοι οι ιθύνοντες περί τουρισμού δεν γνώριζαν την ύπαρξή τους. Ευτυχώς σήμερα, όλοι δείχνουν ενδιαφέρον για να διατηρήσουν ως έχει αυτό το απαράμιλλης ωραιότητας τοπίο. 

Η νέα δημοτική αρχή έχει στα χέρια της έναν υπέροχο τόπο που προκαλεί τον επισκέπτη σε πεζοπορία, τη διάθεση να προωθήσει την ιδέα για τη δημιουργία γεωπάρκου με την αξιοποίηση των Μπουχαριών – Νοχταριών, και την ανάδειξη της φυσικής ομορφιάς αυτού του μοναδικού γεώτοπου των Καμβουνίων. Κατά σύμπτωση, αυτή ήρθε μαζί με τα αποτελέσματα επιστημονικής έρευνας από το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, η οποία χρονολογεί το σχηματισμό τους πολύ νωρίτερα από ότι είχε αρχικά εκτιμηθεί. Αν και απαιτείται ακριβέστερη μελέτη, σύμφωνα με τον διευθυντή του εργαστηρίου Γεωλογίας και Γεωχημείας κ. Α. Κελεπερτζή «ο σχηματισμός των Μπουχαριών ξεκίνησε πριν από 70.000 χρόνια» ⁽⁴⁾. 

Πεζοπορώντας ή οδηγώντας στη συνέχεια του χωματόδρομου θα φτάσετε στην περιοχή Γουρνόσουδες (σούδα = ρεματιά στη ντοπιολαλιά, πηγή ή εκεί που βγαίνει νερό, σε άλλα μέρη), όπου είναι τα πιο μεγάλα, τα πιο εντυπωσιακά Νοχτάρια. Εδώ το χειμώνα εμφανίζεται ένας μικρός καταρράκτης. Η πηγή, που την λένε ‘’Λούτσα’’, υπάρχει και βγάζει ολόδροσο νερό όλο το χρόνο. Ο τόπος σε όλη τη διαδρομή είναι γεμάτος δρυς και σφενδάμια, πέραν πάσης περιγραφής, θυμίζοντας περισσότερο ζούγκλα παρά ρεματιά. Σε όλη την περιοχή προβλέπεται με τη δημιουργία του Γεωπάρκου να γίνουν έργα περίφραξης, διαμόρφωσης μονοπατιών και πεζοπορικών διαδρομών που θα διευκολύνουν την περιήγηση των επισκεπτών. 

Ήδη στα μέσα Οκτωβρίου του 2007 δημοπρατήθηκε το έργο «Δημιουργία Γεωπάρκου στη θέση Μπουχάρια Μικρόβαλτου Κοζάνης» προϋπολογισμού 310.000 ευρώ, που θα υλοποιηθεί από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης πάνω στη μελέτη του κ. Α. Κελεπερτζή. Θα κατασκευαστούν κιόσκια και παγκάκια για την ξεκούραση των πεζοπόρων, όπως, σύμφωνα με πληροφορίες, θα γίνει και στα άλλα του δικτύου γεωπάρκων που σχεδιάζονται από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας στο Νόστιμο, με το απολιθωμένο δάσος, στα Γρεβενά κι’ αλλού. 

Εντυπωσιασμένοι σίγουρα από αυτό το φαινόμενο των ψηλών χωμάτινων γεωλογικών σχηματισμών ακολουθείστε τη συνέχεια του χωματόδρομου που, λίγο παρακάτω, γίνεται κακός αλλά είναι βατός. Πρόκειται για τον ίδιο δρόμο που οδηγεί στην περιοχή Γουρνόσουδες που αναφέραμε πιο πάνω. Η συνέχειά του, σε περίπου 2 χλμ., φτάνει σε ποτάμι χωρίς πολύ νερό. Περάστε απέναντι και δεξιά, θα φτάσετε στην περίφημη Βογγόπετρα ή Πάδη, στα όρια του Δήμου Καμβουνίων, περίπου 4 χλμ. από το Τρανόβαλτο. Υπάρχει πρόσβαση και από την κεντρική οδό Τρανόβαλτου – Λαζαράδων, 1,5 χλμ από το βενζινάδικο Cyclon του Τρανόβαλτου. Η εντυπωσιακά μεγάλη καφέ πινακίδα σας οδηγεί στο παλιό χωρίο, μέσα από μια αξέχαστη διαδρομή που περιστοιχίζεται από δρυς, σφενδάμια, θεόρατα πλατάνια και αγριολούλουδα. 

Ο τόπος γύρω τους είναι εκπληκτικής ομορφιάς, και πραγματικά θα εκτιμήσετε το απόμερο της περιοχής, στήνοντας τις σκηνές σας στο καταπράσινο λουλουδιασμένο λιβάδι. Στον ευρύτερο χώρο υπάρχουν ακόμα τα θεμέλια από τα πετρόχτιστα σπίτια, τα ερείπια από τη μεγάλη εκκλησία του Αγίου Αθανασίου και περιτοιχισμένο από λογής – λογής αναρριχόμενα φυτά, το σχολείο, μαρτυρώντας μια κοινότητα που έσφυζε από ζωή. Υπάρχει κρήνη με νερό και βατά μονοπάτια για πεζοπορία ή εντουράδα σε ένα τοπίο πραγματικό παράδεισο. 

Από αυτό το μικρό αγροτοκτηνοτροφικό χωριουδάκι έλκει την καταγωγή του ο Κωνστάντιος (1841 – 1910), κατά κόσμο Κωνσταντίνος Ματουλόπουλος, άξιος και μορφωμένος ιεράρχης που στα χρόνια της τουρκοκρατίας, διετέλεσε Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης (1889 – 1892 και 1894 – 1910). Σε μια δύσκολη για το γένος εποχή (1892 – 1894), μετατέθηκε στην επαρχία Δρυϊνουπόλεως με έδρα, τότε, το Αργυρόκαστρο της Β. Ηπείρου⁽⁵⁾. Η αρετή του αναγνωρίστηκε από όλους, κατορθώνοντας να καθησυχάσει τα πνεύματα, επαναφέροντας στην επαρχία του, τάξη και ομόνοια. Για να τιμηθεί το έργο του, οι κάτοικοι των γύρω περιοχών, με τη συμβολή του δήμου, συνέβαλαν το χρηματικό ποσό για να φιλοτεχνηθεί η προτομή του, που, από το 2002, κοσμεί την κεντρική πλατεία Αγίου Αθανασίου Τρανόβαλτου, έδρα του Δήμου Καμβουνίων.  

Μόνη στο ύψωμα, στο τέλος του δρόμου, βρίσκεται η Αγία Παρασκευή, ο ιστορικός κοιμητηριακός ναός, το μόνο οικοδόμημα που γλύτωσε από τη μανία των Γερμανών εισβολέων την αποφράδα 21^η Αυγούστου 1943, που πυρπόλησαν την ιστορική κοινότητα, όπως έκαναν την ίδια μέρα με το Τρανόβαλτο. Τότε έμεναν εδώ 40 οικογένειες που ασχολούνταν με την κτηνοτροφία (πρόβατα, γίδια) και θαυμάσιες αμπελοκαλλιέργειες. Ο πρόναος της ιστορικής εκκλησίας είναι νέα κατασκευή ενωμένη με τον παλιό, Στον δυτικό, εξωτερικό κάποτε τοίχο του, διατηρεί ακόμα τοιχογραφίες, που απεικονίζουν τη «Δευτέρα Παρουσία». Διατηρούνται και διακρίνονται σε καλή κατάσταση, οι «χοροί» (ιεραρχών, οσίων, μαρτύρων, γυναικών), ενώ, δεξιότερα, η εντυπωσιακή σύνθεση «το στόμα της κολάσεως», με την απειλή του κολασμού και της τιμωρίας, θέμα που πάντα κέντριζε την προσοχή, ενεργοποιώντας τον υποσυνείδητο φόβο, των αγνών κοινωνιών της εποχής. 

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου του κατάγραφου κυρίως ναού, γνωρίζουμε ότι χτίστηκε και ζωγραφίστηκε το 1726. Ιστορικά κειμήλια που φυλάσσονται στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου Τρανόβαλτου είναι ένας σταυρός σε ασημένια θήκη με χάραγμα στη βάση του «Τη 1899 Ιουλίου 15, Υιός Παπαγιάνη και καλόγερος, Πάδες» και η επίσης ασημένια λειψανοθήκη της Αγίας Παρασκευής. Τα τελευταία χρόνια γίνονται αξιόλογες προσπάθειες από τον δήμο και μια μικρή ομάδα ανθρώπων, για τη διάσωση και ανάδειξη του μοναδικού αυτού μνημείου. Στο μεγάλο, κατάφυτο προαύλιο χώρο της εκκλησίας καθιερώθηκε και πραγματοποιείται κάθε χρόνο, την τελευταία Κυριακή του Ιουλίου, θεία λειτουργία και στη συνέχεια γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις με συμμετοχή παραδοσιακών χορευτικών συγκροτημάτων και μουσικών της περιοχής. Αυτό το πανηγύρι αποτελεί σύμβολο και πυξίδα επιστροφής για τους απανταχού διασκορπισμένους Βογγοπετριώτες, έστω για μια ημέρα, ενώ ταυτόχρονα, η ανοιχτή πρόσκληση από το δήμο προς τους πανηγυριστές γίνεται πόλος έλξης για τους κατοίκους των γειτονικών χωριών και τους επισκέπτες που κατακλύζουν το χώρο.   

Για την τελευταία, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περιοχή του Δήμου Καμβουνίων, οδηγείστε τα τρία χλμ. από την Βογγόπετρα – Πάδη μέχρι τον κεντρικό δρόμο και από εκεί κατευθυνθείτε προς την έξοδο του χωριού. Αριστερά σας, υπάρχει ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος που περνάει δίπλα από τα λατομεία μαρμάρου και μέσα από τοπία με πανοραμική θέα σάς φέρνει στην Ιερά Μονή Παναγίας Ζιδανίου. Στη μακρά ιστορία της καταγράφεται το γεγονός της πυρπόλησής της από τους Τούρκους το 1854, μαζί με το γειτονικό χωριό Ζιδάνι. Τότε ο πληθυσμός κατέφυγε για να σωθεί στις γειτονικές κοινότητες, ενώ αργότερα (1903) το μοναστήρι ξαναχτίστηκε στη σημερινή θέση, όπου χτίστηκε και ο ναός (1919), το πρώτο που βλέπετε με την είσοδό σας. 

Το 1943 τα γερμανικά στρατεύματα έκαψαν όλα τα κτήρια εκτός του ναού, ο οποίος ανακαινίστηκε τα τελευταία χρόνια επί μητροπολίτου Διονυσίου Ψαριανού. Η φρουριακή αρχιτεκτονική του συγκροτήματος εντυπωσιάζει με την ψηλή του περιτοίχιση, ενώ μέσα στην ευρύχωρη αυλή όλα λάμπουν από καθαριότητα. Η μονή ιδρύθηκε γύρω στα 1807 κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας και σεμνύνεται για τη θαυματουργή εικόνα της Θεομήτορος, η Ελεούσα – Παντάνασσα, που φυλάσσεται στο καθολικό και τιμάται στην πόλη της Κοζάνης και στην περιοχή. Ένα έθιμο που γίνεται ακόμα στις μέρες μας, ξεκινά κάθε χρόνο στις 2 Μαΐου (Ζωοδόχου Πηγής), όταν με όλες τις τιμές, παραλαμβάνεται η εικόνα και με πομπή, μεταφέρεται στο ναό Κωνσταντίνου και Ελένης στην Κοζάνη, όπου παραμένει έως τη Κυριακή του Θωμά. Τότε, γίνεται λιτανεία της που καταλήγει στον Άγιο Νικόλαο για τον Μέγα Εσπερινό. Εδώ παραμένει μέχρι τις αρχές Αυγούστου, που επιστρέφει ξανά στο μοναστήρι. Ο χώρος και γύρω είναι γεμάτος ανθισμένα λουλούδια, ενώ στο ευρύχωρο αρχονταρίκι θα δείτε την εικόνα ‘’των Ιεροσολύμων’’, όσο η ευγενέστατη μοναχή Θεοκτίστη θα ετοιμάζει το λουκουμάκι για το καλώς ήρθατε. Το μοναστήρι πανηγυρίζει την ημέρα των Γενεθλίων της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου.  

Στην έξοδό σας από τη μονή μη γυρίσετε από τον ίδιο δρόμο, προς το Τρανόβαλτο, αλλά συνεχίστε τη διαδρομή αριστερά, κατηφορίζοντας τον όλο στροφές δρόμο, που θα σας οδηγήσει σε κάποιους χαμηλούς λοφίσκους με πανοραμική θέα της λίμνης. Από εκεί θα θαυμάσετε τα εκατοντάδες πουλιά που βρίσκουν καταφύγιο σ’ αυτήν, συνθέτοντας αργά αλλά σταθερά έναν ακόμα αξιόλογο βιότοπο. Φανταστείτε, τα υψώματα που αντικρίζετε τώρα, σε λίγα χρόνια θα έχουν μισοσκεπαστεί από το νερό του Αλιάκμονα, δημιουργώντας μικρά νησάκια, κι έναν ακόμα αξιόλογο υγρότοπο που θα φιλοξενεί εκατοντάδες είδη ζωής. Η πορεία που ακολουθείτε θα σας βγάλει στην κεντρική οδό, όπου, δεξιά, κατηφορίζει προς το καινούργιο φράγμα Ιλαρίωνα. Η στεφάνη του φράγματος, δημιούργησε έναν νέο δρόμο,  ενώνοντας τις δύο πλευρές του Αλιάκμονα, συντομεύοντας αρκετά τη διαδρομή προς την απέναντι πλευρά του ποταμού, οδηγώντας σας συντομότερα στη Μονή Αγίου Ιλαρίωνα, αλλά και την Αιανή, παρακάμπτοντας τη διέλευση από τη γέφυρα του Ρύμνιου. Αριστερά από την δστ., οδηγεί κατ’ ευθείαν στο ψηλότερο χωριό της περιοχής, το ολόδροσο Φρούριο στα 612 μ. υψ. μια παλιά κοινότητα που προτείνουμε όχι μόνο να την δείτε αλλά να κατασκηνώσετε σ’ αυτήν.  

Διασχίζοντας τα μεγάλα σταροχώραφα εισέρχεστε στο χωριό που είναι χτισμένο σε ένα μεγάλο έφορο οροπέδιο. Ονομαζόταν και Σωσκός ή Νιζισκό ήδη από τα βυζαντινά χρόνια, ενώ, στις μέρες μας, από καταστροφή τάφων κατά τη διάνοιξη αγωγού υδροδότησης προήλθε, μεταξύ άλλων, και αμφορέας που μπορεί να συγκριθεί και να χρονολογηθεί ανάλογα, με όμοιους  από την Αιανή και την Κερασιά στα πρωτογεωμετρικά χρόνια (11^ος αι. π.Χ.)⁽⁶⁾. Στην ευρύτερη περιφέρεια του οικισμού, υπάρχει αρχαιολογικός χώρος με θεμέλια βυζαντινού κάστρου που θεωρείται σημαντικό, γιατί μαζί με τα άλλα δύο στα Σέρβια και την Καισάρεια έλεγχαν όλη την κοιλάδα του Αλιάκμονα. Μάλιστα με των Σερβίων, παρουσιάζει την ίδια οχυρωματική διάταξη. Από το φρούριο Σωσκός ονομάστηκε αργότερα το χωριό Νιζισκό, μετά Παλιάλωνα, και στο τέλος Φρούριο. Η πινακίδα της αρχαιολογικής υπηρεσίας σας οδηγεί εκεί σε 2 χλμ. Ρωτήστε βέβαια τους κατοίκους, γιατί υπάρχουν αρκετά μονοπάτια που μπορεί να σας μπερδέψουν. 

Στο καταπράσινο προαύλιο του σχολείου, που κάποτε είχε 65 μαθητές και δύο δασκάλους, εύκολα μπορείτε να στήσετε τις σκηνές κάτω από τα δέντρα που κρατούν σκιά χωρίς να σας ενοχλήσει κανείς. Να δείτε στην περιοχή ‘’Χοντρός Κριάκουρας (βράχος)’’ το θαυμάσιο φαράγγι του Αλιάκμονα σε ένα από τα στενότερα σημεία του. Είναι εύκολο να πάτε από το χωματόδρομο που άνοιξαν τα συνεργεία της ΔΕΗ για τις μετρήσεις στο υπέδαφος πριν την κατασκευή του φράγματος. Η θέα από εκεί πάνω κόβει την ανάσα, ενώ το βραχώδες τοπίο με τα δεκάδες αγριολούλουδα κερδίζει αμέσως τις εντυπώσεις. Κυρίαρχος ο Αλιάκμονας, ο μεγαλύτερος σε μήκος ελληνικός ποταμός (297 χλμ.) ως τις εκβολές του στο Θερμαϊκό κόλπο. Πηγάζει από τα όρη Βέρνο, Βαρνούντα και από το Γράμμο, ενώ οι ενδιάμεσοι παραπόταμοι, συνθέτουν την εικόνα ενός πλούσιου υδρογραφικού δικτύου. 

Αναζητήστε στο χωριό τον φύλακα, εκκλησιαστικό επίτροπο και ψάλτη, κ. Τριαντάφυλλο Λιάκο για να σας ανοίξει την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, τον παλιότερο ναό του Δήμου Καμβουνίων, χτισμένο σύμφωνα με επιγραφή το 1647 (επικρατέστερο) ή 1646 πάνω σε ερείπια ακόμα παλαιοτέρου. Μετά την αναστήλωση, τις περιποιήσεις και τον καθαρισμό των τοιχογραφιών του από την αρχαιολογική υπηρεσία είναι από τα ωραιότερα μνημεία που θα αντικρίσετε. Επίσης, δείτε στο δρόμο σας την κοιμητηριακή εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (1763) με το τεραστίων διαστάσεων πουρνάρι στην αυλή της. Για ξεκούραση ή ανασύνταξη της παρέας υπάρχουν δύο συμπαθητικά καφενεδάκια που σερβίρουν μεζέδες της ώρας, κρύες μπύρες και τσιπουράκι με γλυκάνισο. Το ένα είναι ανοιχτό συνεχώς, το άλλο Παρασκευές και Σαββατοκύριακα. 

Στην επιστροφή σας στο Τρανόβαλτο προτιμήστε τον καλοστρωμένο χωματόδρομο, μόνο προσέξτε μετά τη μεγάλη ευθεία, την απότομη αριστερή, γιατί βγάζει έξω. Λίγο πριν το χωριό θα δείτε ένα από σπουδαία μνημεία του Τρανόβαλτου, την εκκλησία του Αγίου Νικολάου (1753) με τοιχογραφίες του Νικολάου ιερέως από το Λοζέτσι (σημερινό Ελληνικό στο δρόμο για το Καλέντζι) Ιωαννίνων. 

Τελευταίο στην περιήγησή μας αφήσαμε το Μικρόβαλτο, το πρώτο χωριό του δήμου Καμβουνίων που συναντούν οι επισκέπτες από τη βόρεια Ελλάδα.  Στην πλατεία του δεσπόζει ο Άγιος Γεώργιος με το τετράγωνο κωδωνοστάσιο του 1915 και τα καταστήματα. Εδώ κάθε χρόνο το Σάββατο «του Λαζάρου»,  διατηρείται ακόμα το παράξενο αλλά λαοφιλές έθιμο να ψάλλουν τα τραγούδια του. Στις κεντρικές περιοχές (Δ. Μακεδονία, Θεσσαλία, Στερεά, Πελοπόννησο), τον «Λάζαρο» τον λένε συνήθως κορίτσια, οι «Λαζαρίνες», που γυρνούν στα σπίτια και στα χωριά παλιότερα από την παραμονή (Παρασκευή). Στην Ήπειρο τον λένε και άντρες. Η έξοδος τους οργανώνεται από μέρες και εδώ, στο Μικρόβαλτο και το Τρανόβαλτο φορούν τις παραδοσιακές τους φορεσιές. Τα παιδιά είναι παντού ευπρόσδεκτα για το καλό της σοδειάς και της κτηνοτροφίας και η αμοιβή τους είναι αυγά για τη Λαμπρή και κουλούρια ή χρήματα που τα μαζεύουν συνήθως για κοινωφελείς σκοπούς.

Η Δυτική Μακεδονία μάς αποκάλυψε, άλλη μια φορά, την κρυφή γοητεία της μέσα από μια ξεχασμένη γωνιά, το Δήμο Καμβουνίων. Τα υπέροχα παρθένα, αρχέγονα τοπία του, που με τη παρουσία του ποταμού Αλιάκμονα πλουτίζονται και γίνονται ακόμη ωραιότερα. 

Τα δεκάδες μνημεία που υπάρχουν διάσπαρτα σ’ ολόκληρη την περιοχή στέκουν αψευδείς σιωπηλοί μάρτυρες, όχι μακριά από τους σημερινούς οικισμούς, ιστορώντας την πορεία του χρόνου σε αυτήν την απόμερη γωνιά της πατρίδας μας.  

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Βλ. περιγραφή της περιοχής Δεσκάτης και των Μοναστηριών Τορνικίου, Ζάβορδας, Μπουνάσιας στο: Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα, τ. Ε’ (2003) 236 – 246. Αναλυτικότερα για τις μονές Βλ. Νικολάου Κ. Μουτσόπουλου, Γρεβενά, University Studio Press, Θεσσαλονίκη (2006) 214 – 217. Επίσης, Σωτήρης Βογιατζής, «Η μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου στο Τορνίκι Γρεβενών», Δελτίον ΧΑΕ, περίοδος Δ’, τ. ΙΕ’, 1889 – 1990, Αθήνα (1991) 241 – 255, του ιδίου: Συμβολή στην ιστορία της εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής της Κεντρικής Ελλάδος κατά τον 16^ο αιώνα,Τετράδια Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής και Τέχνης αρ. 7, ΧΑΕ (2000) 62 – 88.

⁽²⁾ Γεωργία Καραμήτρου – Μεντεσίδη, Βόιον – Νότια Ορεστίς, Αρχαιολογική Έρευνα και Ιστορική Τοπογραφία, Θεσσαλονίκη (1999) 103.

⁽³⁾ Καραμήτρου – Μεντεσίδη ο.π. 140.

⁽⁴⁾ Θανάση Τσιγγανά, «Γεωλογικό Πάρκο με «καμινάδες», στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.88^ο, φ.26.429) Σάββατο 11 Νοεμβρίου (2006) 7. Πληροφορίες επίσης από κείμενο του Γεωλόγου – σχολικού σύμβουλου φυσικών επιστημών Δ. Μακεδονίας κ. Λάζαρου Ι. Χατζηλαζαρίδη, «Μπουχάρια ο Γεώτοπος των Καμβουνίων», στο δημαρχείο Καμβουνίων στο Τρανόβαλτο.

⁽⁵⁾ Η Φώτιου Οικονόμου, Η ιστορία των τοπικών εκκλησιών της Ηπείρου, τ.Β. Αθήνα (1974) 43. Έδρα σήμερα είναι στην Κόνιτσα ενώ υπάρχει γραφείο της στο Δελβινάκι Πωγωνίου.

⁽⁶⁾ Καραμήτρου – Μεντεσίδη ο.π. 138, 140.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 24640.

ΔΙΑΜΟΝΗ: Ξενοδοχεία: Δεσκάτη «Καμβούνια»’’ 2462031061, 6972265528, Αιανή «Ελίμεια 3» 2461098707, 39990.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Σε όλα τα καταπράσινα λιβάδια της περιοχής στην παλιά Βογγόπετρα – Πάδη. Υπάρχει νερό. Στην καταπράσινη αυλή του σχολείου στο Φρούριο. Υπάρχει νερό, τουαλέτες και το καφενείο είναι πάντα ανοιχτό. Φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Ελάτη: Κούσιας Χρήστος «το Πανόραμα» 24060, Λαζαράδες: Δρογούτης Γιάννης 51443, Τρευλόπουλος Γεώργιος 51334, Τρανόβαλτο: Κούρας Γιώργος 51119, Τζιδημόπουλος Γεώργιος 51259, Γιάννης Αργυρόπουλος 51285, Μικρόβαλτο: Τζιώνας Αθανάσιος 51678, Φρούριο: Ιωάννα Τζανοπούλου 24703, Λιάκος Κωνσταντίνος 24634.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Καμβουνίων 51280 με έδρα το Τρανόβαλτο και τέσσερα δημοτικά Διαμερίσματα: Ελάτη 24021, Μικρόβαλτο, Λαζαράδες, Φρούριο, Αστυνομία στα Σέρβια 23333, Τροχαία Κοζάνης 2461054440, Κέντρο Υγείας Σερβίων 23024, 21432, Γενικό Νοσοκομείο Κοζάνης 2461033711 – 5. Συνεργείο – πωλήσεις – αξεσουάρ στην Κοζάνη Μαντζιάρης Ευάγγελος 2461027859, 6947189380.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Καταφύγιο στα Καμβούνια στην τοποθεσία Βουνάσα (1449 μ. υψ) μόλις 8 χλμ από Δεσκάτη (3 άσφαλτος – 5 χώμα), με χωρητικότητα 45 – 50 άτομα, ότι πρέπει για λέσχες και συλλόγους. Ανοιχτά Παρασκευή – Σάββατο – Κυριακή. Για τις υπόλοιπες μέρες χρειάζεται συνεννόηση με το Σύλλογο μια εβδομάδα πριν. Τζάκια, καλοριφέρ και νερό από δίκτυο. Κουζίνα οργανωμένη και τουαλέτες. Info: Φ.Ο.Χ.Σ. Δεσκάτης 2462031597, 31177, 31284.  Ι. Μ. Νικάνορος (Ζάβορδα) 25261, ανοιχτά καθημερινά 09:00 – 13:00 και το απόγευμα 16:00 μέχρι τη δύση του ήλιου. Ι.Μ. Παναγίας Ζιδανίου 51210, ανοιχτά καθημερινά 16:00 μέχρι τη δύση του ήλιου. Λαογραφικό μουσείο Ελάτης Βασίλη Τέλιος 6973284288. Μεγάλο πανηγύρι στην Ι.Μ. Ζιδανίου στις 8 Σεπτεμβρίου.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Ελάτη Argo Oil, στο Τρανόβαλτο Cyclon. Στην Κοζάνη όλες οι εταιρείες.

ΧΑΡΤΕΣ: Υπάρχουν πολλοί, τουριστικοί, χωρίς κάτι ιδιαίτερο.

ΒΙΒΛΙΑ: Ιωάννου Δ. Δημόπουλου, Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994. Σάββα Καλεντερίδη, Κοζάνη στην αγκαλιά των Βουνών, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης 2004. Αφιέρωμα στα Μπουχάρια και Νοχτάρια στο περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα τ.47 Σεπτέμβριος – Οκτώβριος (2005) 102 – 124.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΤΡΑΝΟΒΑΛΤΟ και τα ΜΠΟΥΧΑΡΙΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

 Α’        Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Φώτιου Οικονόμου, Η ιστορία των τοπικών εκκλησιών της Ηπείρου, τ.Β. Αθήνα 1974.
• Δ. Δημόπουλου, Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994.
• Σωτήρης Βογιατζής, «Η μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου στο Τορνίκι Γρεβενών», Δελτίον ΧΑΕ, περίοδος Δ’, τ. ΙΕ’, 1889 – 1990, Αθήνα 1991.
• Νικολάου Κ. Μουτσόπουλου, Γρεβενά, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006.
• Γεωργία Καραμήτρου – Μεντεσίδη, Βόιον – Νότια Ορεστίς, Αρχαιολογική Έρευνα και Ιστορική Τοπογραφία, Θεσσαλονίκη 1999.
• Σωτήρης Βογιατζής, Συμβολή στην ιστορία της εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής της Κεντρικής Ελλάδος κατά τον 16^ο αιώνα, Τετράδια Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής και Τέχνης αρ. 7, ΧΑΕ (2000) 62 – 88.
• Σάββα Καλεντερίδη, Κοζάνη στην αγκαλιά των Βουνών, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης 2004.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Θεόφιλος Μπασγιουράκης, Άννα Καλατζή, «Μπουχάρια και Νοχτάρια». Περ. Ελληνικό Πανόραμα τ.47 Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 2005.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Θανάση Τσιγγανά, «Γεωλογικό Πάρκο με «καμινάδες», στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.88^ο, φ.26.429) Σάββατο 11 Νοεμβρίου 2006.

 ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (13178 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΚΑΣΤΕΛΟΡΙΖΟ

αρχ. Μεγίστη (Πτολεμαίος – Πλίνιος) Κισθήνη (Όμηρος - Στράβων)

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος - Μάρτιος 2008

Ακρίτας της Ανατολής

Θες από αυτά που έχεις ακούσει, θες από το πολύωρο ταξίδι, γεγονός είναι ότι, πλησιάζοντας το περιπόθητο Καστελλόριζο, ένα αδιόρατο δέος μαζί με σφίξιμο της καρδιάς πλημμυρίζει ψυχή και σώμα. Ίσως γιατί το καράβι ταξιδεύει για ώρα δίπλα από την Μικρασιατική ακτή, σε μέρη ελληνικά από αρχαιοτάτων χρόνων, αργότερα ρωμαϊκά, ελληνιστικά, βυζαντινά στην άλλοτε ακμάζουσα γη της Ιωνίας και των προγόνων, έως το 1922.  Ενδεχομένως και για το ερώτημα που γιγαντώνεται όσο περνά η ώρα στο καράβι, είναι πράγματι ο επίγειος παράδεισος, όπως διαβάσαμε και όπως λεν όσοι πήγανε;

Η αλήθεια και οι απαντήσεις έρχονται αβίαστα καθώς το καράβι κόβει ταχύτητα, στρίβει και εισέρχεται νωχελικά στο απάνεμο, προστατευμένο λιμάνι. Είναι τέτοια η ομορφιά του και τόσο λαμπερή η αποκάλυψη εμπρός στα έκπληκτα μάτια σας, που με μιας, ό,τι έχετε ακούσει είναι πολύ μικρό μπροστά σε αυτό που αντικρίζετε.

Επί της υποδοχής, τα μικρότερα νησιά, λίγες εκατοντάδες μέτρα από την είσοδο του λιμανιού, θυμίζουν παιδιά της δεκαετίας του ’60 που καλωσόριζαν τους επισκέπτες με βουτιές στη θάλασσα. Επίσης, το επιβλητικό κάστρο που έδωσε τη νεώτερη ονομασία στο νησί, στην κορφή του λόφου, το περιποιημένο τζαμί στον φάρο, κι έπειτα τα πανέμορφα στενομέτωπα δίπατα και τρίπατα αρχοντικά κατά μήκος της προκυμαίας στραμμένα προς τη θάλασσα, σαν ψεύτικα, θυμίζουν πολυτελές σκηνικό ταινίας, κατάντικρυ στο γειτονικό Κας, την αρχαία Αντίφελλο, χτισμένη στη θέση της αρχαιότατης πόλης Φέλλος, στις ακτές της Λυκίας. 

Το δέος της άφιξης επαυξάνεται θαυμάζοντας το μπουκέτο από τα δεκάδες υπερσύχρονα γιότ, τις θαλαμηγούς και τα μεγάλα ιστιοφόρα που ελλιμενίζονται, και δένουν εμπρός από τα παραλιακά καταστήματα. Σύντομα δε, πρόκειται να πραγματοποιηθεί η επένδυση για τουριστικό αγκυροβόλιο, κάτι που θα προσφέρει καλύτερες προοπτικές στις διακοπές με σκάφος. Όσο και να το σκεφθείτε μέχρι την εισδοχή της Κύπρου, εδώ ήταν το ακραίο φυσικό, οικονομικό, πολιτιστικό, ευρωπαϊκό σύνορο, γιατί η Ευρώπη σταματούσε νοτιοανατολικά, εκεί που σταματά η Ελλάδα, στην νήσο Στρογγυλή του Καστελλόριζου⁽¹⁾. Μια συστάδα νησιών του αρχιπελάγους που ακόμα κι η παρουσία του στους χάρτες ποτέ δεν ήταν η κανονική, ποτέ δεν απεικονιζόταν στη φυσική του θέση, πάντα βρισκόταν κάτω δεξιά ή πάνω αριστερά σφηνωμένο ασφυκτικά σε ξεχωριστό, τετράγωνο η άλλου σχήματος πλαίσιο⁽²⁾. Είναι φυσικό συνεπώς, η άφιξη του πλοίου σ ένα τόσο απομακρυσμένο πολύνησο, μόλις δύο ή τρείς φορές την εβδομάδα το καλοκαίρι, να είναι σημαντικό γεγονός, που επισύρει απίστευτη κοσμοσυρροή. Στο νησί δεν παράγεται κάτι, με εξαίρεση λίγα αμπελάκια και ντοματούλες – λαχανικά σε λίγους μετρημένους μικρούς κήπους για ιδιωτική κατανάλωση. Όλα τα είδη έρχονται από τη Ρόδο ή το Κας έτσι μην παραξενευτείτε από τα δεκάδες μικρά τρίκυκλα αλλά και μεγάλα φορτηγά που είναι κι αυτά κατά κάποιο τρόπο επί της υποδοχής, για να ξεφορτώσουν κάθε είδους ζαρζαβατικά, κρασιά, εμφιαλωμένα νερά, παγωτά και κάθε είδους τρόφιμα. 

Αμέσως θα κερδίσει τη ματιά σας η αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία, ένα θέαμα που δεν θα το ξεχάσετε όσος καιρός και να περάσει. Τα μοναδικά διώροφα ή τριώροφα σπίτια με τις δίρριχτες και σπανίως τετράρριχτες κεραμοσκεπές, και τις λευκές κυρίως προσόψεις, χωρίς να λείπουν τα διαφορετικά χρώματα στην επιφάνειά τους ή γύρω από τα μεγάλα παράθυρα, είναι χτισμένα κατά μήκος του φαρδύ παραλιακού δρόμου, το περίφημο «Κορδόνι», που ξετυλίγεται πολύχρωμο στη πρώτη ζώνη κατοικιών και καταστημάτων αγκαλιάζοντας όλο το λιμάνι, χαϊδεύοντας κυριολεκτικά τα πρασινογάλαζα νερά του κλειστού όρμου. Οι υπόλοιπες σειρές περιβάλλονται από τη μυθιστορηματική αχλή του χρόνου, που προσπαθεί να σκεπάσει τις αλλεπάλληλες περιόδους ανάπτυξης και ερήμωσης, θυμίζοντας εποχές παντοδυναμίας, και δημιουργώντας έντονα συναισθήματα. 

Φανταστείτε ότι  με όριο τα επικλινή βράχια, υπήρχαν δεκαπέντε γειτονιές, που, όπως παντού, ακολουθούσαν τον κοινωνικό και τον επαγγελματικό διαχωρισμό. Κάποιες, συνθέτουν τα ‘’φαντάσματα’’ του Καστελόριζου αν συγκριθούν με τις παλιές θεόρατες αρχοντογειτονιές που δεν υπάρχουν πια, (Κάστρου, Μέση του Γιαλού, Κά(β)ου), όμως αρκεί να κάνετε μια βόλτα στην πόλη και μέσα από τα στενορύμια, να βγείτε στους δρόμους πίσω από την προκυμαία, εκεί που κάποτε βρισκόντουσαν μεγαλοπρεπή αρχοντικά χτισμένα από ξακουστούς μαστόρους, γύρω στο 1900. Πολλά, διατηρούν ακόμα τα δοκάρια από τα μπαλκόνια τους που προεξέχουν στο κενό και τα χαϊδεύει η πρωινή αύρα. 

Παρά τα χρόνια που βαραίνουν τις ντόπιες πέτρες τους, στέκουν πολύτιμοι σιωπηλοί μάρτυρες, με τα περίτεχνα ξύλινα φουρούσια από κατράνι φερμένο από την Μικρασία, άλλα πάλι με μαρμάρινα μέλη και τα παλιά, καλλιτεχνικά κιγκλιδώματα με μασίφ σίδερο απ την Αττάλεια και τη Μασσαλία. Δε λείπουν λίγα ερειπωμένα ή ακόμα και παραμορφωμένα, μισογκρεμισμένα χαλάσματα τα «χαλατά» των ντόπιων, που ακόμα κρατούν με πείσμα όρθιες τις ξυλόγλυπτες πόρτες, τα ταβάνια με τους ρόδακες και όλες αυτές τις λεπτομέρειες, αδιανόητες στην εποχή μας. Κι αν είναι φαγωμένα από το σκόρο και το σαράκι του χρόνου, προσμένουν θαρρείς τους ξενιτεμένους ιδιοκτήτες να τα ασπρίσουν να τα περιποιηθούν, να βγάλουν λουλουδιασμένες γλάστρες την άνοιξη κι ίσως, ποιος ξέρει, να τραγουδήσουν πάλι το λαϊκό στιχάκι: «Μικρό μου Καστελλόριζο / χωρίς κλειδί κλειδώνεις». Αυτούς, που μπαρκάρισαν και δεν γύρισαν κι εκείνους που η δραματική συμφορά το δράμα κι η μοίρα έδιωξαν, αφήνοντάς τους στο χέρι μόνο το κλειδί της εξώπορτας και την ελπίδα της επιστροφής.

Υπάρχουν βέβαια και κάποια δημόσια κτήρια, όπως το δημαρχείο, η δημοτική αγορά, η καζάρμα που δεν έχουν σχέση με τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του νησιού, επαναφέροντας στη μνήμη την ιταλοκρατία και τα έργα της εποχής, που σαν μνημεία πλέον στολίζουν όλα τα λιμάνια του Νότιου Αιγαίου. Οι κατοικίες – καταστήματα που βλέπετε κυρίως στην παραλία, αλλά και τα νεόχτιστα προς την ανύπαρκτη σήμερα συνοικία Κά(β)ου στη περιοχή του φάρου, αποτελούν σε κάθε περίπτωση ελάχιστο δείγμα της δυνατής οικονομίας και της ανάπτυξης που είχε συσσωρευτεί στο νησί εκείνη την εποχή. Σήμερα, παρά την εμφανή ερήμωση αρκετών από αυτά, τα δεκάδες αναστηλωμένα επί το πλείστον κατοικημένα, φρεσκοβαμμένα, εντυπωσιακά σε μέγεθος και ποιότητα κατασκευής, προδιαθέτουν θετικά για το μέλλον του οικισμού, που σε όλη του την έκταση παραμένει μαζί με εκείνον της Χάλκης και βέβαια, του κατά πολύ μεγαλύτερου της Σύμης, ένας από τους πιο καλοδιατηρημένους της Δωδεκανήσου. 

Όλη αυτή η ευμάρεια προερχόταν από τη θάλασσα, παραδοσιακή πηγή πλούτου από την αρχαιότητα που ονομαζόταν Μεγίστη από το γεγονός, ότι ήταν το μεγαλύτερο από τα νησιά της Λυκιακής θάλασσας που εκτείνεται ΝΑ μέχρι το ακρωτήριο Χελιδονία ή Ιερόν άκρον στο όριο με την Παμφυλία, όπου βρίσκονται οι πέντε Χελιδονίδες νήσοι. Κατοικήθηκε από τους Προϊστορικούς χρόνους, ενώ κατά την Αρχαιότητα και την Ιστορική Περίοδο εξαρτιόταν από τους Ροδίους που με τις δεκάδες αποικίες στις ακτές της Μικράς Ασίας φρόντισαν να το οχυρώσουν τοποθετώντας εκεί δραστήριους Ρόδιους στρατιωτικούς διοικητές, τους «Επιστάτες», με ένα ευρύ φάσμα στρατιωτικοπολιτικών εξουσιών. Η παρουσία τους επιβεβαιώνεται, όπως θα δούμε, από επιγραφές. Η ναυτική σημασία του αναδεικνύεται τόσο από την επιλογή των Ροδίων όσο και από τον διακαή πόθο των διαδόχων για τον έλεγχό του. 

Στο Καστελλόριζο ξεσπούν τα κύματα των κοσμοϊστορικών γεγονότων των διαφόρων εποχών που παραθέτουμε  με εξαιρετική φειδώ. Στα βυζαντινά χρόνια, βρέθηκε στη δίνη των πρώτων οργανωμένων πειρατικών επιδρομών, γι’ αυτό οχυρώθηκε με το κάστρο ώστε να αντέχει τις επιθέσεις, και να παρέχει ασφάλεια στο στόλο που είχε εκεί σταθμό. Ήταν το πρώτο νησί που απόσπασαν από την βυζαντινή κυριαρχία οι Ιωαννίτες ιππότες⁽³⁾, μετά την αποχώρησή τους από την Κύπρο, χωρίς να γνωρίζουμε πότε, παρέμεινε όμως στη διοίκηση τους ως το 1440⁽⁴⁾, οπότε δέχθηκε τον βομβαρδισμό του αιγυπτιακού στόλου, καθώς έπλεε για να λεηλατήσει τη Ρόδο⁽⁵⁾. Ο σουλτάνος της Αιγύπτου Τζελάλ Ελ Ντίν επέφερε μεγάλα πλήγματα στο κάστρο που σχεδόν καταστράφηκε, οι κάτοικοι έφυγαν και το νησί έμεινε ακατοίκητο. Λίγα χρόνια αργότερα με μια μυστική και ακατανόητη ενέργεια, χωρίς να γνωρίζουν οι Ιππότες, παραχωρήθηκε με χρυσόβουλο του Πάπα Νικολάου του Πέμπτου στον βασιλιά της Νεάπολης και Σικελίας Αλφόνσο της Αραγωνίας με τον όρο να ανακατασκευάσει το κάστρο και να επανεγκατασταθούν οι κάτοικοι, κάτι που έγινε και κράτησε έως το 1480⁽⁶⁾. Αργότερα, με εξαίρεση την ολιγόμηνη, (23 Μαίου – 17 Αυγούστου) τουρκική παραμονή λόγω της πολιορκίας της Ρόδου, πέρασε στην κατοχή του βασιλιά Ferrand της Νεάπολης⁽⁷⁾. 

Στους Νεότερους Χρόνους η κατάληψη της Ρόδου το 1522 και η φυγή των ιπποτών προς την Κρήτη αποτέλεσε για όλα τα Δωδεκάνησα την αρχή της Τουρκοκρατίας. Κατά τον Τουρκοβενετικό πόλεμο (1645 – 1669) περνάει για λίγο στα χέρια των Βενετών (Σεπτέμβριος 1659), καταστρέφοντας το κάστρο του με τον θρυλικό Μοροζίνι. Η με κάθε τρόπο οχυρωμένη πολιτεία δέχθηκε στο πέρασμα των αιώνων αρκετές αλλαγές κατακτητών, διατηρώντας πάντοτε τη ναυτική σημασία της και δημιουργώντας εμπορικούς δεσμούς και σταθμούς σε όλες τις μεγάλες πόλεις της εποχής. Σε αυτές τις εξελίξεις μεγάλο ρόλο είχαν τα προνόμια που παραχωρήθηκαν από τους οθωμανούς και η θέση του νησιού πάνω στις θαλάσσιες οδούς ναυσιπλοΐας μεταξύ Αιγύπτου – Συρίας και των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας – Ευρώπης, σε μια εποχή μάλιστα που η φορά και η εξέλιξη του εμπορίου αποκτά σταθερή και καίρια έννοια. 

Το πλέγμα των μεταφορών που αναπτύχθηκε, σε συνδυασμό με την εξέχουσα γεωγραφική θέση του, ανασηματοδοτεί τη σπουδαιότητά της νήσου. Από τον 17^ο αιώνα υπήρχαν στο Μαντράκι ναυπηγικές εγκαταστάσεις, που χρησιμοποιούσαν ξυλεία από τη μικρασιατική ακτή και κατασκεύαζαν ελαφρά πλοία για τα εμπορικά ταξίδια (ξυλεία, αγροτικά προϊόντα) στο Αιγαίο, τη Συρία, την Αίγυπτο ακόμα και την Ιταλία. Τέλη του 18^ου αιώνα δημιουργούν στις απέναντι ακτές της Λυκίας παροικίες και ζωτικούς χώρους κατοικημένους από Καστελλοριζιούς που τους θεωρούσαν αναπόσπαστο τμήμα του νησιού τους, (Καλαμάκι, Αντίφελλος, το σημερινό γειτονικό Κας, Μύρα⁽⁸⁾, Κάκαβα, Τρίστομη, Φοίνικας⁽⁹⁾). Σύντομα εξελίχθηκε σε πολύτιμο σταθμό στο ευρύχωρο λιμάνι του οποίου χωρούσε ολόκληρος στόλος της εποχής των ιστιοφόρων. Στις αρχές του 19^ου αιώνα υπήρχαν 30 πλοία μέσης χωρητικότητας 120 τόνων με πληρώματα 450 συνολικώς αντρών⁽¹⁰⁾. Οι δραστηριότητες αυτές προσπόρισαν πλούτο και ο αμιγώς ελληνικός πληθυσμός έφτασε το 1821 τις 14.000⁽¹¹⁾. 

Η συμβολή του στον ναυτικό αγώνα του 1821 κατά της οθωμανικής κυριαρχίας υπήρξε αξιόλογη για την προσφορά της σε πλοία, και, παρά το γεγονός ότι έμεινε όπως και τα άλλα Δωδεκάνησα έξω από τα όρια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους που καθορίστηκε με το πρωτόκολλο του Λονδίνου, συνέχισε τη ναυτική του παράδοση. Το νέο εμπορικό αντικείμενο ήταν η σπογγαλιεία. Στα μέσα του 19^ου αι., μετακαλούν τον ονομαστό Χιώτη ναυπηγό Νικολέττο Καραλή που εγκαταλείπει τα ναυπηγεία της Σύρου και εγκαθίσταται στο Καστελλόριζο οργανώνοντας τα ναυπηγεία στο Μαντράκι. Σε λίγο χρόνο ναυπηγήθηκαν πολλά νέα πλοία, ο στόλος, η ναυτική του δύναμη μεγάλωσε και ξεχύθηκε στη Μεσόγειο σε μια εποχή που η ζήτηση σφουγγαριών από τους λαούς της Ευρώπης συνεχώς αυξάνεται. 

Εφοδιάζονται με σκάφανδρα και ξανοίγονται σε μακρινά και πολύμηνα ταξίδια, ψαρεύοντας το σφουγγάρι σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου στην οποία κυριαρχούν μαζί με τα υπόλοιπα έντεκα σπογγαλιευτικά κέντρα⁽¹²⁾, (Νέα Κούταλη, Τρίκερι, Αίγινα, Ύδρα, Σπέτσες, Ερμιόνη, Λέρος, Κάλυμνος, Σύμη, Χάλκη). Αυτές οι δεκαετίες απογείωσαν την οικονομία προσκομίζοντας μεγάλα κέρδη στο νησί. Το 1866 ο στόλος του αποτελείται από 80 πλοία με 640 δύτες και βοηθούς⁽¹³⁾. Από τις νέες αυτές καταστάσεις δεν επωφελούνται μόνο οι εμπορικοί εκπρόσωποι των ευρωπαϊκών δυνάμεων, αλλά και έλληνες και άλλοι υπήκοοι της αυτοκρατορίας. Αργότερα η ελληνική ναυτιλία του ακμάζει ανταγωνιστικά προς τις ευρωπαϊκές (ακόμα μιλούν για έναν στόλο πεντακοσίων πλοίων), ενώ οι έμποροι βρίσκουν μέσω αυτού, διέξοδο για τη μετακίνησή τους στα νευραλγικά κέντρα της Δύσης. 

Κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων (1912 – 1913), σε μια εποχή που ο πληθυσμός ήταν 12.000 κάτοικοι και το νησί δεν είχε καταληφθεί από την Ιταλία, όπως τα άλλα Δωδεκάνησα⁽¹⁴⁾, ο υπόδουλος στην Τουρκία πληθυσμός εξεγέρθηκε νικηφόρα με τη βοήθεια 30 Κρητών υπό τον οπλαρχηγό Δασκαλάκη και την 1^η Μαρτίου 1913 διακήρυξαν την ένωση με την Ελλάδα. Ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος με έκπληξη πληροφορήθηκε τα γεγονότα αποκηρύσσοντας και επιπλήττοντας αρχικά τους πρωτεργάτες, όμως αργότερα, μετά από έντονα διαβήματα των απανταχού Καστελλοριζίων και την παρέμβαση του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’, εγκαταστάθηκε  προσωρινή διοίκηση (1914). Και πάλι όμως για μικρό χρονικό διάστημα. Στις 28 Δεκεμβρίου 1915 καταλήφθηκε δολίως από τους Γάλλους με το καταδρομικό Jean d’ Ark και στις 25 Φεβρουαρίου 1921, κατόπιν παραίτησης της Τουρκίας από τα δικαιώματά της⁽¹⁵⁾ υπέρ των Ιταλών, τους παραδόθηκε, έως τη συνθηκολόγηση στις 11 Σεπτεμβρίου 1943. Το μεσοδιάστημα από την κήρυξη της ένωσης (1913) και τη Γαλλική κατοχή έγινε αφορμή να εκπατριστούν 7000 και περί τις 2500 αντιστοίχως ανά περίοδο⁽¹⁶⁾, ενώ την ίδια περίοδο βυθίζεται στο λιμάνι μεγάλο μέρος του στόλου του Καστελλόριζου από τον βομβαρδισμό των γερμανικών δυνάμεων που είχαν τις βάσεις τους στις απέναντι ακτές της Λυκίας.

Αμέσως μετά ήρθε η Ιταλική Κατοχή (1921 – 1941), ενώ από καιρό έχουν εμφανιστεί τα πρώτα ατμόπλοια. Τα απανωτά δραματικά γεγονότα και η ενασχόληση με αυτά, δεν αφήνουν περιθώρια οργάνωσης, κατασκευής ή παραγγελίας νέων πλοίων απέναντι στην απειλή που λέγεται ατμός. Τα ιστία δέχονται καίριο πλήγμα, η εμπορική κίνηση διακόπτεται, η οικονομία καταρρέει, έρχεται και ο μεγάλος σεισμός των 8 R της 26^ης Ιουνίου 1926⁽¹⁷⁾ που προκάλεσε τεράστιες ζημιές καταστρέφοντας πολλά από τα αρχοντικά της, τα πολεμικά γεγονότα στην Ελλάδα (1940 – 1941), η κατάληψή του από τους Άγγλους⁽¹⁸⁾  δύο φορές, το 1941, και με τη συνθηκολόγηση⁽¹⁹⁾ των Ιταλών το 1943, που κατέληξε στην καταστροφή και τη λεηλασία⁽²⁰⁾ του, οι ανηλεείς βομβαρδισμοί από τους Γερμανούς που ισοπέδωσαν την πόλη. Όλες αυτές οι κακουχίες επέτειναν το μεταναστευτικό ρεύμα και έπεισαν τους κατοίκους να μεταφερθούν μέσω Κύπρου στη Γάζα της Παλαιστίνης και σε άλλα μέρη της Μέσης Ανατολής για να σωθούν, επηρεάζοντας και τους λίγους εναπομείναντες (1500 άτομα), τόσο, ώστε στην κατοχή να πάρουν κι αυτοί το δρόμο της φυγής να απομείνουν μόλις 633 κάτοικοι⁽²¹⁾. 

Η μετανάστευση που προήλθε γενικά από τα Δωδεκάνησα, κατευθύνθηκε κυρίως στην Αυστραλία, (το Σίδνευ, το Πέρθ, τη Μελβούρνη και το Φρίμαντλ) με το μεγαλύτερο μέρος των ελλήνων να προέρχεται από την αλυσιδωτή φυγή από το Καστελλόριζο. Στις μέρες μας έχουν απομείνει 430 κάτοικοι μαζί με το στρατιωτικό προσωπικό, κι οι μετανάστες 5^ης και 6^ης γενιάς που ζουν στις μεγάλες προαναφερθείσες πόλεις της Δυτικής Αυστραλίας έχουν φτάσει τις 71.000. Σε όλο τον κόσμο μέχρι και την Αργεντινή αλλά και στην Ελλάδα οι Καστελλορίζιοι υπολογίζονται σε περισσότερους από 100.000. Εκεί, στο Πέρθ έχτισαν το ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, αντίστοιχο με αυτόν που άφησαν στο νησί τους⁽²²⁾. 

Επίσης, η προπολεμική μετανάστευση στη Βραζιλία, μετά τη διαμόρφωση ενός αρχικού πυρήνα που προερχόταν κατά βάση από την Πελοπόννησο, φαίνεται ότι τροφοδοτήθηκε από ομάδες μεταναστών από την Κρήτη, τη Μικρά Ασία και το Καστελλόριζο⁽²³⁾. Το νησί ενσωματώθηκε στην Ελλάδα το 1947, αλλά ποτέ δεν μπόρεσε να φτάσει την αίγλη, τον πλούτο και κυρίως τον πληθυσμό που είχε τον 19^ο και τις αρχές του 20^ου αιώνα. Δυστυχώς, μαζί με τον πληθυσμό, αποδήμησε και η ζωή του. Βέβαια, έχει αποδείξει η πραγματικότητα, ότι το δέσιμο των ανθρώπων με τον τόπο που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν, είναι τόσο μεγαλύτερο και πιο δυνατό, όσο ο τόπος αυτός είναι πιο ορεινός, δύσβατος δύσκολος και η επιβίωση σ αυτόν πιο κοπιώδης. Αποδείξεις γι αυτό υπάρχουν σε όλη τη χώρα και γνωρίζουμε, ότι οι παροικίες του Καστελλόριζου παραμένουν ισχυρές ενώ πολλοί απόδημοι, μεταλαμπάδευσαν στα παιδιά τους αυτή την αγάπη για το νησάκι που κάποτε άφησαν με πόνο ψυχής. Αρκετοί επιστρέφουν, βλέπουν ή γνωρίζουν (αν είναι απ’ αυτούς που γεννήθηκαν αλλού) τη ρίζα τους, αγοράζοντας νέα ή επισκευάζοντας τα παλιά αρχοντικά τους. Φτάνει άραγε αυτό; ή όπως είναι λογικό θα πρέπει η διοίκηση να πάρει κάποια μέτρα επ’ ωφελεία των κατοίκων, ακόμα κι αν είναι απόδημοι;.

Σήμερα, παρά τις προσπάθειες, τις οχλήσεις και τις επανειλημμένες εκκλήσεις των κατοίκων για την ανασυγκρότησή του, η διοίκηση δεν έχει πράξει κάτι αξιομνημόνευτο, εκτός από την ίδρυση του λυκείου επί υπουργίας κ. Γιώργου Α. Παπανδρέου που εισάκουσε το πολύχρονο αίτημα των ανθρώπων του νησιούκαι έτσι δεν είναι αναγκασμένοι μέσα στο δυσβάσταχτο χειμώνα να φεύγουν με τα παιδιά τους στη Ρόδο. Πολύτιμο απόκτημα βέβαια, αλλά και αυτονόητο χρέος, όπως είναι για παράδειγμα η λύση του προβλήματος της λειψυδρίας, η απευθείας σύνδεση με τον Πειραιά ή, έστω, η συχνότερη επικοινωνία με τη Ρόδο που ακόμα δεν ευδοκίμησαν. 

Το Καστελλόριζο με την πλούσια πολιτιστική παράδοση δεν έχει να επιδείξει πολιτιστικά γεγονότα, που παραμένουν πολλά χρόνια ζητούμενο, παρά τους πακτωλούς των χρημάτων που ξοδεύονται από το ΥΠ.ΠΟ και παρά την αξιόλογη κίνηση που παρουσιάζεται κάθε καλοκαίρι. Αναπτύσσεται σε κάποια σταθερή βάση από τον τουρισμό και τους δεκάδες καθημερινούς ελλιμενισμούς σκαφών που ειδικά την καλοκαιρινή περίοδο κατακλύζουν το λιμάνι, αποτελώντας, ίσως, το σημαντικότερο κομμάτι της οικονομίας. Πάντοτε όμως, όπως και τώρα, χρειάζεται τη στοργή της πολιτείας, που άλλοτε έρχεται πολύ καθυστερημένα για να αλλάξει κάτι, και, άλλοτε, με τόσες ελλείψεις, που τελικά δεν γίνεται τίποτε.

Το ανυπέρβλητο τοπίο, η πεντακάθαρη γαλάζια θάλασσα και η πληθώρα των μνημείων, είναι πολύ μεθυστικοί σύμβουλοι για να κρατήσουν πολύ ώρα τον διαλογισμό στην ιστορία του νησιού. Στο Καστελλόριζο υπάρχει ένας οικισμός, στο λιμάνι, που επεκτείνεται προς τον δεύτερο μικρότερο κολπίσκο, το Μαντράκι. Περπατήστε μέχρις εκεί, οι αποστάσεις έτσι κι αλλιώς είναι μικρές, γι’ αυτό δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου αυτοκίνητα με εξαίρεση ένα ταξί, που πηγαινοέρχεται στο αεροδρόμιο. Στη διαδρομή θα περάσετε από την πλατεία Χωραφιών, όπου βρίσκεται η τεράστια προτομή της Κυράς της Ρω έργο του 1990 του αείμνηστου Συμιακού καλλιτέχνη Κώστα Βαλσάμη⁽²⁴⁾, (1908 – 2003). 

Στον ευρύτερο χώρο της πλατείας υπάρχουν τέσσερα διαφορετικά σε μέγεθος αλλά εξ ίσου σημαντικά θρησκευτικά μνημεία. Δίπλα από την προτομή, στο κέντρο της πλατείας, είναι οι εκκλησίες του Αγίου Σπυρίδωνα (19^ος αι.), και της Παναγίας (19^ος αι.), που έχουν κηρυχτεί από το ΥΠ.ΠΟ και την αρχαιολογική υπηρεσία ιστορικές και διατηρητέες, από το 1994. Λίγα μέτρα πιο κάτω βρίσκεται ο λιθόχτιστος, μεγαλοπρεπής σε μέγεθος, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και τέσσερεις πυργίσκους στα γωνιαία διαμερίσματα, Άγιος Γεώργιος Λουκά (1906) στη θέση του παλιού ομώνυμου κοιμητηριακού ναού (17^ου αι.), χτισμένου πάνω σε παλιότερα θεμέλια παλαιοχριστιανικού τόπου λατρείας, αρχιτεκτονικά μέλη του οποίου θα δείτε στο τοπικό Αρχαιολογικό μουσείο.  Η δαπάνη ανέγερσης ήταν των μεγάλων ευεργετών του νησιού Λουκά και Αναστασίας Σαντραπέ (από εκεί το προσωνύμιο Λουκά) και η κατασκευή του διήρκεσε τέσσερα χρόνια με αποτέλεσμα που προκαλεί μεγάλη εντύπωση. Σε παλιότερες φωτογραφίες που δεν υπήρχε το εξωτερικό επίχρισμα φαίνεται η καλοδουλεμένη πέτρα, οι λεπτομέρειες εφαρμογής της, παρέχοντας ιδιαίτερη εκτίμηση στους μαστόρους που όρθωσαν αυτό το μνημείο. Στο εσωτερικό που επισκευάζεται, υπήρχαν δεκάδες κειμήλια που φυλάσσονται σε ναό του νησιού, ενώ άλλα βρίσκονται στη Ρόδο για συντήρηση. Εντυπωσιάζουν πάντως τα λεπτοδουλεμένα κιονόκρανα με τις μορφές αγγέλων, το μαρμάρινο τέμπλο κι ο άμβωνας με τη μοναδική στην Ελλάδα ιδιορρυθμία να βρίσκεται πάνω από το άγιο Βήμα. Μέσα στον ναό υπάρχουν τρία μνήματα, το ένα του τελευταίου μητροπολίτη Πισιδίας Κωνσταντίνου και τα άλλα δύο κάτω από την αγία Τράπεζα με σκαλισμένες, στις μαρμάρινες πλάκες, δυο συγκινητικές ανθρώπινες ιστορίες. Στην αυλή του ιστορικού και διατηρητέου μνημείου βρίσκεται το μνήμα – μνημείο της Αναστασίας Σαντραπέ (1852 – 1911).

Λίγο πιο κάτω, σε περίοπτη θέση βρίσκονται τα λαμπρά στολίδια του Καστελόριζου, καμάρι των απανταχού Καστελλορίζιων, ο μητροπολιτικός ναός των Κωνσταντίνου και Ελένης που ανεγέρθη το 1835, όπως πληροφορούν οι δύο κτητορικές επιγραφές, και η Σαντράπεια Σχολή. Η παράδοση αναφέρει, ότι, στην ίδια θέση, είχε χτίσει ναό η Αγία Ελένη, όταν, πηγαίνοντας να βρει τον τίμιο σταυρό στους Αγίους Τόπους, το πλοίο που την μετέφερε, ελλιμενίστηκε εδώ, λόγω της τρικυμίας που επικρατούσε. Ήδη από την πλατεία Σαντραπέ φαίνεται το πανύψηλο τριώροφο μαρμάρινο κωδωνοστάσιο με τις τρείς καμπάνες που ακούγονται μέχρι τις απέναντι ακτές. Με το που δρασκελίζετε τον περίβολο, είστε στη μεγάλη αυλή της εκκλησίας και του σχολείου. Ιστορικό διατηρητέο μνημείο το πρώτο, που στο εσωτερικό του με τα επιβλητικά γοτθικά νευρωτά σταυροθόλια διασώζει τις μνήμες από την περίοδο της οικονομικής ακμής του νησιού: βαρύτιμα τάματα, εικόνες από τη Ρωσία, πολυέλαιοι, κεντητοί επιτάφιοι, και το εξαιρετικής τέχνης μαρμαρόγλυπτο τέμπλο, δουλεμένο από τηνιακούς μαστόρους, όπως ο περίτεχνος άμβωνας με το δεσποτικό και το μαρμαροθετημένο δάπεδο.

Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι οι γρανιτένιοι μονολιθικοί κυλινδρικοί κίονες που στηρίζουν τις αψίδες της στέγης. Αυτοί, μεταφέρθηκαν στο νησί με σχεδίες!, από τον περίφημο ναό του Λυκείου Απόλλωνα που υπήρχε στα Πάταρα, ακμαία ναυτική και εμπορική αποικία των Δωριέων στις ακτές της Λυκίας. Αυτό τονίζει ιδιαίτερα την καταγωγή των Μεγιστέων, των πρώτων Ελλήνων που εγκαταστάθηκαν στην Μεγίστη (απ’ αυτό το γεγονός προκύπτει η δεύτερη άποψη περί της ονομασίας του νησιού), αφού γνωρίζουμε από επιγραφές ότι οι τρείς πόλεις της Ρόδου (Λίνδος, Ιαλυσός, Κάμειρος)  με την Κνίδο, την Αλικαρνασσό και την Κω αποτελούσαν τη δωρική εξάπολη, και λάτρευαν τον Λύκειο Απόλλωνα⁽²⁵⁾. Οι σημαντικές επισκέψεις του Παναγιότατου Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου στις 24 Οκτωβρίου 1994 και 10, 11 Νοεμβρίου 2001 για το συνέδριο «Περιβάλλον, πολιτισμός και Τοπική Αυτοδιοίκηση»,  αποτέλεσαν ιστορικά θρησκευτικά γεγονότα που επισφραγίστηκαν, και τις δύο φορές, με πατριαρχική θεία λειτουργία στον ναό. 

Δίπλα από την μητρόπολη είναι η Σαντράπεια Αστική Σχολή που όχι.. δε σας ξεγελούν τα μάτια σας, είναι πράγματι μικρογραφία του Πανεπιστημίου Αθηνών και το σπουδαιότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα του νησιού που στις μέρες μας, κλείνει τα 105 χρόνια από την ίδρυση και λειτουργία του. Οι Καστελλοριζιοί έδειξαν ιδιαίτερη μέριμνα για την εκπαίδευση των παιδιών τους, αρκεί να σκεφθείτε ότι υπήρχαν πέντε κοινοτικά σχολεία, τρία μη κοινοτικά, ένα νηπιαγωγείο, και ένα τουρκικό⁽²⁶⁾. Μετά την ελληνική επανάσταση δάσκαλος ήταν ο Εμμανουήλ Ιωάννου, γνωστός ως Κισθήνιος. Ήρθε εδώ επί εποχής Καποδίστρια και πιθανά το 1835 ίδρυσε αλληλοδιδακτικό σχολείο Λανκαστριανής Μεθόδου, σύμφωνα με την οποία οι μεγαλύτεροι και εξυπνότεροι μαθητές εκπαίδευαν τους μικρότερους. 

Σε λίγες δεκαετίες από την ίδρυσή του έγινε το Αρρεναγωγείο, που καταργήθηκε, όταν ο Λουκάς και η Αναστασία Σαντραπέ, αποφάσισαν να ιδρύσουν Αδροτάτη Δαπάνη, όπως έχει σκαλιστεί στην μαρμάρινη επιγραφή ανάμεσα στις εισόδους, την Αστική Σχολή που λειτούργησε το 1903 σαν 8/τάξια με 480! μαθητές. Σ’ αυτήν υπήρχε μια πολύ πλούσια βιβλιοθήκη, αρχειακό υλικό, όργανα φυσικής και χημείας κ. ά., που δεν υπάρχουν πια, όπως και τα παιδιά, που πλέον στο γυμνάσιο – λύκειο είναι δώδεκα, με αρκετούς καθηγητές, στο δημοτικό δεκατέσσερα με δύο δασκάλους και στο νηπιαγωγείο πέντε με μια νηπιαγωγό. Συνολικά 31 παιδιά, αυτό νομίζουμε ότι λέει πολλά, ειδικά σε μια διοίκηση που θέλει να λέει ότι πιστεύει ή ότι προσπαθεί για την ανάπτυξη. 

Από τα σχολεία του Καστελλόριζου αποφοίτησαν αξιόλογοι πνευματικοί άνθρωποι, ενώ στην πορεία του χρόνου είδαν το φως ορισμένα λογοτεχνικά περιοδικά με γερές βάσεις, προσδιορίζοντας την παρουσία της νήσου στα πνευματικά γεγονότα. Η «Φιλία» του Π. Πετρίδη με συνεργασίες κορυφαίων λογοτεχνών μας, η «Μεγίστη», ιστορικό, λαογραφικό και κοινωνικό περιοδικό με διευθυντή τον Νικόλαο Μ. Στεφάνου, αργότερα και υπεύθυνο της εφημερίδας «Η φωνή της Μεγίστης», όργανο του συλλόγου των Καστελλοριζιών. Ακολούθησε ο Κυριάκος Χονδρός με την μηνιαία εφημερίδα «Φωνή του Καστελλόριζου» που σκοπό έχει την συγκέντρωση και καταγραφή των παραδόσεων την προβολή της ιστορίας και του λαϊκού πολιτισμού του νησιού^(26α). Το νησί έχει ακόμη να επιδείξει υπερήφανα δύο λαμπρούς πνευματικούς ανθρώπους, μεγάλες μορφές της Λαογραφίας και της Εκπαίδευσης: τους δασκάλους Αχιλλέα Σπ. Διαμαντάρα με σπουδαίο και πλούσιο ιστορικό, αρχαιολογικό, λαογραφικό, μουσικό και εκπαιδευτικό έργο, και Εμμανουήλ Κισθίνιο, την δράση του οποίου μνημονεύσαμε.

Ο δρόμος συνεχίζει βγάζοντάς σας στην κατηφορική διαδρομή για το Μαντράκι, περνώντας μερικά από τα πιο όμορφα αναστηλωμένα αρχοντικά, στην ομώνυμη και μοναδική  παραλία του νησιού, εδώ που κάποτε ήταν τα περίφημα ναυπηγεία.  Τώρα ένας νέος οικισμός γεννιέται και αργά αλλά σταθερά χτίζονται καινούργιες οικοδομές, που περιλαμβάνουν σπίτια, ξενώνες, και ξενοδοχεία. Ο παραλιακός δρόμος συνεχίζει πευκόφυτος προς το εργοστάσιο της ΔΕΗ, όμως είναι προτιμότερο να περπατήσετε μέχρι την άκρη του όρμου στην περιοχή Νίφτη, να περάσετε το κοιμητήριο και τον ναό του Αγίου Σάββα, περπατώντας μέχρι την άκρη της στεριάς. Σ’ αυτό το σημείο έχετε πολύ ωραία θέα των νησιών, της παραλίας και του κατάφυτου από πεύκα, κυπαρίσσια, ελιές και φοίνικες τοπιού, στο Μαντράκι. Η ματιά δεν μπορεί να ξεφύγει από τον απέναντι λόφο που πάνω του διακρίνονται ο αναστηλωμένος ανεμόμυλος, ένας από τους δύο που απεικόνιζαν οι παλιές γκραβούρες, και λιγοστά ερείπια από τοίχους των παλιών αρχοντικών που υπήρξαν ο οικιστικός πυρήνας του Καστελόριζου. Διακρίνεται το παλιό μονοπάτι που με τα σκαλοπάτια σήμερα σας φέρνει στην κορφή του λόφου του Άη - Νικόλα, στο κάστρο, απ’ όπου η θέα μαγεύει, σε σημείο να νομίζεις ότι αν απλώσεις το χέρι θα φτάσεις τα νησάκια, καλοί και παραγωγικοί  ψαρότοποι, που απλώνονται εμπρός σας. 

Το μεσαιωνικό κάστρο, βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο πάνω από το λιμάνι, μέσα στον οικισμό σε ύψος 46 μέτρων. Η θέα από εδώ απλώνεται σε όλο το λιμάνι, το Μαντράκι μέχρι ψηλότερα στον Προφήτη Ηλία, και μακρύτερα ως τη Στρογγύλη, ενώ το βράδυ που λαμπυρίζουν τα φώτα στο δαντελένιο Κορδόνι και το απέναντι Κας είναι πραγματικά μαγευτικά. Από την ενετική ονομασία⁽²⁷⁾ «Castell Rosso» πήρε ενδεχομένως η Μεγίστη τη μεταγενέστερη ονομασία της Καστελλόριζο. Εκτός από την προαναφερθείσα, λεγόταν και Chateau Rouge, Castrum Rubeum, Castel Ruggio, Castello Rugio από τα κόκκινα βράχια, στα οποία θεμελιώθηκε το κάστρο του. Προσεκτική παρατήρηση θα σας αποκαλύψει την αρχαία, τη βυζαντινή και την ιπποτική φάση του, στην περίοδο της οποίας χρησίμευε ως παρατηρητήριο για τα Τουρκικά πλοία και ως τόπος τιμωρίας για τους ανάξιους ιππότες⁽²⁸⁾. Στη βάση γωνίας του κάστρου, δίπλα από την μικρούλα συκιά βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο μεγαλογράμματη επιγραφή ελληνιστικών χρόνων (2^ου αι. π.Χ.) έξι σειρών που αναφέρει: 

Σωσικλής Νικαγόρα
Άμιος επιστατήσας
εν τε Καστάβ(ω)ι και επί
του πύργου του εν Με
γίσται Ερμάι Προπυ
λαιωι χαριστήριον

Σύμφωνα με την μεταγραφή που βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο, αναφέρεται σε ένα αφιέρωμα προς τον Ερμή Προπύλαιο που έγινε από τον Σωσικλή, γιο του Νικαγόρα, από το ροδιακό Δήμο της Άμου, που βρισκόταν απέναντι από τη Ρόδο, στον κόλπο του σημερινού Marmaris (Μαρμαρίδα). Όπως μας μεταφέρει η επιγραφή: Ο Σωσικλής είχε διατελέσει στρατιωτικός διοικητής «Επιστάτης» στην Κάσταβο, (άλλο τόπο της ροδιακής κτήσης, στην Καρία, απέναντι περίπου από τη Σύμη) και στο οχυρό της Μεγίστης. 

Το κάστρο δέχθηκε κατά καιρούς αλλεπάλληλα κύματα επιθέσεων από όλους τους κατακτητές ακόμα κι από πειρατές, αλλάζοντας συχνά κατόχους, καθορίζοντας με την αντοχή της αμύνης τους νικητές και τους ηττημένους. Στο πέρασμα των αιώνων καταστράφηκε κι ανοικοδομήθηκε πολλές φορές. Ένα από τα τελευταία πλήγματα το κατάφερε  ο τετραπέρατος Λάμπρος Κατσώνης (Λιβαδιά 1752 – Καράσοϊ Κριμαίας 1804) που με την εμπειρία του στη διάρκεια των Ορλωφικών (1770 – 1774), είχε κατατρομοκρατήσει τον Οθωμανικό στόλο βουλιάζοντας αρκετά πλοία τους. Ο διάσημος θαλασσομάχος επέστρεψε διευθύνοντας τις επιχειρήσεις στο Αιγαίο στη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1787 – 1792) και του απελευθερωτικού κινήματος κατά των Τούρκων. Τον Ιούνιο του 1788 αφού αιχμαλώτισε έξι εχθρικά πλοία, τα ένωσε με το στόλο του και με μια αιφνιδιαστική επίθεση κατέλαβε το κάστρο, «το οποίον γυμνώσας των πυροβόλων κατηδάφισεν»⁽²⁹⁾, αναγκάζοντας τους Τούρκους να φύγουν και να ελευθερώσουν το νησί. Έμεινε καιρό στην ευρύτερη περιοχή, χρησιμοποιώντας για καταφύγιο και το ενετικό κάστρο της γειτονικής Ρω,  συνεχίζοντας τις επιχειρήσεις στο Αιγαίο μέχρι το 1792, καταφέρνοντας ισχυρά πλήγματα στον εχθρικό στόλο.  

Δίπλα από το κάστρο, με κατεύθυνση το λιμάνι, βρίσκονται οι εκκλησίες που τιμούν τους δύο καβαλάρηδες αγίους της εκκλησίας μας, τον Άγιο Νικόλαο και τον Άγιο Δημήτριο η μοναδική περίπτωση που είναι χτισμένες η μια δίπλα στην άλλη. Ο Άγιος Νικόλαος είναι από τα πιο σημαντικά μνημεία του νησιού και η ύπαρξή της βεβαιώνεται ήδη στον 15^ο αι. με επιγραφή σε χρυσοκέντητο επιτάφιο του 1460 που φυλάσσεται στην Ι. Μ. Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο⁽³⁰⁾. Και οι δύο είχαν πάθει μεγάλες ζημιές από τους βομβαρδισμούς, αλλά αναστηλώθηκαν. Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου (17^ου αι.) έχουν αποτοιχιστεί και θα τις δείτε στην τρίτη αίθουσα του πρώτου ορόφου του αρχαιολογικού μουσείου. 

Κατηφορίζοντας από τα σκαλοπάτια προς τον φάρο, βαδίζετε πάνω στα αόρατα χνάρια της αρχοντογειτονιάς Κά(β)ου. Μόλις βγείτε στο κεντρικό δρομάκι, να πάτε δεξιά για  να δείτε το αρχαιολογικό μουσείο, που βρίσκεται στη θέση «Κάβος». Είναι πολύ καλά οργανωμένο με χρονολογική σειρά, ακολουθώντας τις αρχές της σύγχρονης θεώρησης, πράγμα που το καθιστά υποδειγματικό σε σχέση με άλλα περιφερειακά μουσεία. Μέχρι το 1984 στεγαζόταν στο μουσουλμανικό τέμενος με την επωνυμία «Μουσείον Καστελλορίζου Οικογενείας Κομνηνού», λόγω του ενδιαφέροντος που έδειξε η οικογένεια και ιδιαίτερα ο Μιχαήλ Κομνηνός που πρόσφερε την ιδιωτική του συλλογή. Όμως η πληθώρα των εκθεμάτων επέβαλε την μεταφορά του σε νέο χώρο. Αυτό δεν ήταν άλλο από το ιστορικό και διατηρητέο Κονάκι, ένα διώροφο κτήριο με αυλή, περίβολο και επάλξεις που αποτελούσε τη δυτική απόληξη του κάστρου. Αυτό κρίθηκε το καταλληλότερο. Η συντήρηση του ξεκίνησε το 1975 από την ΚΒ’ Εφορεία Προϊστορικών – Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4^η Εφορεία  Βυζαντινών Αρχαιοτήτων φυσικά με την συνδρομή και την κοπιώδη εργασία των αρχαιολόγων που, χωρίς αυτή, δεν θα βλέπαμε αυτό το αποτέλεσμα σήμερα. 

Αναπαραστάσεις και εκθέματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, δηλώνουν την ελληνικότητα της περιοχής, επεξηγηματικά κείμενα με γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία καθιστούν την επίσκεψη απαραίτητη ώστε να αποκτήσετε άποψη για την ιστορία του Καστελλόριζου και τα ευρήματα στο έδαφός του. Αυτά εκτέθηκαν σε ξεχωριστές αίθουσες για κάθε χρονική περίοδο της πολυκύμαντης ιστορίας του. Στις τρείς του ισογείου, θα δείτε τον δύτη σφουγγαρά με τον εξοπλισμό του, αμφορείς που ανασύρθηκαν από αρχαία ναυάγια, ενώ στον πάνω όροφο υπάρχουν εκθέματα από την αρχαία Μεγίστη, την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή περίοδο, αποτοιχισμένες τοιχογραφίες, και αίθουσα αφιερωμένη στην λαογραφία με παραδοσιακές στολές, κεντήματα, κεραμικά κ.ά. Ειλικρινά αποτελεί ένα κόσμημα για το ακριτικό νησί που εκπληρώνει το σκοπό του σε ενημερωτικό εκπαιδευτικό και μορφωτικό επίπεδο. Οι αρχαιοφύλακες Θοδωρής Λελέκης και Αναστάσιος Αχλαδιώτης θα σας ξεναγήσουν, λύνοντας πολλές από τις απορίες σας. 

Μετά το μουσείο, ο δρόμος βγάζει κατ’ ευθείαν στο καλοδιατηρημένο⁽³¹⁾ μουσουλμανικό τέμενος που ήταν σε χρήση έως το 1913, σε θέση που, σύμφωνα με την παράδοση, ήταν χτισμένη η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Βρίσκεστε στη πλατεία Νικολάου Σάββα με την προτομή του ηρωικού Καστελλοριζιού, που μαζί με τον Ρόδιο Γιώργο Κυρμιχάλη, το 1942, οδήγησαν με επιτυχία μια παράτολμη ενέργεια Άγγλων σαμποτέρ με αποτέλεσμα να ανατιναχθούν οι βάσεις των ιταλικών και γερμανικών αεροπορικών δυνάμεων που στάθμευαν στα αεροδρόμια Καλάθου και Μαριτσιών Ρόδου⁽³²⁾. Πλησίον της προτομής του ήρωα, είναι το δημαρχείο, το λιμεναρχείο – τελωνείο, ο Φάρος και το τοπικό εθνόσημο του νησιού, ο σταυρός με την καρδιά και την άγκυρα ενωμένα, που ανήγειρε το 1948 ο σύλλογος Καστελλοριζιών Ρόδου «Ο Μεγιστεύς». Αυτή η παντιέρα συμβόλιζε και συμβολίζει την ελπίδα, την πατρίδα και την αγάπη, αυτά που στήριξαν τους Καστελλοριζιούς στις εποχές της κατάκτησης και σε όλους τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες. 

Από την άκρη του χαμηλού τοιχίου που προστατεύει τους διαβάτες, μπορεί και σεις να δείτε τα «τρομπόνια» στην ντοπιολαλιά, τις Φιστουλάριες (Fistoularia Commersonii) κάτι μακρόστενα λεπτά ψάρια σαν τις ζαργάνες που για δικούς τους λόγους μαζεύονται σ’ αυτό το σημείο. Η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και κατ’ επέκταση της θάλασσας επέτρεψαν σε αυτούς τους άγνωστους οργανισμούς να περάσουν τη διώρυγα του Σουέζ, που ενώνει τη Ερυθρά θάλασσα με τη Μεσόγειο, και να εγκατασταθούν στις θάλασσές μας⁽³³⁾, πραγματικά σαν το σπίτι τους. Έχουν αναστατώσει τη ζωή των ψαράδων, αφού τρώγονται μεν αλλά τρώνε, εκτός το γόνο, και γόπες, κουτσομούρες, μαρίδα κ.ά. μικρόψαρα. 

Στην πλατεία επίσης βρίσκεται το CUPA BAR, ένας ιδανικός χώρος που πολλοί ντόπιοι ή επισκέπτες, προτιμούν, γιατί συνδυάζει τα δροσερά αναψυκτικά, καφέ ή παγωτό με τις βουτιές και το κολύμπι, πιθανά ο μοναδικός στη χώρα, που, αν και λιμάνι, έχει τόσο καθαρή θάλασσα. Άλλο σημείο για κολύμπι βρίσκεται σχεδόν απέναντι, στις ‘’πλάκες’’, όπου, όπως παραπέμπει το όνομα, είναι μεγάλες λείες, πέτρινες πλάκες στη βάση επιβλητικών σχηματισμών, ιδανικές για ηλιοθεραπεία και βουτιές. Στον ευρύτερο χώρο του φάρου υπάρχει στενό μονοπατάκι που κρέμεται κυριολεκτικά στο φρύδι του γκρεμού, οδηγώντας σας στον περίφημο Λυκιακό τάφο, ένα ναόσχημο ταφικό μνημείο του 4^ου αιώνα π.Χ. σκαλισμένο στον βράχο με αέτωμα και στιβαρές παραστάδες. Πλησιάζοντας τη σιδεριά της εισόδου θα δείτε εσωτερικά το θάλαμο με τις νεκρικές κλίνες, σπάνιο θέαμα στον ελλαδικό χώρο. Πληθώρα ανάλογων εντυπωσιακών τάφων έχουν βρεθεί απέναντι, στις βραχώδεις περιοχές της Λυκίας, αποδεικνύοντας ότι πολιτικά και πολιτισμικά ήταν προέκτασή της. 

Το νησί έχει θαυμάσια περίχωρα με καλή ασφαλτοστρωμένη πρόσβαση στο μεγαλύτερο τμήμα τους. Αν μάλιστα πραγματοποιηθεί και η και η προγραμματισμένη δημιουργία οικοτουριστών διαδρομών, τότε ένα άλλο, διαφορετικό και άγνωστο Καστελλόριζο περιμένει τους επισκέπτες. Οι αποστάσεις είναι μικρές και τουλάχιστον μέχρι την τοποθεσία Άχερες κάνετε μια ρομαντική πεζοπορία. Στον ευρύτερο χώρο στέκουν δύο ακόμη θρησκευτικά μνημεία, το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία (1763), στον ομώνυμο λόφο, διατηρητέο μνημείο από το 1949 που ανήκει στο ΥΠ.ΠΟ. Η μονή περιτριγυρίζεται από ψηλό μαντρότοιχο, τις κεραίες του ΟΤΕ και τα παλιά λυόμενα – θάλαμοι, για το στρατιωτικό προσωπικό. Στην εξωτερική είσοδό της υπάρχει εγχάρακτη αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα για να θυμίζει την εκ νέου οικοδόμηση (1952) των κατεστραμμένων από τον πόλεμο κελιών. Ο ευρύτερος εσωτερικός χώρος - αυλή περιλαμβάνει μικρό κήπο, το καθολικό, το μεγάλο πηγάδι εμπρός από το ιερό και τα κελιά, που 6 χρόνια πριν, ήταν το διοικητήριο της ΔΑΝ (Δύναμη Άμυνας Νήσων). Το 2002 ολοκληρώθηκαν τα καινούργια ευρύχωρα κτήρια απέναντι από την μονή κι έτσι εκκενώθηκε ο χώρος που χρήζει άμεσης επισκευής. Από την ημικυκλική  στοά θα βγείτε στη μεγάλη εξωτερική αυλή πίσω από το κτηριακό συγκρότημα με απεριόριστη θέα προς την κοιλάδα με τις δέκα δημόσιες δεξαμενές απ’ όπου παλιότερα υδρεύονταν η πόλη. 

Πολύ κοντά είναι το δεύτερο μνημείο της περιοχής ο ιερός ναός της Αγ. Τριάδος με ψηλή, φρουριακής αρχιτεκτονικής περιτοίχιση. Χτίστηκε σύμφωνα με μεταλλική πινακίδα το 1860, με δαπάνες του κ. Χατζηλουκά Ιωάννου Πίτσικα «εις μνήμην των αδελφών και ανεψιών του που επνίγησαν κατά το ναυάγιον». Η εσωτερική αυλή είναι κατάφυτη από λουλούδια, διαθέτει ένα ωραίο βοτσαλωτό δάπεδο με ημερομηνία 1898, ενώ μια ξύλινη σκάλα οδηγεί σε δώδεκα δωμάτια (οντάδες) για φιλοξενία. Κολλητά στην εκκλησία είναι το σπίτι του επίτροπου και βοηθητικοί χώροι. Και στα δυο μνημεία, το εσωτερικό των καθολικών είναι λιτό, ταπεινό, στερείται τοιχογραφιών, ενώ τα τέμπλα είναι απλά ξύλινα με λίγες εικόνες.

Συνεχίζοντας την διαδρομή από τον κεντρικό δρόμο προς το αεροδρόμιο, σύντομα φτάνετε στην δστ. που αριστερά, σας οδηγεί στην αρχαία ακρόπολη, το Παλιόκαστρο, μόλις 3.200 μ. βορειοδυτικά του οικισμού σε ύψωμα 252 μέτρων, την κύρια και μεγαλύτερη οχυρωμένη θέση της αρχαίας Μεγίστης. Ο δρόμος είναι όλο πέτρα και βράχια αλλά μέχρι την περιτειχισμένη μονή Αγίου Παντελεήμονα είναι βατός και με αυτοκίνητο. Από εκεί χαλάει αρκετά αλλά φτάνει μέχρι το μονοπατάκι που οδηγεί στην σημερινή είσοδο του εξωτερικού περίβολου, οδηγώντας σας εύκολα στον κατερειπωμένο οικισμό. Η ίδρυσή του έγινε κατά την αρχαιότητα, και από τις επιγραφές που βρέθηκαν, μαθαίνουμε ότι στο νησί λατρεύονταν ο Δίας και ο Απόλλων που φέρουν την επίκληση Μεγιστεύς, η Αφροδίτη, η Άρτεμις, η Δήμητρα και οι Διόσκουροι⁽³⁴⁾. Το κάστρο χρησίμευε για τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων από και προς τη Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο αποτελείτο δε, από τον κεντρικό οχυρό πυρήνα, με ισχυρό εξωτερικό τείχος και τετραγωνικούς πύργους ενώ κατά τη βυζαντινή περίοδο και την ιπποτοκρατία έγιναν προσθήκες, ενισχύθηκαν και συντηρήθηκαν ο περίβολος και η πύλη εισόδου. Ο οικισμός δημιουργήθηκε στην ελληνιστική περίοδο και η κατοίκησή του πρέπει να συνεχίστηκε κατά την τουρκοκρατία, εφόσον εξακολουθεί η ανοικοδόμηση, κι η ανακαίνιση των εκκλησιών του μέχρι τον 19^ο αιώνα⁽³⁵⁾. 

Πεζοπορώντας ανάμεσα στα ερείπια, βλέπετε πολλές δεξαμενές και άλλες κοιλότητες για την αποθήκευση νερού, με την παράδοση να μας παραδίδει πως υπάρχουν εκατό, ενώ μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί ενενήντα εννιά. Ολοκληρώνοντας τον γύρο του οικισμού φτάνετε στην νοτιοδυτική γωνία της οχύρωσης, σχεδόν δίπλα από τον Άγιο Νικόλαο, πιθανόν στη παλιά είσοδο της ακρόπολης του Παλιόκαστρου. Εκεί, ο προσεκτικός επισκέπτης αντικρίζει εντοιχισμένες στο εσωτερικό τμήμα των προπυλαίων δύο μεγαλογράμματες επιγραφές ελληνιστικών χρόνων (2^ου αι. π.Χ.) έξι και τεσσάρων σειρών αντίστοιχα που μας αποκαλύπτουν τα ονόματα δύο Ρόδιων στρατιωτικών διοικητών, των περίφημων «Επιστατών»: 

Επικρατίδας
Αναξικρατεύς
επιστατήσας
και τοι
συστρατευσάμενοι
Διοσκόροις

Ο Επικρατίδης γιός του Αναξικράτη που ήταν επιστάτης και οι συσστρατευθέντες αφιερώνουν στους Διόσκουρους, (προστάτες και σωτήρες των ναυτικών γεννημένοι και λατρευόμενοι στην Σπάρτη)⁽³⁶⁾. 

η δεύτερη γράφει:

[Β]ασίλων Εξα[κ]-
εστίωνος
Λέλιος επιστα-
τήσας

Ο Βασίλων γιός του Εξακεστίωνος, από τον (την) Λέλο, έγινε επιστάτης⁽³⁷⁾.

Μέχρι σήμερα, στα δύο κάστρα έχουν βρεθεί συνολικά έξι δωρικής διαλέκτου ονομαστικές επιγραφές⁽³⁸⁾. Αυτές οι χαραγμένες στην πέτρα μαρτυρίες, αποδεικνύουν τόσο τη σπουδαιότητα της θέσης όσο και τη σημασία που έδιναν σ’ αυτήν οι Ρόδιοι για τον έλεγχο των ανατολικών τους θαλάσσιων εμπορικών δρόμων. Μέσα στο κάστρο υπάρχουν επίσης πέντε θρησκευτικά μνημεία: της Παναγίας, του Αγίου Στέφανου, όπου το πλατειάκι ανάμεσά τους είναι βοτσαλωτό με ημερομηνία 1858, ενώ, πίσω από το ιερό της Παναγίας, το δάπεδο είναι στρωμένο με χαραγμένες πλάκες, πιθανά από νεώτερο κοιμητήριο. Άλλες είναι του Αγίου Νικολάου, του Ταξιάρχη Μιχαήλ Πανορμίτη (ερείπια), και της τοπικής Αγίας Ελεούσας (ερείπια). Εξωτερικά του κάστρου βρίσκονται δυτικά η Αγία Παρασκευή και ανατολικά η Αγία Μαρίνα. Στη μικρή κοιλάδα που σχηματίζεται ανάμεσα από το Παλιόκαστρο και το ύψωμα Βίγλα είναι ο Άγιος Παντελεήμων και λίγα μέτρα δίπλα του ο Άγιος Γεώργιος ο φτωχός ή «Φτωχουλάκι».

Ο δρόμος συνεχίζει στη πλαγιά του βουνού της Βίγλας (273μ. υψ.), όπου στρατιωτικό φυλάκιο και οι κεραίες του ΟΤΕ. Από το στενό διάσελο αρχίζει να κατηφορίζει προς το οροπέδιο του Αγίου Γεωργίου του Βουνού. Η διαδρομή σ’ αυτή την άδενδρη και βραχώδη κοιλάδα είναι περιπετειώδης, να έχετε το νου και τα μάτια σας στραμμένα στις κοφτερές πέτρες και τα σπασμένα βράχια που προεξέχουν με απειλητικές προθέσεις για να σχίσουν τα λάστιχά σας. Σε κάποιο σημείο της περιοχής που διασχίζετε, ανακαλύφθηκε το μακρινό 1913, αρχαίο νεκροταφείο, όπου μέσα σε λίθινη σαρκοφάγο βρέθηκε από τους κατοίκους ένα χρυσό στεφάνι με 35 φύλλα κισσού εξαιρετικής τέχνης που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο⁽³⁹⁾ ενώ, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, χρονολογείται⁽⁴⁰⁾ στον 4^ο ή 3^ο αι. π.Χ. 

Στο πέρασμα του χρόνου με τη βοήθεια της αρχαιολογικής έρευνας εντοπίστηκαν κι άλλοι αρχαίοι ευρύχωροι τάφοι ελληνιστικής περιόδου σκαλισμένοι στα βράχια, αποδεικνύοντας τη μόνιμη κατοίκηση από την αρχαιότητα. Επίσης σε όλο το οροπέδιο θα συναντήσετε πολλά αρχαία πέτρινα πατητήρια, όπως γύρω από το ξωκλήσι του Άι Γιάννη του Βουνού, ένα λιθόχτιστο μονόχωρο ξωκλήσι που, αν δεν ήταν ο λευκός σταυρός πάνω από την είσοδο, θα τον περνούσατε για σπίτι. Τα πατητήρια που βρίσκονται διάσπαρτα στο νησί καθώς και το πλήθος των αμφορέων μαρτυρούν επαγγελματική ενασχόληση των κατοίκων με την αμπελοκαλλιέργεια και την παραγωγή κρασιού από την αρχαιότητα. 

Από ‘’μονοπάτι’’ που ξεκινά απ’ το ξωκλήσι, φτάνετε εύκολα (20’) στην άκρη του απότομου γκρεμού, μακρύτερα από την Βίγλα στη θέση «προσκύνημα», όπου υπάρχει ένας παλιός ιστός σημαίας. Απ’ εκεί, αντικρίζετε το λιμάνι και το εντυπωσιακό εξήντα μέτρα μήκους⁽⁴¹⁾ οχυρωτικό τείχος που, παρά την «κυκλώπεια» πολυγωνική τοιχοδομία του, πρόκειται για νεώτερη κατασκευή, συνηθισμένη στη Λυκία από τους κλασικούς χρόνους έως τη ρωμαϊκή περίοδο⁽⁴²⁾. Είναι πραγματικά εκπληκτική η αίσθηση που αποκτά ο περιηγητής εδώ πάνω, αν μάλιστα έχει και τον χάρτη του συνδέσμου Καστελλοριζιών που αναφέρει δεκάδες ξεχασμένες τοπικές ονομασίες, ονόματα ποιητικά, που οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν από αιώνες, διαφορετικά από χώρα σε χώρα ή ακόμα από περιοχή σε περιοχή και από χωριό σε χωριό, τότε αντιλαμβάνεται καλύτερα την ιστορία του τόπου. 

Από το Παλιόκαστρο είναι δεν είναι 2000μ. το καστρομονάστηρο του Αγίου Γεωργίου του Βουνού, ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το 1949, στο μέσον ενός απόκοσμου κι ερημικού τοπίου. Η επιβλητική εξωτερική του όψη, με την ψηλή περιτοίχιση, εντυπωσιάζει τους επισκέπτες, αν και ένα μεγάλο τμήμα της, στη δυτική πλευρά, έχει πέσει, επιτρέποντας την είσοδο ακόμα κι αν δεν έχετε πάρει τα κλειδιά από τον παπα - Γιώργο Μαλτέζο. Πάνω από την κύρια είσοδο της μονής υπάρχει μεγάλη καταχύστρα με ευνόητο κάποτε, σκοπό, μέσα όμως στον αύλειο χώρο επικρατεί το χάος απ’ τα ερειπωμένα εγκαταλειμμένα κελιά και τους σωριασμένους βοηθητικούς χώρους. Ο άλλοτε κήπος με τα λουλούδια δεν υπάρχει, μόνο το πηγάδι που εξασφάλιζε νερό και δίπλα του τα πέτρινα σκαλοπάτια που οδηγούν στο Ηγουμενείο. Την διάλυση των κελιών και την καταστροφή προσπαθεί να καλύψει η θεριεμένη βλάστηση που τα τυλίγει, προσφέροντας ένα πανάθλιο θέαμα που δεν τιμά κανένα. 

Η πεζούλα που διατρέχει το εξωτερικό νότιο τμήμα του κυρίως ναού είναι βοτσαλωτή, με ωραία σχέδια, ενώ στο υπέρθυρο της εισόδου υπάρχει η τοιχογραφία του Αγίου Γεωργίου και ψηλότερα η μαρμάρινη σκαλιστή κτητορική επιγραφή που αναφέρει την ημερομηνία ΑΨΝΘ’ (=1759), τον κτήτορα Άνθιμο και τον μάστορα Κωνσταντή από την Ρόδο.

ΑΨΝΘ’
ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΘΗ
Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ
ΠΑΡΑ ΤΩΝ ΕΥΣ
ΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ
ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΟΥΝΤΩΝ ΕΝ
ΤΗ ΝΗΣΩ ΤΑΥΤΗ
ΑΠΡΙΛΙΟΥ Κ Γ’
ΓΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΟΥ ΟΣΙΟΤ
ΑΤΟΥ ΚΑΙ ΤΥΦΛΟΥ ΑΝΘΙΜΟΥ
ΚΩΣΤΑΝΤΗΣ ΠΡΟΣΚΗΝΗΤΟΥ Μ
ΑΣΤΟΡΗΣ ΡΟΔΙΤΗΣ⁽⁴³⁾

Το καθολικό της ανδρικής μονής του Αγίου Γεωργίου του βουνού ορθώθηκε πάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικού τόπου λατρείας, χτισμένου από τους πρώτους  χριστιανούς Μεγιστείς. Μέσα στην εκκλησία σώζεται το θαυμάσιας τέχνης ψηφιδωτό δάπεδο και το νεώτερο ξυλόγλυπτο τέμπλο με τις εικόνες. Η έκπληξη στην αρχιτεκτονική του είναι ότι κάτω από το ναό υπάρχει κατακόμβη, η κρύπτη του Αγίου Χαραλάμπους. Λίγα σκαλιά από τον πρόναο σας φέρνουν από το φώς στο σκοτάδι της στενής κρύπτης, ενός χώρου που πρέπει να έχετε κεριά ή φακό για να τον δείτε. Σε κάθε περίπτωση υποβάλλει με την απόλυτη σιωπή και τη μεγάλη διαφορά θερμοκρασίας, φοβίζοντας και ταυτόχρονα μαγεύοντας τους επισκέπτες. 

Στο μοναστήρι αξίζει να ανεβείτε και να επιστρέψετε απ’ τα 399 σκαλοπάτια που ξεκινούν ή καταλήγουν στον κεντρικό δρόμο που περιζώνει την πόλη. Η διαδρομή περνά μερικά από τα μαγευτικά και αυστηρά τοπία του νησιού, χαρίζοντας, ειδικά εκεί που τελειώνουν τα σκαλοπάτια στην κορφή του βράχου, μερικά από τα ομορφότερα σημεία ανεμπόδιστης θέας όλου του λιμανιού, και μακρύτερα αγκαλιάζοντας το αμόλυντο Αιγαίο μέχρι τα ψηλά βουνά της Ανατολής στην αντίπερα μικρασιατική ακτή.

Το ταξίδι κι η ζωή στο Καστελλόριζο δεν τελειώνει με την περιήγηση στο νησί. Διατρέχει με καΐκι τα παράλια για να συναντήσει την διάσημη σε όλο τον κόσμο Γαλάζια Σπηλιά, ενώ, στη συνέχεια,καλύπτει γρήγορα τα οχτώ μίλια μέχρι τη Ρω, το νησί που έγινε γνωστό απ τη Δέσποινα Αχλαδιώτη την αλησμόνητη «Κυρά της Ρω» (βλ. αφιέρωμα στις επόμενες σελίδες). Επίσης, διασχίζει τα δυόμισι μίλια του πελάγους που το χωρίζουν απ την Αντίφελλο, το σημερινό Κας που είναι για τους Καστελλοριζιούς κάτι παραπάνω από συνήθεια ή τουριστική ανάγκη, απέχει άλλωστε μόλις 30 λεπτά. Δεν είναι ο χρόνος, ποτέ δεν μέτραγε αυτός, αλλά οι φιλίες που υπάρχουν από παλιά, οι εμπορικοί, οικονομικοί, συναισθηματικοί ακόμα και συγγενικοί δεσμοί με τους κατοίκους του, πράγμα που σημαίνει ότι εδώ και δεκάδες χρόνια έχει μπει στην αυτονόητη πρακτική, ταξιδεύοντας σχεδόν καθημερινά, (εκτός Σαββατοκύριακου που έχει ακριβό ελλιμενισμό) όχι μόνο για τουριστικούς, αλλά και για πρακτικούς λόγους, όπως για να καλύψουν τις ανάγκες του νησιού σε τρόφιμα, φρέσκα φρούτα, λαχανικά, γαλακτοκομικά ακόμα και ψωμί. 

Μην ξεχνάτε ότι είναι άγονο κι άνυδρο δεν έχει αξιόλογη παραγωγή, πάντοτε εξαρτιόταν από την έξωθεν βοήθεια για την επιβίωσή του. Να έχετε μαζί σας διαβατήρια και να κάνετε αυτή την εκδρομή ειδικά την Παρασκευή, που γίνεται υπαίθριο παζάρι, θυμίζοντας τη δική μας λαϊκή χωρίς τους πάγκους, όλα είναι στρωμένα στο χαλί. Οι Έλληνες είναι έτσι κι αλλιώς ευπρόσδεκτοι, πόσο μάλλον που… ψωνίζουν πολλά από την τοπική αγορά που πραγματικά συμφέρει.

Καθώς πλησιάζετε στο λιμάνι, φαίνεται καθαρά ο τεράστιος καταπράσινος ορεινός όγκος του Κας (Καστελλοριζιώτικη ονομασία) που, ποιος ξέρει, πόσες διαδρομές κρύβει. Κοντά στο λιμάνι πια, αριστερά σας, σε μια φυσική πλαγιά του λόφου, φαίνεται το αρχαίο θέατρο της Αντίφελλου. Είναι επισκέψιμο όλο το χρόνο και από το δρόμο που οδηγεί προς τα εκεί, έχετε πανοραμική θέα του Καστελλόριζου. Εμπρός και γύρω από τις 26 σειρές καθισμάτων απλώνεται μεγάλος ελαιώνας, ενώ η θάλασσα απέχει 200 μέτρα. 

Στις παρυφές πόλης, στο κέντρο αλλά και στην παραλία μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες φιλοξενούν χιλιάδες καλοκαιρινούς επισκέπτες. Η κίνηση θυμίζει εξελιγμένο παραθεριστικό θέρετρο που απ’ ό,τι φαίνεται γνωρίζει ολοένα μεγαλύτερη τουριστική ανάπτυξη. Ίσως κι εσείς σκεφθείτε τη διαφορά με το πανέμορφο Καστελλόριζο και, συγκρίνοντας τις αιτίες, μπορεί να ζηλέψετε. Από τη μια η ακτή του Κας ολοένα να απλώνεται φεγγοβολώντας από νέες επενδύσεις, προσελκύοντας πρόθυμους επενδυτές, βελτιώνοντας και εξελίσσοντας τη ζωή, κι απ την άλλη το ακριτικό Καστελόριζο, το νησί σύμβολο, τη μελλοντική πύλη της Ελλάδος στην Τουρκία, με τους κατοίκους του να παραμένουν πιστοί φύλακες, σηκώνοντας την ελληνική σημαία μαζί με τη σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της πόλεως των Αθηνών, που αδελφοποιήθηκε το 2002 επί δημαρχίας κ. Δημήτρη Αβραμόπουλου, περιμένοντας την όποια αρωγή της διοίκησης.   

Πολλές εκδρομές ξεκινούν από εδώ προς την Κέκοβα και τα Σίμενα, όπου θα παρατηρήσετε από τα ειδικά γυάλινα δάπεδα των τουριστικών σκαφών τις υποθαλάσσιες αρχαιότητες. Ωραία, κοντινή διαδρομή, είναι επίσης προς τα γειτονικά αγιότοκα Μύρα (Demre) με το μεγάλο τους αρχαίο θέατρο. Απέχουν 45’ με ταξί ή λεωφορείο. Εκεί έζησε, θαυματούργησε και άγιασε τον 4^ο αι. ο επίσκοπος Μύρων ο Άγιος Νικόλαος ο προστάτης των Ναυτικών και των αδυνάτων που κατά παράδοση γεννήθηκε στα Πάταρα. Θα δείτε την αναστηλωμένη εκκλησία αφιερωμένη στο όνομά του˙ θεωρείται το σπουδαιότερο χριστιανικό χτίσμα των Μύρων, το τρίτο εξέχων βυζαντινό κτίσμα της Ανατολίας, και αναφέρεται στα χριστιανικά αρχεία σαν Μονή του Αγίου Νικολάου. 

Το 1922, με τα συνταρακτικά γεγονότα της Μικρασιατικής καταστροφής, τελέστηκε η τελευταία θεία λειτουργία. Τα πάντα σίγησαν για δεκαετίες και μόλις το 1989 η εκκλησία και ο περιβάλλων χώρος χαρακτηρίστηκαν αρχαιολογικό μνημείο υψίστης σημασίας, που περιελήφθη στον προσωρινό κατάλογο Αρχαιολογικών χώρων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από το τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού. Τον ίδιο χρόνο ξεκίνησαν οι εργασίες ανασκαφής – αναστήλωσης και συντήρησης – αποκατάστασης των τοιχογραφιών και τη Κυριακή 4 Σεπτεμβρίου 2005, παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά τα αποτελέσματα στο κοινό, τους δημοσιογράφους⁽⁴⁴⁾ και τους χορηγούς, το ίδρυμα Vehbi Koc, το κοινωφελές ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης της Διοίκηση Αντάλυας, το ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως και από το παγκόσμιο ταμείο Μνημείων – ίδρυμα Samuel H. Kress. Εντός του ναού σώζεται το επιβλητικό σύνθρονο με 10 σκαλοπάτια και το θαυμάσιο δάπεδο με τα πολύχρωμα μαρμάρινα ψηφιδωτά του 11^ου αι. Πρωτύτερα, στις 6/12/2001 κατόπιν ειδικής αδείας έγινε για πρώτη φορά θεία λειτουργία από τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Μύρων Χρυσόστομο και μετά από δύο χρόνια, στις 6/12/03, δέχθηκε τη δεύτερη Πατριαρχική επίσκεψη από τον Παναγιότατο Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο.

Η Τουρκία δεν είναι ακόμα μέλος της Ε.Ε., μόλις γίνει, θα υπάρχουν κατ’ ευθείαν εκδρομές από το Καστελλόριζο. Σε κάθε περίπτωση είναι εύκολο να πάτε, ειδικά όσοι έχετε νέο διαβατήριο ή ταυτότητα δεν θα έχετε κανένα άλλο έλεγχο, ούτε καν καθυστέρηση για σφραγίδα. 

Στη Μεγίστη, όπως επίσημα⁽⁴⁵⁾ λέγεται ο Δήμος και ο οικισμός από το 1957, οι εντυπώσεις που αποκομίσαμε στην αρχή του νέου αιώνα είναι κάτι παραπάνω από θετικές. Πραγματικά σε αυτό το νησί  ο επισκέπτης αναβαπτίζεται, αισθάνεται την ποιοτική φιλοξενία και την αγάπη που διατηρούν οι Καστελλοριζιοί για τον ακρίτα μας που κοιτά την νέα εποχή με σθένος κι ενάργεια. Η αρχή της γνωριμίας έγινε χρόνια πριν, με τα γυρίσματα του ιταλικού «Mediteraneo», το 1991, που πήρε Οσκαρ καλύτερης ξένης ταινίας, κάνοντας τα μοναδικά τοπία του Καστελλόριζου γνωστά σε όλο τον κόσμο. Καθοριστική για πολλούς στάθηκε η συναυλία του Μάνου Χατζιδάκι με την ορχήστρα του, τον Ηλία Λιούγκο και την Νανά Μούσχουρη, αγγελικές φωνές που μας ταξίδεψαν στο ακριτικό Καστελλόριζο με τα τραγούδια ‘’το πέλαγο είναι μικρό’’,  ‘’πάλι έφυγε το τραίνο’’, ‘’είμαι αητός χωρίς φτερά’’, ‘’φέρτε μου ένα μαντολίνο’’ και τόσα άλλα που για καλή μας τύχη τα ακούσαμε και τα είδαμε στην ΕΤ 1, τη Δευτέρα 26 Αυγούστου 1991 (η συναυλία έγινε 22/8/1991 και τη φωτογράφησε ο Σπύρος Κατωπόδης). Παρ’ ό,τι πέρασαν τόσα χρόνια η μνήμη παραμένει σ’ αυτή τη θεσπέσια μουσική γιορτή που πρόβαλε το νησί με το ήθος της προσφοράς του Χατζιδάκι και με τα δημοσιεύματα της εφημερίδας⁽⁴⁶⁾ Καθημερινή που με κάθε ευκαιρία παρουσίαζε και παρουσιάζει τον τόπο. 

Στις μέρες μας (29 Μαρτίου 2006) για άλλη μια φορά τα φώτα όλου του κόσμου στράφηκαν στο ακριτικό Καστελλόριζο καθώς ήταν το μοναδικό σημείο της χώρας απ’ όπου μπόρεσαν επιστήμονες και επισκέπτες να παρατηρήσουν τη Σελήνη, καθώς κάλυπτε πλήρως τον Ήλιο (13:53’:27’’). Σίγουρα τυχεροί όσοι την είδαν, αφού η επόμενη ολική έκλειψη του Ηλίου θα είναι ορατή από την Ελλάδα στις 21 Απριλίου του 2088. Ό,τι δεν έκανε όλα αυτά τα χρόνια η διοίκηση για την προβολή του τόπου, το έκανε η φύση και οι άνθρωποι που με τις πράξεις τους δείχνουν την αγάπη τους.  

Οι σημερινοί κάτοικοι όμως δεν ζουν (ή δεν θα έπρεπε να ζουν) μόνο με τα σύμβολα. Οι εποχές άλλαξαν κι αυτό πρέπει να το νοιώσει η διοίκηση προστρέχοντας με την αρωγή της στους ακρίτες του αρχιπελάγους. Τώρα είναι η σειρά της πολιτείας που θα πρέπει με στοργή να πράξει τα οφειλόμενα, να βρίσκεται σε εγρήγορση για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που γνωρίζει από τα υπομνήματα – αιτήματα των Καστελλοριζιών, αλλά και αυτά που θα έρθουν, μέχρι ότου κάποιες σημαίες να κυματίζουν αδελφωμένες.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Μιχάλη Σκανδαλίδη, «Αιγαίον – Δωδεκάνησος κατά τις αρχαίες και μεσαιωνικές πηγές και η ελληνικότητα της Δωδεκανησιακής Πολυνησίας», στο Κωνσταντίνος Μηνάς (επιμ.) Ρόδος (1999) 218. Βλ. και Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Το ανατολικότερο Ελληνικό Έδαφος η νήσος Στρογγύλη του Αρχιπελάγους της Μεγίστης και τα πέρα του Αιγαίου κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1994) 11.

⁽²⁾ Εντυπωσιάζει δε, το ότι όσους χάρτες και να τύπωσε το ΥΠΕΠΘ αλλά και ιδιώτες, για τα σχολεία, όσες φορές προλάβαμε στα χρόνια μας αλλαγές ονομασίας ή και συνόρων κρατών, το Καστελλόριζο παρέμενε εκεί, στο ίδιο πλαίσιο, θαρρείς και εξοβελίζεται από το φυσικό του χώρο ή ακόμα χειρότερα, θαρρείς και κάποιοι έχουν βαλθεί να συρρικνώσουν την επικράτεια.

 ⁽³⁾ Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, πριν καταλάβουν τα Δωδεκάνησα, είχαν πάνω από δύο αιώνες ιστορία. Είναι δύσκολο να καθοριστεί η ίδρυση του τάγματος, αφού η αρχή του χάνεται μέσα στο θρύλο και τις ασάφειες της ιστορίας. Γύρω στα μέσα του 11^ου αι. ιδρύεται με την άδεια του χαλίφη στην Ιερουσαλήμ από Αμαλφινούς εμπόρους, ένας ξενώνας – νοσοκομείο για τη φιλοξενία και την περίθαλψη των χριστιανών προσκυνητών των Αγίων Τόπων. Αυτός ο ξενώνας, αντίθετα με ό,τι πίστευαν παλιότερα, ήταν ένα προδρομικό ίδρυμα του Τάγματος των Ιωαννιτών. Στις αρχές περίπου του 12^ου αι. η αινιγματική μορφή του Pierre Gerard ή Gerald Tenque, ίδρυσε το «Τάγμα των αδελφών νοσοκόμων», χωρίς στρατιωτική οργάνωση. Γύρω στο πρώτο τέταρτο του 12^ου αι. το τάγμα οργανώθηκε στρατιωτικά σύμφωνα με τις δυτικοευρωπαϊκές φεουδαρχικές αρχές και από εκεί και ύστερα γίνονται άγαμοι μοναχοί – πολεμιστές, χωρίς να αποβάλουν τον αρχικό φιλανθρωπικό τους ρόλο. Οι Ιωαννίτες ιππότες μαζί με τους Ναΐτες (Templiers) γίνονται οι σπουδαιότεροι αντιπρόσωποι της σταυροφορικής ιδεολογίας μαχόμενοι με το ξίφος την αντίπαλη μουσουλμανική μέσα στην Ανατολή. Αποκτούν στρατιωτικά ερείσματα στην Παλαιστίνη και τη Συρία, όπως και στα Ιεροσόλυμα (Ιεριχώ, Ασκαλών, Μαργκότ κ.ά). Παραμένουν μαχόμενοι για περίπου δύο αιώνες, έως ότου εκδιώκονται μετά την κατάληψη της Άκρας της Παλαιστίνης το 1291. Καταφεύγουν στην Κύπρο και μεταξύ των ετών 1306 – 1309/10 καταλαμβάνουν τη Ρόδο και τα υπόλοιπα νησιά της Δωδεκανήσου εκτός από την Αστυπάλαια που ανήκε στο δουκάτο της Νάξου, την Κάρπαθο και Κάσο, νησιά του ενετικού βασιλείου της Κρήτης. Μετά την κατάκτηση στόχος τους γίνεται η κυριαρχία στους εμπορικούς δρόμους Ανατολής – Δύσης με τη δημιουργία προγεφυρωμάτων στη Μικρά Ασία και τη Μέση Ανατολή. Συμμαχούν με την Αγία Έδρα, τη Γαλλία, τη Βενετία και την Κύπρο. Ο επιθανάτιος ρόγχος της βυζαντινής αυτοκρατορίας και η προσπάθεια ένωσης όλων των χριστιανικών δυνάμεων εναντίων των Τούρκων αποδεικνύονται μάταιες. Η Κωνσταντινούπολη πέφτει το 1453 και οι Τούρκοι είναι προ των πυλών της Ρόδου. Οι εμπορικές συμφωνίες με την Αίγυπτο και την Τύνιδα, οι διπλωματικές διαβουλεύσεις, οι πολιορκίες, η σθεναρή άμυνα στις επιθέσεις, οι νέες οχυρώσεις, οι μάχες που ακολούθησαν για δεκαετίες, παρέτειναν, ωστόσο δεν απέτρεψαν την παράδοση της Ρόδου και όλων των Δωδεκανήσων. Οι Ιωαννίτες Ιππότες έφυγαν μαζί με 4-5.000 λαού την 1^η Ιανουαρίου 1523 με κατεύθυνση την Κρήτη.  Ηλία Ε. Κόλλια, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 165 – 171.

⁽⁴⁾ Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 376. Βλ. και Ηλία Ε. Κόλλια, ο.π. 166.

⁽⁵⁾ Κάτι που επιβεβαιώνει έγγραφο με ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου 1440 του Μ. Μάγιστρου Jean de Lastic (1437 – 1454) με αναφορά σε επίθεση εναντίον του Αιγυπτιακού στόλου για να σωθεί το Καστελλόριζο. Παπαμανώλη ο.π. 378.

⁽⁶⁾ Παπαμανώλη ο.π. 380.

⁽⁷⁾ Παπαμανώλη ο.π. 381.

⁽⁸⁾ Η πόλη των Μύρων (Demre) ανάμεσα στον κόλπο της Μάκρης και της Αττάλειας υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της Λυκίας, έδρα μητροπόλεως με 33 επισκοπές. Εδώ έζησε, θαυματούργησε και άγιασε τον 4^ο αι. ο Άγιος Νικόλαος επίσκοπος και Αρχιεπίσκοπος Μύρων της Λυκίας ο προστάτης των Ναυτικών και των αδυνάτων. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει αναστήλωση του ναού, βασιλική με τρούλο, που χτίστηκε στη σημερινή της μορφή το 520 μ.Χ. πάνω σε παλιότερο πρωτοχριστιανικό ναό. Μια που αναφερόμαστε στον Άγιο να θυμίσουμε ότι σε μια κατανυκτική τελετή το Σάββατο 27 Νοεμβρίου 2004, δωρίστηκε από την Ι. Μ. Αγ. Νικολάου Τσιρίλοβου Καστοριάς, τμήμα από τα τίμια λείψανα του Αγίου, στο Μητροπολιτικό ναό Αγίου Νικολάου Τρικάλων, που τιμάται στη μνήμη του. Η δωρεά έγινε κατόπιν αποδοχής του αιτήματος που είχε υποβάλει ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Τρίκκης και Σταγών κ. Αλέξιος στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Καστοριάς κ. Σεραφείμ. Πρωτοπρεσβύτερος Πολύκαρπος Γρ. Τύμπας, «Ο Άγιος Νικόλαος βρίσκεται ανάμεσά μας», στο περιοδικό Άγιος Βησσαρίων ε. ΚΓ’ τ.4, Οκτ – Δεκ (2004) 99, 120.

⁽⁹⁾ Στον Φοίνικα είχαν εγκατασταθεί πολλοί Καστελλοριζιοί που ασχολούντο με το εμπόριο ξυλείας και δημητριακών. Παντελή Μ. Κοντογιάννη, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Αθήνα 1921 Α’ ανατύπωση Αθήνα (2000) 160 - 161.

⁽¹⁰⁾ Γεώργιου Κ. Γιαγκάκη, Το Αρχιπέλαγος της Μεγίστης και τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος στη Λυκία θάλασσα, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1991) 35.

⁽¹¹⁾ Βασίλης Σφυρόερας, βλ. λ. «Καστελλόριζο», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 27, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 691. Πρβ. Γιαγκάκη ο.π. (1991) 22 με βιβλιογραφία.

⁽¹²⁾ Νίκου Χαρατσή, «Σφουγγαράδες, σφουγγαράδικα καΐκια του Τρίκερι», ημερολόγιο 2007, έκδοση κοινότητας Τρικέρων και Πολιτιστικού κέντρου 2007.

⁽¹³⁾ Βασίλης Σφυρόερας, βλ. λ. «Καστελλόριζο», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 27, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 691. Πρβ. Γιαγκάκη ο.π. (1991) 36 με βιβλιογραφία.

⁽¹⁴⁾  Τα Δωδεκάνησα καταλαμβάνονται από τους Ιταλούς από τις 28 Απριλίου ως τις 20 Μαΐου 1912. Επρόκειτο για προσωρινή κατάληψη (occupatio bellika) όπως έλεγαν, γι αυτό ο λαός τους υποδεχόταν σαν απελευθερωτές από τους Τούρκους. Στις 18 Οκτωβρίου 1912 υπογράφτηκε στο Ουσί η ιταλοτουρκική συνθήκη ειρήνης μια λαμπρή νίκη της ιταλικής διπλωματίας που στρεφόταν εναντίων των Δωδεκανησίων και της Ελλάδας, πράγμα που επιβεβαιώνεται με τη συνθήκη της Λωζάνης (24 Ιουνίου 1923) που σηματοδοτεί την πλήρη κυριαρχία τους. Τα Δωδεκάνησα προσαρτώνται στο Ιταλικό βασίλειο μέχρι την συνθηκολόγηση στις 11 Σεπτεμβρίου 1943. Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή, «Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα» και «Κυριαρχία και εξιταλισμός» στο: Κωστής Λιόντης (επιμ.) Επτά ημέρες (1997) 6, 8. Του ιδίου: Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα, 1912-1943, Ρόδος 1998.

⁽¹⁵⁾ Άρθρο 15 (που αναφέρει τις ονομασίες των νησιών) και 17 της Συνθήκης της Λωζάννης. Γιαγκάκη ο.π. (1991) 36, Πρβ. Aldo Levi – Giuseppe Fioravanzo, Γεγονότα στο Αιγαίο μετά την Ανακωχή, Νικήτας Καστής (μτφ.) Ιστορικό Γραφείο του [Ιταλικού Π.Ν.] Πολεμικού Ναυτικού, δεύτερη έκδοση, Δήμος Λέρου (1999) XXVI – XXVII. Επίσης: Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο, Υπουργείο Αιγαίου, Αθήνα (2002) 13 με βιβλιογραφία.

⁽¹⁶⁾ Ευάγγελου Βαρδαμίδη, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Αθήνα (1996) 290.

⁽¹⁷⁾ Γιαγκάκης ο.π. (1991) 37.

⁽¹⁸⁾ Οι Άγγλοι λόγω γεωγραφικής θέσης είχαν επιλέξει το Καστελλόριζο σαν πρώτο στόχο για τις επιχειρήσεις στο Αιγαίο. Μετά την ανακωχή (1943) το έκαναν αρχικά προχωρημένη θέση, στη συνέχεια κέντρο στρατιωτικής και επιμελητηριακής διακίνησης των Συμμάχων στο Αιγαίο και μεγάλο προωθημένο σταθμό αποθηκών – ανεφοδιασμού με κάθε διαθέσιμο μέσο, ακόμα και με ελληνικά καΐκια.  Οι τραυματίες από τα άλλα νησιά μεταφέρονταν εδώ και, ανάλογα με την κατάσταση στην οποία βρισκόνταν, άλλους τους περιέθαλπαν στις πρόχειρες νοσοκομειακές μονάδες που είχαν κατασκευάσει και άλλους τους μετέφεραν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Aldo Levi – Giuseppe Fioravanzo, Γεγονότα στο Αιγαίο μετά την Ανακωχή, Νικήτας Καστής (μτφ.) Ιστορικό Γραφείο του Πολεμικού Ναυτικού [Ιταλικού Π.Ν.], δεύτερη έκδοση, Δήμος Λέρου (1999) 358.

⁽¹⁹⁾ Στις 25 Ιουλίου έπεσε η φασιστική κυβέρνηση της Ιταλίας. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 μετά την είδηση της συνθηκολόγησης του μεταφασιστικού καθεστώτος που έγινε γνωστή από το ραδιόφωνο, μεταδόθηκαν τηλεγραφήματα και σήματα για την ανακωχή από το Supermarina (Ανωτάτη Ναυτική Διοίκηση Ιταλίας), προς το Mariegeo (Διοίκηση Ναυτικής Στρατιωτικής Ζώνης Αιγαίου) προς τη Λέρο, τη Ρόδο, και από εκεί σε όλες τις Διοικήσεις Πεζικού, Ναυτικού, Αεροπορίας των Δωδεκανήσων. Το τηλεγράφημα προς τη διοίκηση του Καστελλόριζου ήταν πιο κατατοπιστικό: «Παρατηρητήριο MonteVigla. Πρωτ.26. Mariegeoalt. Συνήφθη ανακωχή με τις Αγγλοαμερικάνικες δυνάμεις Alt. Παύουν οι εχθροπραξίες προς αυτές τις δυνάμεις alt. Οργανώστε αυξημένη φύλαξη προς το μέτωπο της ενδοχώρας, απαγορεύοντας με χρήση βίας, κάθε είσοδο στρατιωτικών δυνάμεων άλλων εθνικοτήτων 212508 – 2315». A. Levi – G. Fioravanzo, ο.π. 17 – 18.

⁽²⁰⁾ Και στις δύο χρονικές περιόδους βρετανικής κατάληψης, το νησί πλήρωσε βαρύτατο τίμημα. Το 1941 που αποβιβάστηκαν, οι κάτοικοι τους βοήθησαν νομίζοντας ότι ήρθαν για απελευθέρωση του νησιού. Που να φανταστούν ότι όλη η επιχείρηση είχε χαρακτήρα αντιπερισπασμού ώστε να φτάσει με ασφάλεια μια βρετανική νηοπομπή βοήθειας στον Πειραιά. Οι Άγγλοι μετά από δύο μέρες έφυγαν, αφήνοντας τους κατοίκους στην εκδικητική μανία των Ιταλών και των Μελανοχίτωνων που ήρθαν, βασάνισαν, φυλάκισαν και 32 κατοίκους κλείσανε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ιταλία. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1943, αμέσως μετά τη συνθηκολόγηση, το αντιτορπιλικό Παύλος Κουντουριώτης με κυβερνήτη τον αντιπλοίαρχο Ε. Μπαλτατζή, συνοδεύοντας νηοπομπή, αποβιβάζει Άγγλους συμμάχους (200 άντρες, εκ των οποίων 60 Ινδοί). Οι Καστελλοριζιοί έχοντας πάρει ήδη σκληρό μάθημα έφυγαν στην Τουρκία (Κάς) να σώσουν τουλάχιστον τη ζωή τους. Οι σύμμαχοι, βρίσκοντας άδεια τα σπίτια, λεηλάτησαν κυριολεκτικά ό,τι μπορούσαν, μέχρι και τις προίκες, πυρπολώντας και τα σπίτια. Την καταστροφή συμπλήρωσε η γερμανική αεροπορία με πέντε επιθέσεις σε τρείς εβδομάδες που μεταμόρφωσαν τις αρχοντογειτονιές σε στάχτη. Από τότε το νησί, άμοιρο καθάρσεως δεν ορθοπόδησε ποτέ. A.Levi – G. Fioravanzo, ο.π. 357, 358. Παντελή Κ. Παντελή, στο: Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) Επτά ημέρες (1996) 7 – 8. Επίσης Κώστα Τσαλαχούρη, «Η αποχώρηση των Άγγλων από τα Δωδεκάνησα», στο: Κων/νος Μηνάς (επιμ.) Ρόδος (1999) 248 – 249. Βλ. μαρτυρίες στο: Βαρδαμίδης ο.π. 279 – 281 και Γιάννη Π. Γκίκα, Κάστρα ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας, τ.Γ’εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα (1995) 260 – 261.

⁽²¹⁾ Βαρδαμίδης ο.π. 290, Πρβ και Γιαγκάκη ο.π. (1991) 37.

⁽²²⁾Β. Καρδάσης – Τ. Χαρλάφτη, στο: Ι. Κ. Χασιώτη, Ο. Κατσιαρδή – Hering, Ε. Α. Αμπατζή (επιμ.), Αθήνα (2006) 67.

⁽²³⁾ Μαρία Δαμηλάκου, στο: Ι. Κ. Χασιώτη, Ο. Κατσιαρδή – Hering, Ε. Α. Αμπατζή (επιμ.), Αθήνα (2006) 296.

⁽²⁴⁾ Σπούδασε (1932 – 1937) στη σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, όπου διακρίθηκε. Μετά τον πόλεμο, έλαβε υποτροφία της Γαλλικής κυβέρνησης συνεχίζοντας τις σπουδές του στη Γαλλία.  Το έργο του έχει αναγνωριστεί στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Στην πατρίδα του Σύμη φιλοτέχνησε το «Περιστέρι της Ειρήνης», τον «Μικρό Ψαρά», και το «μνημείο των εκτελεσθέντων», στο προαύλιο του Πανορμίτη.

⁽²⁵⁾ Γιαγκάκης ο.π. (1991) 34.

^{(26) - (26α)} Κυριάκος Χονδρός, «Θέσεις και απόψεις γύρω από την πολιτιστική ανάπτυξη του Καστελλόριζου, Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 240.

⁽²⁷⁾ Είναι δύσκολο θέμα ακόμη και για καθηγητές η ετυμολογία των τοπωνυμίων, ενίοτε ολισθηρό και επικίνδυνο, γιατί ποτέ δεν στερεύουν οι γνώμες και οι αμφιβολίες. Έτσι έχουμε και την βυζαντινή προέλευση από το κάστελλος ή καστέλι και από το ριζά, το ότι ήταν χτισμένο στα ριζά του βουνού. Συλλογικό, Καστελλόριζο, έκδοση Δήμου Μεγίστης (2000) 5.

⁽²⁸⁾ Αλεξάνδρα Στεφανίδου, στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),Αθήνα (2001) 219.

⁽²⁹⁾  Κ.Ν. Σάθα,Τουρκοκρατούμενη Ελλάς (1453 – 1821), Β’ έκδοση Κ. Καμαρινόπουλος – Θ. Γυφτάκης, Αθήνα (1962) 544. Πρόσφατα, κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Μοντέρνοι Καιροί το ιστορικό μυθιστόρημα του Γεώργιου Ρούσσου, ο κουρσάρος του Αιγαίου. Στις σελίδες του σκιαγραφείται ο ήρωας Λάμπρος Κατσώνης μέσα από τα γεγονότα των Ρωσοτουρκικών πολέμων του 18^ου αιώνα.

⁽³⁰⁾ Ελένη Κων. Παπαβασιλείου, στο: Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) Επτά ημέρες (1996) 12.

⁽³¹⁾ Ο Μιχάλης Χονδρός, 88 ετών, διετέλεσε δήμαρχος Καστελλόριζου επί σειρά ετών, και ταυτόχρονα εκδότης της εφημερίδας, Η φωνή του Καστελόριζου, που συνεχίζει την πορεία της από το γιό του Κυριάκο: «Ο πατέρας μου υποστήριζε τις καλές σχέσεις με τους γείτονες πολλά χρόνια. Μάλιστα με τον δήμαρχο της Αντίφελλου (σ.σ. Κας) βρέθηκαν πολλές φορές στο ίδιο τραπέζι και συχνά μιλούσαν για την τουριστική ανάπτυξη των περιοχών τους. Όταν κάποια στιγμή του είπε ότι την εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου θέλουν να την κάνουν δισκοθήκη ή αποθήκη αργότερα, εκείνος του είπε: και εγώ με τη σειρά μου θα γκρεμίσω το τζαμί. Με αυτόν τον έξυπνο όσο και απειλητικό αντίλογο κάτσανε οι δύο τους, σκέφθηκαν το κοινό τουριστικό και θρησκευτικό συμφέρον. Σήμερα και η εκκλησία της Παναγίας υπάρχει, όπως άλλωστε και το Τζαμί».Πληροφορητής: Κυριάκος Μ. Χονδρός 21/3/08 ω11:00. 

⁽³²⁾ Ο Νίκος Σάββας (1914 – 1942) καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε, ενώ ο σύντροφός του Γιώργος Κυρμιχάλης (1923 – 1949), λόγω του νεαρού της ηλικίας του (17 ετών) καταδικάστηκε σε 25 χρόνια φυλάκιση και κοιμήθηκε στη Ρόδο το 1949. Βαρδαμίδης ο.π. 295.

⁽³³⁾ Βλ. ρεπορτάζ στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.88^ο φ.26593) Τρίτη 5 Ιουνίου (2007) 7, και αφιέρωμα του Γιάννη Μπογόπουλου της εφημερίδας Αθηνών Ελευθεροτυπία (φ.1533) στο ένθετο περιοδικό Έψιλον τ.845 Κυριακής 24 Ιουνίου (2007) 66 – 74.

⁽³⁴⁾ Καλλιόπη Μπαϊράμη, «Χάλκη, Αλιμιά, Καστελλόριζο, Ρω», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), (2005) 374.

⁽³⁵⁾Στεφανίδου ο.π. 218.

⁽³⁶⁾Μάριου Βερέτα, Μέγα Ονομαστικόν ή τα ονόματα των Ελλήνων [λεξικό], αυτοέκδοση, Αθήνα (1997) 118.

⁽³⁷⁾Norman G. Ashton, Angient Megisti - The Forgoten Kastellorizo, University of Western Australia Press (1995) 22.

⁽³⁸⁾ Παντελή ο.π. 2.

⁽³⁹⁾ Δημήτριου Μποσνάκη, στο: Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) Επτά ημέρες (1996) 11.

⁽⁴⁰⁾ Μπαϊράμη ο.π. 374.

⁽⁴¹⁾ Παντελή Κ. Παντελή, Η ιστορία και η Διάλεκτος των Κατοίκων της νήσου Μεγίστης, εκδόσεις ελεύθερη σκέψις Αθήνα (2002) 25.

⁽⁴²⁾Μποσνάκη ο.π. 11.

⁽⁴³⁾ Χάρη Κουτελάκη, «Χριστιανικές Ελληνικές επιγραφές του Καστελλόριζου» προς δημοσίευση στο συλλογικό τιμητικό τόμο στη μνήμη Ιωάννη Χατζηφώτη 2008.

⁽⁴⁴⁾ Για τις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης βλ. Ελένη Μπίστικα, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «Προσκύνημα στα Μύρα» Κυριακή 4 Σεπτεμβρίου (2005) 2, της ίδιας «Προστάτης Πολιτιστικής Συνεργασίας» Τετάρτη 7 Σεπτεμβρίου (2005) 2, της ιδίας «Το καινούργιο πρόσωπο της Τουρκίας και οι μνήμες» Πέμπτη 8 Σεπτεμβρίου (2005) 2.

⁽⁴⁵⁾  Β.Δ. 20.11.1957, ΦΕΚ  253 / τ.Α’ / 14.12.57. Η μετονομασία έγινε γιατί με το Μεγίστη υπογραμμίζεται η από αρχαιοτάτων χρόνων ελληνικότητα του χώρου. Βλ. τη μελέτη Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Το ανατολικότερο Ελληνικό Έδαφος η νήσος Στρογγύλη του Αρχιπελάγους της Μεγίστης και τα πέρα του Αιγαίου κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1994.

⁽⁴⁶⁾ Τα δημοσιεύματα είναι όλα της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή: Ελένης Μπίστικα, «από το ημερολόγιο Καστελλόριζο 2000» 20/8/2000, της ιδίας: «Βαθιές οι ρίζες οι ελληνικές – Κύπρος και Καστελλόριζο στο προσκήνιο» 7/5/03, «Προσκύνημα στα Μύρα» 1^ο 4/9/05, 2^ο 7/9/05, 3^ο 8/9/05, «Αποχαιρετισμός στον Καστελλοριζιό ναύαρχο Μιχαήλ Ν. Αγαπητό» 4/1/07, «Καστελλόριζο σήμερα» 29/3/06 με την ευκαιρία της έκλειψης. Επίσης Γιάννη Σουλιώτη, για την έκλειψη  στις 25/2/06 και 24/3/06, Πολυξένη Αθανασούλια, «τα τρία λεπτά που φώτισαν το Καστελλόριζο», στο περιοδικό ‘’Κ’’ τ.149 Κυριακή 9 Απριλίου (2006) 20 – 26, ένθετο στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.87^ο φ.26250). Και παλιότερα: Μανίνα Ντάνου, «Καστελλόριζο ζητεί … καταφύγιο», 3/11/02, Γιώργου Λάλιου, «Περί καταπατήσεων» 18/11/04, του ιδίου, αφιέρωμα στο Καστελλόριζο και το Κας «Ο χειμώνας περνάει ήσυχα στο Καστελλόριζο», στο περιοδικό ‘’Κ’’ τ.77 Κυριακή 21 Νοεμβρίου (2004) 34 – 43.

Γνωριμία με το πολύνησο και την πολύπτυχη σημασία του

εδαφικές και άλλες αξιώσεις

 

Είμαστε η μόνη χώρα της Ε.Ε. που λαμβάνει συνεχώς μηνύματα αμφισβήτησης για τα εδάφη της. Σημειώστε, ότι η παρούσα αποτελεί μια απλή αναφορά στο εδαφικό  πολύνησο Ρω – Καστελλόριζου – Στρογγυλής. Για όσους θέλουν να εμβαθύνουν στις εδαφικές αξιώσεις, με κραυγαλέα περιστατικά, ας συμβουλευτούν την ενδεικτική βιβλιογραφία και τα δημοσιεύματα που παραθέτουμε.

Ο νόμος 547 / 11.2.1948 «Περί διοικήσεως της Δωδεκανήσου» (ΦΕΚ 39 / τ. Α / 14.12.1948), που εκδόθηκε μετά την προσάρτηση των Νοτιοανατολικών Σποράδων, διαιρεί την περιοχή σε 4 επαρχίες: Ρόδου, Καλύμνου, Καρπάθου, Κω, στις οποίες ανήκουν 187 νησαία εδάφη. Ο αριθμός συμπίπτει με προγενέστερη απόφαση του Έλληνα Στρατιωτικού Διοικητή Δωδεκανήσου που ανέλαβε «πάσας τας εξουσίας επί του κατεχομένου εδάφους της Δωδεκανήσου»,όπως ρητά επανέλαβε στην αρχική προκήρυξη που εξέδωσε⁽¹⁾. 

Αυτή η αρίθμηση υπήρξε η πρώτη συστηματική, όχι όμως εξαντλητική, προσπάθεια του ελληνικού κράτους να γνωρίσει τα εδάφη των επαρχιών που μόλις είχαν απαλλαγεί από μακροχρόνια κατοχή. Μελλοντικά όμως, και μέχρι τις μέρες μας, δημιουργήθηκαν νέα δεδομένα από τις καινούργιες τεχνολογίες γεωγραφικής απεικόνισης από τα οποία προέκυψε πολύ μεγαλύτερος αριθμός νησιών. Εδώ και μια δωδεκαετία γνωρίζουμε ότι στα οριστικά, διαθέσιμα στοιχεία του αρχείου νήσων της Υδρογραφικής Υπηρεσίας του Π.Ν. στο αρχιπέλαγος των Νοτιοανατολικών Σποράδων, τα περίφημα ‘’Δωδεκάνησα’’, έχουν καταγραφεί 1090 νησαία εδάφη, εκτός λάθους ή παράλειψης, μια που οι μετρήσεις γίνονται μέσα στα διοικητικά όρια του ομώνυμου νομού⁽²⁾. 

Η ελληνική εσχατιά του πολύνησου, η Στρογγυλή, απέχει 2,5 ν.μ. από το Καστελλόριζο. Είναι πολύτιμο νησί, γιατί αποτελεί το ανατολικότερο έδαφος της χώρας μας. Δεν θα μπορέσετε να πάτε εύκολα, εκτός κι αν τύχει να μεταφερθούν τρόφιμα ή να μετακινηθεί για έκτακτο λόγο κάποιος από τους πέντε φαροφύλακες που έχει. Μόνιμοι κάτοικοι του νησιού αυτοί, κι οι πρόσκαιροι επαγγελματίες ή ερασιτέχνες ψαράδες, ενώ παλιότερα πήγαιναν κτηνοτρόφοι που το μίσθωναν από το δήμο, όπως και τη Ρω. Με τη βαθμιαία  μείωση του πληθυσμού δεν υπάρχει πλέον ανάλογο ενδιαφέρον. Η επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα τμήματος της νήσου δεν εντόπισε κάτι αξιόλογο.

Το Καστελλόριζο και οι νησίδες Ρω και Στρογγυλή που παρουσιάζουμε, έχουν ενταχθεί στο δίκτυο «Φύση 2000», (κωδ. GR 4210004) που καλύπτει 17.070 στρ. (ha 1769,68), δηλαδή περιλαμβάνεται στον Εθνικό Κατάλογο «Τόποι Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance - SCI), όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΚ. Επίσης στα πλαίσια του Ν.1465/1950 περιλαμβάνονται στα «Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους» σύμφωνα με την έρευνα του Ε.Μ.Π. που πρότεινε περιοχές που έχουν πολύ σημαντικά φυσικά στοιχεία. Στην προστασία που απολαμβάνει υπάγονται και τα μικρότερα 18, νησαία εδάφη που το περιβάλλουν. Αυτά αποτελούνται από δύο εξ ίσου σημαντικές Συστάδες:

Συστάδα της Ρω

Ρω (Αγ. Γεώργιος) (36^ο 09΄ 29΄΄Β. - 29^ο 29΄ 56΄΄Α., έκταση 1,4760  τ.χ., ακτογραμμή 8,6820 χλμ.),
Λαιμός ή Δραγονέρα (36^ο 09΄ 32΄΄ Β. - 29^ο 30΄ 54΄΄Α., έκταση 0,0160  τ.χ., ακτογραμμή 0,5170 χλμ.).
Σαβούρα (36^ο 09΄ 13΄΄ Β. - 29^ο 30΄ 31΄΄Α., έκταση 0,0040  τ.χ., ακτογραμμή 0,3140 χλμ.), και τέσσερα ανώνυμα. 

Συστάδα της Μεγίστης

Άγιος Γεώργιος (36^ο 09΄ 04΄΄ Β. - 29^ο 36΄ 03΄΄Α., έκταση 0,0100  τ.χ., ακτογραμμή 0,4350 χλμ.),
Αγριελιά (Αγριελαία)(36^ο 09΄ 09΄΄ Β. - 29^ο 36΄ 08΄΄Α., έκταση 0,0150  τ.χ., ακτογραμμή 0,4950 χλμ.),
Κούτσουμπας ή Κουτσομπόρα (36^ο 09΄ 16΄΄ Β. - 29^ο 36΄ 25΄΄Α., έκταση 0,0330 τ.χ., ακτογραμμή 0,0001 χλμ.),
Μαύρο Ποϊνί (36^ο 09΄ 02΄΄ Β. - 29^ο 36΄ 20΄΄Α., έκταση 0,0010  τ.χ., ακτογραμμή 0,0970 χλμ.),
Μαύρο Ποϊνάκι (36^ο 09΄ 10΄΄ Β. - 29^ο 36΄ 21΄΄Α., έκταση 0,0004  τ.χ., ακτογραμμή 0,0801 χλμ.),
Μεγίστη (36^ο 08’ 37’’ Β. - 29^ο 34’ 43΄΄Α., έκταση 9.1130 τ.χ., ακτογραμμή 19.5710 χλμ.,
Πολυφάδος ή 1 (36^ο 09΄ 19΄΄ Β. - 29^ο 36΄ 00΄΄Α., έκταση 0,0020  τ.χ., ακτογραμμή 0,2040 χλμ.),
Πολυφάδος ή 2(36^ο 09΄ 18΄΄ Β. - 29^ο 35΄ 58΄΄Α., έκταση 0,0006  τ.χ., ακτογραμμή 0,1016 χλμ.),
Στρογγυλή ή Υψηλή(36^ο 07΄ 01΄΄ Β. - 29^ο 38΄ 09΄΄Α., έκταση 0,9780  τ.χ., ακτογραμμή 4,6930 χλμ.), μέχρι την εισδοχή της Κύπρου στην Ε.Ε. ήταν το νοτιοανατολικότερο Ευρωπαϊκό άκρο.
Ψωραδιά (36^ο 09΄ 15΄΄ Β. - 29^ο 35΄ 41΄΄Α., έκταση 0,0080  τ.χ., ακτογραμμή 0,4450 χλμ.),
Ψωμί (36^ο 09΄ 15΄΄ Β. - 29^ο 35΄ 41΄΄Α., έκταση 0,0080  τ.χ., ακτογραμμή 0,4450 χλμ.), και ένα ανώνυμο⁽³⁾.

Πληθυσμιακή ανέλιξη Καστελλόριζου: 14.000 κατ. το 1821⁽⁴⁾ / σχεδόν 10.000 κατ. το 1910⁽⁵⁾ / 12.000 το 1912⁽⁶⁾ / 2230 κατ. το 1931⁽⁷⁾  / 574 κατ. + 3 στη Ρω + 7 στη Στρογγυλή το 1951 / 275 κατ. το 1991^(7α) / 406 κατ. + 15 στην Ρω + 9 στη Στρογγυλή το 2001⁽⁸⁾.

Σημειώσεις:

 ⁽¹⁾ P.R.O., F.O.371/67026, «A note on the transfer of the Dodecanese Islands from British to Greek Military Administration» (enclosed in: War Office to Foreign Office, 21 May 1947), και ΕφημερίςτηςΣτρατιωτικήςΔιοικήσεωςΔωδεκανήσου, Ρόδος 18 Ιουνίου 1947 (φ.34) και 26 Ιουλίου 1947 (φ.48), (Βιβλιοθήκη ΓΑΚ / Αρχεία Νομού Δωδεκανήσου). Βλ. και Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο, Υπουργείο Αιγαίου, Αθήνα (2002) 16 – 17 με ονομαστική αναφορά νησιών. Βλ. επίσης ίδια παρουσίαση στο: Ευάγγελου Βαρδαμίδη, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Αθήνα (1996) 296 - 302.

⁽²⁾ Γεωργίος Κ. Γιαγκάκης, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αυτοέκδοση Αίγινα (1997) 5 – 27, με παρουσίαση των 1090 νησιών και σε ποιο πολύνησο ανήκουν.

⁽³⁾ Γιαγκάκη ο.π. 5, 8 – 9, 23 – 27 και Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν. Βλ. επίσης Ευάγγελου Ν. Βαρδαμίδη, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Αθήνα (1996) 296 και Παντελή Κ. Παντελή,Η ιστορία και η διάλεκτος των κατοίκων της νήσου Μεγίστης, εκδόσεις ελεύθερη σκέψις Αθήνα (2002) 24.

⁽⁴⁾ Βασίλης Σφυρόερας, βλ. λ. «Καστελλόριζο», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 27, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 691.

⁽⁵⁾ Μαρία Δαμηλάκου, στο: Ι. Κ. Χασιώτη, Ο. Κατσιαρδή – Hering, Ε. Α. Αμπατζή (επιμ.), «Οι Έλληνες στη διασπορά 15^ος – 21^ος αι.», Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα (2006) 296.

⁽⁶⁾ Σημαντική στατιστική, που απεικονίζει τον πληθυσμό των Δωδεκανήσων και ειδικότερα το Καστελλόριζο,  σύμφωνα με το υπόμνημα που υποβλήθηκε κατόπιν υπόδειξης της Ελληνικής Κυβέρνησης, από την Ελληνική επιτροπή προς τις Μεγάλες Δυνάμεις στο Παρίσι το 1912. Βαρδαμίδη ο.π. 76.

^{(7) - (7α)} 1931: απογραφή επί Ιταλοκρατίας. Βλ. Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991,  Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1995) 49, με βιβλιογραφία.

⁽⁸⁾ Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των ελληνικών νησιών, Αυτοέκδοση όρμος Αποθηκών Τήνου (2004) 10.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Το Αρχιπέλαγος της Μεγίστης και τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος στη Λυκία θάλασσα, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1991.

• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Το ανατολικότερο Ελληνικό Έδαφος η νήσος Στρογγύλη του Αρχιπελάγους της Μεγίστης και τα πέρα του Αιγαίου κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1994.

• Κώστα Τσαλαχούρη, «Η αποχώρηση των Άγγλων από τα Δωδεκάνησα – Η συνθήκη της ειρήνης των Παρισίων», στο Κωνσταντίνος Μηνάς (επιμ.), Πρακτικά επιστημονικής διημερίδας για τα 50 χρόνια της Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου (4 – 5 Μαρτίου 1997),έκδοση Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Στέγη γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 22, Ρόδος 1999.

• Ευάγγελου Ν. Βαρδαμίδη, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης (Καστελλόριζου), Α’ έκδοση Αλεξάνδρεια 1948, Β’ έκδοση Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996.

• Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο – Η μαρτυρία των πηγών, Υπουργείο Αιγαίου, βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2002.

• Νικολάου Μ. Πουλαντζά, Το δίκαιο της Θάλασσας, εκδόσεις Α. Σταμούλη Αθήνα 2007. 

Περί των τουρκικών προκλήσεων, αμφισβητήσεων και διεκδικήσεων διαβάστε ενδεικτικά:

• Νίκου Βαρδιάμπαση,  «βραχονησίδες», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, (φ.713) Κυριακή 29 Σεπτεμβρίου (1991) 2.

• Κωνσταντίνου Σβολόπουλου – Ευανθίας Χατζηβασιλείου, «Νέα Ντοκουμέντα για τα Δωδεκάνησα», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, Κυριακή 15 Ιουλίου (2001) 10.

• Παναγιώτη Κόρακα, «Έρευνα και διάσωση στο Αιγαίο», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, (φ.1415) Κυριακή 20 Μαρτίου (2005) 52.

• Μάκη Πολλάτου, «Πως έχασε η Ελλάδα στο Πόκερ για τα Ίμια», εφημερίδα Αθηνών Πρώτο Θέμα, (φ.8) Κυριακή 17 Απριλίου (2005) 6.

• Χαράλαμπου Πρωτόπαπα, «Τα Ίμια και η ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας», εφημερίδα Αθηνών Αυγή, (φ. 9315) Κυριακή 30 Απριλίου (2005) 30.

• Μανώλη Γ. Δρεττάκη, «Με εθνικά ομόφωνη στάση να αντιμετωπιστεί η αδιαλλαξία της Τουρκίας», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (φ.25974, ε.86^ο) Κυριακή 8 Μαΐου (2005) 21.

• Γιώργου Τσακίρη, «Αιγαίο: ειρήνη με κόστη πολέμου», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, (φ.8960) Σάββατο 14 Μαίου (2005) 20.

• Θεόδωρου Κ. Καρυώτη, «Μια άλλη προσέγγιση στο θέμα της υφαλοκρηπίδας», εφημερίδα Αθηνών Ημερησία, (φ.17248, ε.58^ο ) Σαββατοκύριακο 14 – 15 Μαΐου (2005) 18.

• Ν. Μελέτη, «Τουρκική ομολογία για τα ελληνικά Ίμια», εφημερίδα Αθηνών Έθνος, (φ.1216) Κυριακή 29 Ιανουαρίου (2006) 6, 7.

• Β. Χιώτη, «Σκληραίνει τη στάση της η Αθήνα», εφημερίδα Αθηνών Το Βήμα, (φ.14775, ε.ΠΕ’) Τετάρτη 31 Μαΐου (2006) 9.

• Της σύνταξης, «Από την ένωση των νησιών στις σημερινές ‘’γκρίζες ζώνες’’», εφημερίδα Αθηνών Το Ποντίκι, (Φ.1401) Πέμπτη 29 Ιουνίου (2006) 36.

• Κύρα Αδάμ, «Αμφισβητούν 150 νησιά του Αιγαίου οι Τούρκοι», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, (9530, ε.32^ο) Σάββατο Κυριακή 6 – 7 Απριλίου (2007) 4.

• Πάτροκλου Σταύρου, «Δίκαιον της θάλασσας και Τουρκία», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.26552, ε.88^ο) Παρασκευή 13 Απριλίου (2007) 13.

• Μάκη Πολλάτου – Χρήστου Μπόκα, «Η μάχη της τσιπούρας», εφημερίδα Αθηνών Πρώτο Θέμα, (φ.151) Κυριακή 13 Ιανουαρίου (2008) 8, 10 – 11. 

Επίσης, διαβάστε τι κάνουν άλλες χώρες εκτός Ε.Ε. με παρόμοια προβλήματα:

• Reuters, «Ερίζουν για την κυριαρχία των νησιών Σπράτλι» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.26532, ε.88^ο) Παρασκευή 13 Απριλίου (2007) 10.

• Ευρυδίκη Μπερσή, «Ιάπωνες και Κορεάτες στα όπλα για Βραχονησίδες» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.25935, ε.86^ο) Κυριακή 20 Μαρτίου (2005) 1,12.

• Μαρία Αδαμίδου, «Οι πάγοι που λιώνουν» εφημερίδα Αθηνών Έθνος (φ.1209) Κυριακή 11 Δεκεμβρίου (2005) 11.

• New York Times, «Υποβρύχιος διπλωματικός πόλεμος 4 δις. Δολαρίων» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.26193, ε.87^ο) Τρίτη 31 Ιανουαρίου (2006) 2.

• Reuters, «Η μάχη της Αρκτικής» και David Adam (Guardian). «Παρέλαση επιστημόνων στο Νου Άλεσουντ» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.26663, ε.88^ο) Κυριακή 26 Αυγούστου (2007) 21.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Νήσος Καστελλόριζο (Μεγίστη), Θέση: 36^ο 08’ 37’’ βόρειο, 29^ο 34’ 43΄΄ ανατολικό. Έκταση: 9.1130 τ.χ., Ακτογραμμή: 19.5710 χλμ., Υψόμετρο: 273 μ. κορφή Βίγλα, Πληθυσμός: 406 κατ. (’01), Νομός: Δωδεκανήσου, Δήμος: Μεγίστης, Πρωτεύουσα: Καστελλόριζο, απόσταση από Πειραιά 320 ν.μ δεν υπάρχει απ ευθείας σύνδεση. Απόσταση από Ρόδο 72 ν.μ., 5ω. Απόσταση από Κας 2,5 ν.μ., 30’ (άκρο Καστελλόριζο – άκρο Τσουρέκα 2 ν.μ.), Απόσταση από Ρω 8 ν.μ. 45’.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22460, Ταχυδρομικός Κώδικας: 851 11 Καστελλόριζο Δωδεκανήσων.

ΔΙΑΜΟΝΗ: Ξενοδοχεία: «Καστελλόριζο» 49044 – 5, www.kastellorizohotel.gr «Μεγίστη» 49219 - 49272 www.megistihotel.gr  «Ποσειδών» 49257, «Μαντράκι paradise» 49006 www.mandraki.gr «Studio’s Ειρήνη» Πανηγύρης Παύλος 49232, 49269, «Studio’s Αιγαίο» Σαμσάκου Τσαμπίκα 49266, 49381, «Studio’s Παλαμεριά» 49225, «Studio’s Σοφία» Μωραΐτης Γεώργιος 49322. Δωμάτια – Πανσιόν: «Studio’s Πανόραμα» στο Μαντράκι Παρασκευάς Μαγιάφης 6939337596, 49098, Σταύρος Αμύγδαλος 6973201409, 49344, Στράτος & Αμαλία Αμύγδαλου 6945710603, 49257 www.Kastelorizo-poseidon.gr, Παράσχος Λαζαράκης «Βίλα καζάρμα» 49370, Νίκος & Ασημίνα Μισομικέ παραδοσιακά δωμάτια 6973201391, 49361, Παράσχος Μαγιάφης 6977632980, 49249, Ραφτής Ελευθέριος 49321, Αχλαδιώτης 49237, Αγαπητός 49363, Βογιατζή 49248, Ζερβός 49368, Καραβέλατζης «Καρνάγιο» 49066 www.greeklodgings.gr  Καραβέλατζης Γ. Καραγιάννη 49324, Μαυροθαλασσίτης Σ. 49202, Μαυροθαλασσίτης Δ. 49028, Μωραίτης 49322, Παπουτσή 49281, Σιφονιού 49209. 

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Δεν έχει.

ΦΑΓΗΤΟ: Καθαρά και φιλικά όλα τα καταστήματα, φρεσκότατα ψάρια ψητά στη θράκα αλλά και κατσικάκι, αστακομακαρονάδες αλλά και σπέσιαλ ουζομεδέδες με χταποδάκι και πεντανόστιμο γαριδάκι, τα μαγειρευτά δεν λείπουν (χταπόδι στιφάδο, κανονικός μουσακάς, μελιτζάνες), ούτε τα γεμιστά καλαμαράκια. Πολλές επιλογές, ενδεικτικά αναφέρουμε στην πλατεία Χωραφιών (Αγίου Γεωργίου) ταβέρνα μαγειρευτά Ευαγγελία Μαγιάφη «Πλατάνια» 49206, γνωστή από την ταινία Mediterraneo. Στο Κορδόνι: η «Αλεξάνδρα» του Ευάγγελου Παπουτσή 49019, η ψαροταβέρνα «Μπίλης» Χοντρός Βασίλης 49224, ταβέρνα Μαγειρευτά – ελληνική κουζίνα στο «Ακροθαλάσσι» 49052, στο «Μύθο» στην «Αγορά» και το «Μικρό Παρίσι». Ψαρικά στου «Λαζαράκη» 49370, στο Sydney 49021, και την «Αθήνα».

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος: 49269, 49232, ΚΕΠ 70670, Αστυνομία: 49333, Α’ Βοήθειες πολυδύναμο περιφερειακό ιατρείο 49267 και φαρμακείο. Δεν υπάρχουν ενοικιάσεις ή συνεργείο, να έχετε μαζί σας δύο Fast και ένα συρματόσχοινο αμπραγιάζ.  

ΧΡΗΣΙΜΑ: Η ζωή των Καστελλοριζιών της διασποράς www.kastellorizo.com.au και των φίλων του Καστελλόριζου www.australianfriendskastellorizo.org  Η καινούργια (2008) ιστοσελίδα του Δήμου Μεγίστης με χρήσιμες πληροφορίες, την ιστορία και τα αξιοθέατα. www.megisti.gr Επίσης www.kastellorizo.org/megisti/2005/ads/index.htm με χρήσιμα τηλέφωνα και φωτογραφίες όπως και η www.kastellorizo.org/megisti/greek.html  Στο «Μελτέμι» του Νίκου και Κύκκου Μαγιάφη 49249, και στο «Aquarium» του Γιώργου Αχλαδιώτη για Καφέ – ποτό – και πρωινά 49306. Επίσης στον «Κάβο», στον «Στράτο» στο Castello, και το «Cupa Bar» στο Φάρο για καφέ στις ξαπλώστρες και βουτιές στο λιμάνι. Μηχάνημα αυτόματης ανάληψης (ΑΤΜ) στο Κορδόνι Ε.Τ.Ε. 49054. Δημοτικός φούρνος με όλα τα γνωστά καλά και πίτες. Ζητήστε την Δέσποινα Μισομικέ για σπιτικά «κατουμάρια» και άλλα αξέχαστα γλυκά. Στο λιμάνι ξεκινούν οι θαλασσινές βόλτες. Ο καπτα -  Σταύρος Αμύγδαλος 6973201409 με τον «Άγιο  Κωνσταντίνο» σαλπάρει καθημερινά για εκδρομές στο Γαλάζιο Σπήλαιο, τη Ρω και το Κας. Internet «Radio Cafe» Βαγγέλης – Έλμα, 49029 Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.   Πανηγύρια στο νησί στις 20 Μαΐου Κωνσταντίνου και Ελένης, 20 Ιουλίου του Προφήτη Ηλία, όπου, σύμφωνα με το έθιμο, πέφτει ο κόσμος στη θάλασσα, και όλα τα νησιώτικα καλοκαιρινά (Παναγίας, Αγ. Παρασκευής).  Το αρχαιολογικό μουσείο είναι ανοιχτό καθημερινά και το χειμώνα 07:00 – 14:00, εκτός Δευτέρας 49283.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Δεν υπάρχει κατ’ ευθείαν δρομολόγιο από Πειραιά αλλά μόνο από Ρόδο, με ανταπόκριση κάθε Τρίτη, Πέμπτη, Σάββατο, με τον Πρωτέα της Α.Ν.Ε.Σ. 2241037769, 77760 διάρκεια ταξιδιού 5ω, κόστος (Απρίλιος ’08) 16,53 ευρώ το άτομο, 5,67 για μοτοσυκλέτες ανεξαρτήτως κυβικών. Επίσης, από Ρόδο υπάρχει το ταχύπλοο καταμαράν Dodekanisos Express της Dodekanisos Seaways 2241070590 www.12ne.gr που κάνει το δρομολόγιο κάθε Δευτέρα σε 2ω30’, κόστος (Απρίλιος ’08) 66,20 ευρώ το άτομο με επιστροφή,10,20 ευρώ η μοτοσυκλέτα, 34,00 ευρώ το αυτοκίνητο έως 4,25 μ. και 51,00 ευρώ πάνω από 4,25 μ. Η πιο σύντομη με όχημα για Ρόδο είναι η Blue Star, επικοινωνήστε για τα δρομολόγια 2108919800, ενώ για λεπτομέρειες πληκτρολογήστε κατά την ηχογραφημένη ακρόαση 2143 έως 2148, www.bluestarferries.com Εισιτήρια: Κόστος για Ρόδο (Απρίλιος ‘08) 53,00 ευρώ το άτομο, ενιαία τιμή για μοτοσυκλέτες ανεξαρτήτως κυβικών 28,50 ευρώ, αυτοκίνητο 104,00 ευρώ. Λιμεναρχείο Καστελλόριζου 49270, δρομολόγια πλοίων info ΟΤΕ 14944 (θα χρειαστείτε 9’). www.yen.gr. Η πιο σύντομη πρόσβαση είναι κατ’ ευθείαν με αεροπλάνο. Για δρομολόγια ανεξαρτήτως μέσου επικοινωνήστε με το πρακτορείο εισιτηρίων στο Καστελλόριζο: Κωνσταντίνος Παπουτσής 70630, 49356, 70631, 6937212530, Fax 49286 www.kastelorizo.gr/papoutsistravel.gre- mail:  Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. και  Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Βενζινάδικο χωρίς αυτοκίνητο δεν έχει νόημα. Γεμίστε στη Ρόδο, έτσι κι αλλιώς δεν θα κάνετε πάνω από 20 χλμ.

ΧΑΡΤΕΣ: Καλή και μοναδική έκδοση με πληροφορίες και τοπωνύμια ο χάρτης «Καστελλόριζο» του συνδέσμου απανταχού Καστελλοριζίων «Άγιος Κωνσταντίνος», Πειραιάς 1987.

ΒΙΒΛΙΑ: Αρκετά βιβλία θα βρείτε στο κατάστημα του Παράσχου Μαγιάφη στο Κορδόνι 49249. Μεταξύ τους οι Εκκλησίες και Μοναστήρια του Καστελλόριζου του Κυριάκου Χονδρού,  και η Ιστορία της Νήσου Μεγίστης του Ευάγγελου Βαρδαμίδη. 

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για το ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟ και την ΡΩ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

 Α’        Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Ευαγγελία Ν. Μωραίτου – Βάσσου, Το Αιγαίο τα Δωδεκάνησα το ακριτικό Καστελλόριζο, Αυτοέκδοση, Αθήνα 1984.
• Χριστίνα Δ. Ευστρατιάδου, Αφηγήματα και Ιστορήματα του Καστελόριζου, σειρά Καστελοριζιακή Βιβλιοθήκη, βιβλίο Β’, εκδόσεις Σίγμα Ε.Π.Ε., Αθήνα 1987.
• Χριστίνα Δ. Ευστρατιάδου, Διηγήματα και Ιστορήματα του Καστελόριζου, σειρά Καστελοριζιακή βιβλιοθήκη Νο 4, έκδοση συνδέσμου απανταχού Καστελοριζιών «ο Άγιος Κωνσταντίνος». χ.χ.
• Ευαγγελία Ν. Μωραίτου – Βάσσου, Αχιλλέας Διαμαντάρας ο Καστελοριζιός Λαογράφος και εθνικός παιδαγωγός - η ζωή και το έργο του, έκδοση συνδέσμου απανταχού Καστελοριζιών «ο Άγιος Κωνσταντίνος», Αθήνα 1990.
• Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Το Αρχιπέλαγος της Μεγίστης και τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος στη Λυκία θάλασσα, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1991.
• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991,  Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1995.
• Norman G. Ashton, «Angient Megisti», The Forgoten Kastellorizo, University of Western Australia Press 1995.
• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αίγινα 1997.
• Κώστα Τσαλαχούρη, «Η αποχώρηση των Άγγλων από τα Δωδεκάνησα – Η συνθήκη της ειρήνης των Παρισίων», Μιχάλη Σκανδαλίδη, «Αιγαίον – Δωδεκάνησος κατά τις αρχαίες και μεσαιωνικές πηγές και η ελληνικότητα της Δωδεκανησιακής μικρονησίας», στο Κωνσταντίνος Μηνάς (επιμ.), Πρακτικά επιστημονικής διημερίδας για τα 50 χρόνια της Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου (4 – 5 Μαρτίου 1997),έκδοση Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Στέγη γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 22, Ρόδος 1999.
• Ηλία Ε. Κόλλια, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Καστελλόριζο, Παλαιόκαστρο, Castell Rosso», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες. Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2001.
• Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη, Ονοματολογική Ναυσιπλοΐα στο Ελληνικό Αιγαίο, Υπουργείου Αιγαίου – εκδόσεις  Καστανιώτη 2001.  
• Παντελή Κ. Παντελή, Η ιστορία και η Διάλεκτος των Κατοίκων της νήσου Μεγίστης, ελεύθερη σκέψις Αθήνα 2002.
• Κυριάκος Μιχ. Χονδρός, Εκκλησίες και Μοναστήρια του Καστελλόριζου, Ε.Τ.Ε., Αθήνα 2002.
• Ευάγγελου Ν. Βαρδαμίδου, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης (Καστελλόριζου), Α’ έκδοση Αλεξάνδρεια 1948, Β’ έκδοση Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002.
• Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο – Η μαρτυρία των πηγών, Υπουργείο Αιγαίου, βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2002.
• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των ελληνικών νησιών, Αυτοέκδοση όρμος Αποθηκών Τήνου 2004.
• Βασίλη Κέκη Στα σοκάκια του Καστελλόριζου, Δήμος Μεγίστης 2004.
• Καλλιόπη Μπαϊράμη, «Χάλκη, Αλιμιά, Καστελλόριζο, Ρω», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου. εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
• Βασίλη Καρδάση – Τζελίνα Χαρλάφτη, Αναζητώντας τις χώρες της επαγγελίας: «Ο απόδημος ελληνισμός από τα μέσα του 19^ου αι. ως τον Β’ π.π.», επίσης Μαρία Δαμηλάκου, «Κεντρική και Νότια Αμερική», στο: Ιωάννη Κ. Χασιώτη, Όλγα Κατσιαρδή – Hering, Ευρυδίκη Α. Αμπατζή (επιμ.), Οι Έλληνες στη διασπορά 15^ος – 21^ος αι., έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2006.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Ελένη Παπαβασιλείου, «Μουσείο Μεγίστης (Καστελλόριζου)», περιοδικό Αρχαιολογία τ.54, Αθήνα 1995.
• Ελένη Κων. Παπαβασιλείου, «Από το Βυζάντιο στην Τουρκοκρατία», Παντελή Κ. Παντελή, «Νήσος Μεγίστη» και
• Δημήτριου Μποσνάκη «Η Μεγίστη στην Αρχαιότητα», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 18 Φεβρουαρίου 1996), Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά Ημέρες, αφιέρωμα «Καστελλόριζο».
• Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή, «Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα» και «Κυριαρχία και εξιταλισμός», επίσης Μανώλη Α. Ήσυχου, «Μεταβατική περίοδος 1945 - 1947», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 19 Αυγούστου 2001), στο: Κωστής Λιόντης (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο
• περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Δωδεκάνησα – Ιταλοκρατία - Ενσωμάτωση».
• Κατερίνα Ρωμιοπούλου, «Οδοιπορικό σε Σύμη και Καστελλόριζο», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή Κυριακή 29 Αυγούστου 1999. 
• Θάλεια Αργίτη – Μιχάλης Κωσταρής, «Μεγίστη Ομορφιά», ΓΕΩ, τ.375, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.
• Γιώργου Λάλιου, «Ο χειμώνας περνάει ήσυχα στο Καστελλόριζο», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  περιοδικό ‘’Κ’’ τ.77 Κυριακή 21 Νοεμβρίου 2004.
• Διονύση Π. Σιμόπουλου, «29 Μαρτίου: ραντεβού στο Καστελλόριζο», ΓΕΩ, τ.307, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2006.
• Πολυξένη Αθανασούλια, «τα τρία λεπτά που φώτισαν το Καστελλόριζο», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, περιοδικό ‘’Κ’’ τ.149 Κυριακή 9 Απριλίου 2006.
• Τούλα Κωστοπούλου, «Καστελλόριζο» περιοδικό Ταξίδι τ.2 Σεπτέμβριος –      Οκτώβριος(2000.
• Ανώνυμο, «Καστελλόριζο» περιοδικό Voyager , τ.8, Σεπτ – Οκτ 2000.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

• Στέλλα Γαλανοπούλου «Καστελόριζο – η γοητεία των άδειων σπιτιών», εφημερίδα Αθηνών το βήμα, ένθετο Ταξίδια τ. 45 Κυριακή 4 Ιουλίου 1999.
• Ελένη Μπίστικα, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «από το ημερολόγιο Καστελλόριζο 2000» 20 Αυγούστου 2000.
• Μανίνα Ντάνου, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «Καστελλόριζο ζητεί … καταφύγιο» 3 Νοεμβρίου 2002
• Ελένη Μπίστικα, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «Βαθιές οι ρίζες οι ελληνικές – Κύπρος και Καστελλόριζο στο προσκήνιο» 7 Μαίου 2003.
• Γιάννη Σουλιώτη, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «έκλειψη ηλίου 1^ο 25/2/06 και 2^ο 24/3/06.