ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (13178 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΚΑΣΤΕΛΟΡΙΖΟ

αρχ. Μεγίστη (Πτολεμαίος – Πλίνιος) Κισθήνη (Όμηρος - Στράβων)

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος - Μάρτιος 2008

Ακρίτας της Ανατολής

Θες από αυτά που έχεις ακούσει, θες από το πολύωρο ταξίδι, γεγονός είναι ότι, πλησιάζοντας το περιπόθητο Καστελλόριζο, ένα αδιόρατο δέος μαζί με σφίξιμο της καρδιάς πλημμυρίζει ψυχή και σώμα. Ίσως γιατί το καράβι ταξιδεύει για ώρα δίπλα από την Μικρασιατική ακτή, σε μέρη ελληνικά από αρχαιοτάτων χρόνων, αργότερα ρωμαϊκά, ελληνιστικά, βυζαντινά στην άλλοτε ακμάζουσα γη της Ιωνίας και των προγόνων, έως το 1922.  Ενδεχομένως και για το ερώτημα που γιγαντώνεται όσο περνά η ώρα στο καράβι, είναι πράγματι ο επίγειος παράδεισος, όπως διαβάσαμε και όπως λεν όσοι πήγανε;

Η αλήθεια και οι απαντήσεις έρχονται αβίαστα καθώς το καράβι κόβει ταχύτητα, στρίβει και εισέρχεται νωχελικά στο απάνεμο, προστατευμένο λιμάνι. Είναι τέτοια η ομορφιά του και τόσο λαμπερή η αποκάλυψη εμπρός στα έκπληκτα μάτια σας, που με μιας, ό,τι έχετε ακούσει είναι πολύ μικρό μπροστά σε αυτό που αντικρίζετε.

Επί της υποδοχής, τα μικρότερα νησιά, λίγες εκατοντάδες μέτρα από την είσοδο του λιμανιού, θυμίζουν παιδιά της δεκαετίας του ’60 που καλωσόριζαν τους επισκέπτες με βουτιές στη θάλασσα. Επίσης, το επιβλητικό κάστρο που έδωσε τη νεώτερη ονομασία στο νησί, στην κορφή του λόφου, το περιποιημένο τζαμί στον φάρο, κι έπειτα τα πανέμορφα στενομέτωπα δίπατα και τρίπατα αρχοντικά κατά μήκος της προκυμαίας στραμμένα προς τη θάλασσα, σαν ψεύτικα, θυμίζουν πολυτελές σκηνικό ταινίας, κατάντικρυ στο γειτονικό Κας, την αρχαία Αντίφελλο, χτισμένη στη θέση της αρχαιότατης πόλης Φέλλος, στις ακτές της Λυκίας. 

Το δέος της άφιξης επαυξάνεται θαυμάζοντας το μπουκέτο από τα δεκάδες υπερσύχρονα γιότ, τις θαλαμηγούς και τα μεγάλα ιστιοφόρα που ελλιμενίζονται, και δένουν εμπρός από τα παραλιακά καταστήματα. Σύντομα δε, πρόκειται να πραγματοποιηθεί η επένδυση για τουριστικό αγκυροβόλιο, κάτι που θα προσφέρει καλύτερες προοπτικές στις διακοπές με σκάφος. Όσο και να το σκεφθείτε μέχρι την εισδοχή της Κύπρου, εδώ ήταν το ακραίο φυσικό, οικονομικό, πολιτιστικό, ευρωπαϊκό σύνορο, γιατί η Ευρώπη σταματούσε νοτιοανατολικά, εκεί που σταματά η Ελλάδα, στην νήσο Στρογγυλή του Καστελλόριζου(1). Μια συστάδα νησιών του αρχιπελάγους που ακόμα κι η παρουσία του στους χάρτες ποτέ δεν ήταν η κανονική, ποτέ δεν απεικονιζόταν στη φυσική του θέση, πάντα βρισκόταν κάτω δεξιά ή πάνω αριστερά σφηνωμένο ασφυκτικά σε ξεχωριστό, τετράγωνο η άλλου σχήματος πλαίσιο(2). Είναι φυσικό συνεπώς, η άφιξη του πλοίου σ ένα τόσο απομακρυσμένο πολύνησο, μόλις δύο ή τρείς φορές την εβδομάδα το καλοκαίρι, να είναι σημαντικό γεγονός, που επισύρει απίστευτη κοσμοσυρροή. Στο νησί δεν παράγεται κάτι, με εξαίρεση λίγα αμπελάκια και ντοματούλες – λαχανικά σε λίγους μετρημένους μικρούς κήπους για ιδιωτική κατανάλωση. Όλα τα είδη έρχονται από τη Ρόδο ή το Κας έτσι μην παραξενευτείτε από τα δεκάδες μικρά τρίκυκλα αλλά και μεγάλα φορτηγά που είναι κι αυτά κατά κάποιο τρόπο επί της υποδοχής, για να ξεφορτώσουν κάθε είδους ζαρζαβατικά, κρασιά, εμφιαλωμένα νερά, παγωτά και κάθε είδους τρόφιμα. 

Αμέσως θα κερδίσει τη ματιά σας η αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία, ένα θέαμα που δεν θα το ξεχάσετε όσος καιρός και να περάσει. Τα μοναδικά διώροφα ή τριώροφα σπίτια με τις δίρριχτες και σπανίως τετράρριχτες κεραμοσκεπές, και τις λευκές κυρίως προσόψεις, χωρίς να λείπουν τα διαφορετικά χρώματα στην επιφάνειά τους ή γύρω από τα μεγάλα παράθυρα, είναι χτισμένα κατά μήκος του φαρδύ παραλιακού δρόμου, το περίφημο «Κορδόνι», που ξετυλίγεται πολύχρωμο στη πρώτη ζώνη κατοικιών και καταστημάτων αγκαλιάζοντας όλο το λιμάνι, χαϊδεύοντας κυριολεκτικά τα πρασινογάλαζα νερά του κλειστού όρμου. Οι υπόλοιπες σειρές περιβάλλονται από τη μυθιστορηματική αχλή του χρόνου, που προσπαθεί να σκεπάσει τις αλλεπάλληλες περιόδους ανάπτυξης και ερήμωσης, θυμίζοντας εποχές παντοδυναμίας, και δημιουργώντας έντονα συναισθήματα. 

Φανταστείτε ότι  με όριο τα επικλινή βράχια, υπήρχαν δεκαπέντε γειτονιές, που, όπως παντού, ακολουθούσαν τον κοινωνικό και τον επαγγελματικό διαχωρισμό. Κάποιες, συνθέτουν τα ‘’φαντάσματα’’ του Καστελόριζου αν συγκριθούν με τις παλιές θεόρατες αρχοντογειτονιές που δεν υπάρχουν πια, (Κάστρου, Μέση του Γιαλού, Κά(β)ου), όμως αρκεί να κάνετε μια βόλτα στην πόλη και μέσα από τα στενορύμια, να βγείτε στους δρόμους πίσω από την προκυμαία, εκεί που κάποτε βρισκόντουσαν μεγαλοπρεπή αρχοντικά χτισμένα από ξακουστούς μαστόρους, γύρω στο 1900. Πολλά, διατηρούν ακόμα τα δοκάρια από τα μπαλκόνια τους που προεξέχουν στο κενό και τα χαϊδεύει η πρωινή αύρα. 

Παρά τα χρόνια που βαραίνουν τις ντόπιες πέτρες τους, στέκουν πολύτιμοι σιωπηλοί μάρτυρες, με τα περίτεχνα ξύλινα φουρούσια από κατράνι φερμένο από την Μικρασία, άλλα πάλι με μαρμάρινα μέλη και τα παλιά, καλλιτεχνικά κιγκλιδώματα με μασίφ σίδερο απ την Αττάλεια και τη Μασσαλία. Δε λείπουν λίγα ερειπωμένα ή ακόμα και παραμορφωμένα, μισογκρεμισμένα χαλάσματα τα «χαλατά» των ντόπιων, που ακόμα κρατούν με πείσμα όρθιες τις ξυλόγλυπτες πόρτες, τα ταβάνια με τους ρόδακες και όλες αυτές τις λεπτομέρειες, αδιανόητες στην εποχή μας. Κι αν είναι φαγωμένα από το σκόρο και το σαράκι του χρόνου, προσμένουν θαρρείς τους ξενιτεμένους ιδιοκτήτες να τα ασπρίσουν να τα περιποιηθούν, να βγάλουν λουλουδιασμένες γλάστρες την άνοιξη κι ίσως, ποιος ξέρει, να τραγουδήσουν πάλι το λαϊκό στιχάκι: «Μικρό μου Καστελλόριζο / χωρίς κλειδί κλειδώνεις». Αυτούς, που μπαρκάρισαν και δεν γύρισαν κι εκείνους που η δραματική συμφορά το δράμα κι η μοίρα έδιωξαν, αφήνοντάς τους στο χέρι μόνο το κλειδί της εξώπορτας και την ελπίδα της επιστροφής.

Υπάρχουν βέβαια και κάποια δημόσια κτήρια, όπως το δημαρχείο, η δημοτική αγορά, η καζάρμα που δεν έχουν σχέση με τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του νησιού, επαναφέροντας στη μνήμη την ιταλοκρατία και τα έργα της εποχής, που σαν μνημεία πλέον στολίζουν όλα τα λιμάνια του Νότιου Αιγαίου. Οι κατοικίες – καταστήματα που βλέπετε κυρίως στην παραλία, αλλά και τα νεόχτιστα προς την ανύπαρκτη σήμερα συνοικία Κά(β)ου στη περιοχή του φάρου, αποτελούν σε κάθε περίπτωση ελάχιστο δείγμα της δυνατής οικονομίας και της ανάπτυξης που είχε συσσωρευτεί στο νησί εκείνη την εποχή. Σήμερα, παρά την εμφανή ερήμωση αρκετών από αυτά, τα δεκάδες αναστηλωμένα επί το πλείστον κατοικημένα, φρεσκοβαμμένα, εντυπωσιακά σε μέγεθος και ποιότητα κατασκευής, προδιαθέτουν θετικά για το μέλλον του οικισμού, που σε όλη του την έκταση παραμένει μαζί με εκείνον της Χάλκης και βέβαια, του κατά πολύ μεγαλύτερου της Σύμης, ένας από τους πιο καλοδιατηρημένους της Δωδεκανήσου. 

Όλη αυτή η ευμάρεια προερχόταν από τη θάλασσα, παραδοσιακή πηγή πλούτου από την αρχαιότητα που ονομαζόταν Μεγίστη από το γεγονός, ότι ήταν το μεγαλύτερο από τα νησιά της Λυκιακής θάλασσας που εκτείνεται ΝΑ μέχρι το ακρωτήριο Χελιδονία ή Ιερόν άκρον στο όριο με την Παμφυλία, όπου βρίσκονται οι πέντε Χελιδονίδες νήσοι. Κατοικήθηκε από τους Προϊστορικούς χρόνους, ενώ κατά την Αρχαιότητα και την Ιστορική Περίοδο εξαρτιόταν από τους Ροδίους που με τις δεκάδες αποικίες στις ακτές της Μικράς Ασίας φρόντισαν να το οχυρώσουν τοποθετώντας εκεί δραστήριους Ρόδιους στρατιωτικούς διοικητές, τους «Επιστάτες», με ένα ευρύ φάσμα στρατιωτικοπολιτικών εξουσιών. Η παρουσία τους επιβεβαιώνεται, όπως θα δούμε, από επιγραφές. Η ναυτική σημασία του αναδεικνύεται τόσο από την επιλογή των Ροδίων όσο και από τον διακαή πόθο των διαδόχων για τον έλεγχό του. 

Στο Καστελλόριζο ξεσπούν τα κύματα των κοσμοϊστορικών γεγονότων των διαφόρων εποχών που παραθέτουμε  με εξαιρετική φειδώ. Στα βυζαντινά χρόνια, βρέθηκε στη δίνη των πρώτων οργανωμένων πειρατικών επιδρομών, γι’ αυτό οχυρώθηκε με το κάστρο ώστε να αντέχει τις επιθέσεις, και να παρέχει ασφάλεια στο στόλο που είχε εκεί σταθμό. Ήταν το πρώτο νησί που απόσπασαν από την βυζαντινή κυριαρχία οι Ιωαννίτες ιππότες(3), μετά την αποχώρησή τους από την Κύπρο, χωρίς να γνωρίζουμε πότε, παρέμεινε όμως στη διοίκηση τους ως το 1440(4), οπότε δέχθηκε τον βομβαρδισμό του αιγυπτιακού στόλου, καθώς έπλεε για να λεηλατήσει τη Ρόδο(5). Ο σουλτάνος της Αιγύπτου Τζελάλ Ελ Ντίν επέφερε μεγάλα πλήγματα στο κάστρο που σχεδόν καταστράφηκε, οι κάτοικοι έφυγαν και το νησί έμεινε ακατοίκητο. Λίγα χρόνια αργότερα με μια μυστική και ακατανόητη ενέργεια, χωρίς να γνωρίζουν οι Ιππότες, παραχωρήθηκε με χρυσόβουλο του Πάπα Νικολάου του Πέμπτου στον βασιλιά της Νεάπολης και Σικελίας Αλφόνσο της Αραγωνίας με τον όρο να ανακατασκευάσει το κάστρο και να επανεγκατασταθούν οι κάτοικοι, κάτι που έγινε και κράτησε έως το 1480(6). Αργότερα, με εξαίρεση την ολιγόμηνη, (23 Μαίου – 17 Αυγούστου) τουρκική παραμονή λόγω της πολιορκίας της Ρόδου, πέρασε στην κατοχή του βασιλιά Ferrand της Νεάπολης(7)

Στους Νεότερους Χρόνους η κατάληψη της Ρόδου το 1522 και η φυγή των ιπποτών προς την Κρήτη αποτέλεσε για όλα τα Δωδεκάνησα την αρχή της Τουρκοκρατίας. Κατά τον Τουρκοβενετικό πόλεμο (1645 – 1669) περνάει για λίγο στα χέρια των Βενετών (Σεπτέμβριος 1659), καταστρέφοντας το κάστρο του με τον θρυλικό Μοροζίνι. Η με κάθε τρόπο οχυρωμένη πολιτεία δέχθηκε στο πέρασμα των αιώνων αρκετές αλλαγές κατακτητών, διατηρώντας πάντοτε τη ναυτική σημασία της και δημιουργώντας εμπορικούς δεσμούς και σταθμούς σε όλες τις μεγάλες πόλεις της εποχής. Σε αυτές τις εξελίξεις μεγάλο ρόλο είχαν τα προνόμια που παραχωρήθηκαν από τους οθωμανούς και η θέση του νησιού πάνω στις θαλάσσιες οδούς ναυσιπλοΐας μεταξύ Αιγύπτου – Συρίας και των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας – Ευρώπης, σε μια εποχή μάλιστα που η φορά και η εξέλιξη του εμπορίου αποκτά σταθερή και καίρια έννοια. 

Το πλέγμα των μεταφορών που αναπτύχθηκε, σε συνδυασμό με την εξέχουσα γεωγραφική θέση του, ανασηματοδοτεί τη σπουδαιότητά της νήσου. Από τον 17ο αιώνα υπήρχαν στο Μαντράκι ναυπηγικές εγκαταστάσεις, που χρησιμοποιούσαν ξυλεία από τη μικρασιατική ακτή και κατασκεύαζαν ελαφρά πλοία για τα εμπορικά ταξίδια (ξυλεία, αγροτικά προϊόντα) στο Αιγαίο, τη Συρία, την Αίγυπτο ακόμα και την Ιταλία. Τέλη του 18ου αιώνα δημιουργούν στις απέναντι ακτές της Λυκίας παροικίες και ζωτικούς χώρους κατοικημένους από Καστελλοριζιούς που τους θεωρούσαν αναπόσπαστο τμήμα του νησιού τους, (Καλαμάκι, Αντίφελλος, το σημερινό γειτονικό Κας, Μύρα(8), Κάκαβα, Τρίστομη, Φοίνικας(9)). Σύντομα εξελίχθηκε σε πολύτιμο σταθμό στο ευρύχωρο λιμάνι του οποίου χωρούσε ολόκληρος στόλος της εποχής των ιστιοφόρων. Στις αρχές του 19ου αιώνα υπήρχαν 30 πλοία μέσης χωρητικότητας 120 τόνων με πληρώματα 450 συνολικώς αντρών(10). Οι δραστηριότητες αυτές προσπόρισαν πλούτο και ο αμιγώς ελληνικός πληθυσμός έφτασε το 1821 τις 14.000(11)

Η συμβολή του στον ναυτικό αγώνα του 1821 κατά της οθωμανικής κυριαρχίας υπήρξε αξιόλογη για την προσφορά της σε πλοία, και, παρά το γεγονός ότι έμεινε όπως και τα άλλα Δωδεκάνησα έξω από τα όρια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους που καθορίστηκε με το πρωτόκολλο του Λονδίνου, συνέχισε τη ναυτική του παράδοση. Το νέο εμπορικό αντικείμενο ήταν η σπογγαλιεία. Στα μέσα του 19ου αι., μετακαλούν τον ονομαστό Χιώτη ναυπηγό Νικολέττο Καραλή που εγκαταλείπει τα ναυπηγεία της Σύρου και εγκαθίσταται στο Καστελλόριζο οργανώνοντας τα ναυπηγεία στο Μαντράκι. Σε λίγο χρόνο ναυπηγήθηκαν πολλά νέα πλοία, ο στόλος, η ναυτική του δύναμη μεγάλωσε και ξεχύθηκε στη Μεσόγειο σε μια εποχή που η ζήτηση σφουγγαριών από τους λαούς της Ευρώπης συνεχώς αυξάνεται. 

Εφοδιάζονται με σκάφανδρα και ξανοίγονται σε μακρινά και πολύμηνα ταξίδια, ψαρεύοντας το σφουγγάρι σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου στην οποία κυριαρχούν μαζί με τα υπόλοιπα έντεκα σπογγαλιευτικά κέντρα(12), (Νέα Κούταλη, Τρίκερι, Αίγινα, Ύδρα, Σπέτσες, Ερμιόνη, Λέρος, Κάλυμνος, Σύμη, Χάλκη). Αυτές οι δεκαετίες απογείωσαν την οικονομία προσκομίζοντας μεγάλα κέρδη στο νησί. Το 1866 ο στόλος του αποτελείται από 80 πλοία με 640 δύτες και βοηθούς(13). Από τις νέες αυτές καταστάσεις δεν επωφελούνται μόνο οι εμπορικοί εκπρόσωποι των ευρωπαϊκών δυνάμεων, αλλά και έλληνες και άλλοι υπήκοοι της αυτοκρατορίας. Αργότερα η ελληνική ναυτιλία του ακμάζει ανταγωνιστικά προς τις ευρωπαϊκές (ακόμα μιλούν για έναν στόλο πεντακοσίων πλοίων), ενώ οι έμποροι βρίσκουν μέσω αυτού, διέξοδο για τη μετακίνησή τους στα νευραλγικά κέντρα της Δύσης. 

Κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων (1912 – 1913), σε μια εποχή που ο πληθυσμός ήταν 12.000 κάτοικοι και το νησί δεν είχε καταληφθεί από την Ιταλία, όπως τα άλλα Δωδεκάνησα(14), ο υπόδουλος στην Τουρκία πληθυσμός εξεγέρθηκε νικηφόρα με τη βοήθεια 30 Κρητών υπό τον οπλαρχηγό Δασκαλάκη και την 1η Μαρτίου 1913 διακήρυξαν την ένωση με την Ελλάδα. Ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος με έκπληξη πληροφορήθηκε τα γεγονότα αποκηρύσσοντας και επιπλήττοντας αρχικά τους πρωτεργάτες, όμως αργότερα, μετά από έντονα διαβήματα των απανταχού Καστελλοριζίων και την παρέμβαση του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’, εγκαταστάθηκε  προσωρινή διοίκηση (1914). Και πάλι όμως για μικρό χρονικό διάστημα. Στις 28 Δεκεμβρίου 1915 καταλήφθηκε δολίως από τους Γάλλους με το καταδρομικό Jean d’ Ark και στις 25 Φεβρουαρίου 1921, κατόπιν παραίτησης της Τουρκίας από τα δικαιώματά της(15) υπέρ των Ιταλών, τους παραδόθηκε, έως τη συνθηκολόγηση στις 11 Σεπτεμβρίου 1943. Το μεσοδιάστημα από την κήρυξη της ένωσης (1913) και τη Γαλλική κατοχή έγινε αφορμή να εκπατριστούν 7000 και περί τις 2500 αντιστοίχως ανά περίοδο(16), ενώ την ίδια περίοδο βυθίζεται στο λιμάνι μεγάλο μέρος του στόλου του Καστελλόριζου από τον βομβαρδισμό των γερμανικών δυνάμεων που είχαν τις βάσεις τους στις απέναντι ακτές της Λυκίας.

Αμέσως μετά ήρθε η Ιταλική Κατοχή (1921 – 1941), ενώ από καιρό έχουν εμφανιστεί τα πρώτα ατμόπλοια. Τα απανωτά δραματικά γεγονότα και η ενασχόληση με αυτά, δεν αφήνουν περιθώρια οργάνωσης, κατασκευής ή παραγγελίας νέων πλοίων απέναντι στην απειλή που λέγεται ατμός. Τα ιστία δέχονται καίριο πλήγμα, η εμπορική κίνηση διακόπτεται, η οικονομία καταρρέει, έρχεται και ο μεγάλος σεισμός των 8 R της 26ης Ιουνίου 1926(17) που προκάλεσε τεράστιες ζημιές καταστρέφοντας πολλά από τα αρχοντικά της, τα πολεμικά γεγονότα στην Ελλάδα (1940 – 1941), η κατάληψή του από τους Άγγλους(18)  δύο φορές, το 1941, και με τη συνθηκολόγηση(19) των Ιταλών το 1943, που κατέληξε στην καταστροφή και τη λεηλασία(20) του, οι ανηλεείς βομβαρδισμοί από τους Γερμανούς που ισοπέδωσαν την πόλη. Όλες αυτές οι κακουχίες επέτειναν το μεταναστευτικό ρεύμα και έπεισαν τους κατοίκους να μεταφερθούν μέσω Κύπρου στη Γάζα της Παλαιστίνης και σε άλλα μέρη της Μέσης Ανατολής για να σωθούν, επηρεάζοντας και τους λίγους εναπομείναντες (1500 άτομα), τόσο, ώστε στην κατοχή να πάρουν κι αυτοί το δρόμο της φυγής να απομείνουν μόλις 633 κάτοικοι(21)

Η μετανάστευση που προήλθε γενικά από τα Δωδεκάνησα, κατευθύνθηκε κυρίως στην Αυστραλία, (το Σίδνευ, το Πέρθ, τη Μελβούρνη και το Φρίμαντλ) με το μεγαλύτερο μέρος των ελλήνων να προέρχεται από την αλυσιδωτή φυγή από το Καστελλόριζο. Στις μέρες μας έχουν απομείνει 430 κάτοικοι μαζί με το στρατιωτικό προσωπικό, κι οι μετανάστες 5ης και 6ης γενιάς που ζουν στις μεγάλες προαναφερθείσες πόλεις της Δυτικής Αυστραλίας έχουν φτάσει τις 71.000. Σε όλο τον κόσμο μέχρι και την Αργεντινή αλλά και στην Ελλάδα οι Καστελλορίζιοι υπολογίζονται σε περισσότερους από 100.000. Εκεί, στο Πέρθ έχτισαν το ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, αντίστοιχο με αυτόν που άφησαν στο νησί τους(22)

Επίσης, η προπολεμική μετανάστευση στη Βραζιλία, μετά τη διαμόρφωση ενός αρχικού πυρήνα που προερχόταν κατά βάση από την Πελοπόννησο, φαίνεται ότι τροφοδοτήθηκε από ομάδες μεταναστών από την Κρήτη, τη Μικρά Ασία και το Καστελλόριζο(23). Το νησί ενσωματώθηκε στην Ελλάδα το 1947, αλλά ποτέ δεν μπόρεσε να φτάσει την αίγλη, τον πλούτο και κυρίως τον πληθυσμό που είχε τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα. Δυστυχώς, μαζί με τον πληθυσμό, αποδήμησε και η ζωή του. Βέβαια, έχει αποδείξει η πραγματικότητα, ότι το δέσιμο των ανθρώπων με τον τόπο που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν, είναι τόσο μεγαλύτερο και πιο δυνατό, όσο ο τόπος αυτός είναι πιο ορεινός, δύσβατος δύσκολος και η επιβίωση σ αυτόν πιο κοπιώδης. Αποδείξεις γι αυτό υπάρχουν σε όλη τη χώρα και γνωρίζουμε, ότι οι παροικίες του Καστελλόριζου παραμένουν ισχυρές ενώ πολλοί απόδημοι, μεταλαμπάδευσαν στα παιδιά τους αυτή την αγάπη για το νησάκι που κάποτε άφησαν με πόνο ψυχής. Αρκετοί επιστρέφουν, βλέπουν ή γνωρίζουν (αν είναι απ’ αυτούς που γεννήθηκαν αλλού) τη ρίζα τους, αγοράζοντας νέα ή επισκευάζοντας τα παλιά αρχοντικά τους. Φτάνει άραγε αυτό; ή όπως είναι λογικό θα πρέπει η διοίκηση να πάρει κάποια μέτρα επ’ ωφελεία των κατοίκων, ακόμα κι αν είναι απόδημοι;.

Σήμερα, παρά τις προσπάθειες, τις οχλήσεις και τις επανειλημμένες εκκλήσεις των κατοίκων για την ανασυγκρότησή του, η διοίκηση δεν έχει πράξει κάτι αξιομνημόνευτο, εκτός από την ίδρυση του λυκείου επί υπουργίας κ. Γιώργου Α. Παπανδρέου που εισάκουσε το πολύχρονο αίτημα των ανθρώπων του νησιούκαι έτσι δεν είναι αναγκασμένοι μέσα στο δυσβάσταχτο χειμώνα να φεύγουν με τα παιδιά τους στη Ρόδο. Πολύτιμο απόκτημα βέβαια, αλλά και αυτονόητο χρέος, όπως είναι για παράδειγμα η λύση του προβλήματος της λειψυδρίας, η απευθείας σύνδεση με τον Πειραιά ή, έστω, η συχνότερη επικοινωνία με τη Ρόδο που ακόμα δεν ευδοκίμησαν. 

Το Καστελλόριζο με την πλούσια πολιτιστική παράδοση δεν έχει να επιδείξει πολιτιστικά γεγονότα, που παραμένουν πολλά χρόνια ζητούμενο, παρά τους πακτωλούς των χρημάτων που ξοδεύονται από το ΥΠ.ΠΟ και παρά την αξιόλογη κίνηση που παρουσιάζεται κάθε καλοκαίρι. Αναπτύσσεται σε κάποια σταθερή βάση από τον τουρισμό και τους δεκάδες καθημερινούς ελλιμενισμούς σκαφών που ειδικά την καλοκαιρινή περίοδο κατακλύζουν το λιμάνι, αποτελώντας, ίσως, το σημαντικότερο κομμάτι της οικονομίας. Πάντοτε όμως, όπως και τώρα, χρειάζεται τη στοργή της πολιτείας, που άλλοτε έρχεται πολύ καθυστερημένα για να αλλάξει κάτι, και, άλλοτε, με τόσες ελλείψεις, που τελικά δεν γίνεται τίποτε.

Το ανυπέρβλητο τοπίο, η πεντακάθαρη γαλάζια θάλασσα και η πληθώρα των μνημείων, είναι πολύ μεθυστικοί σύμβουλοι για να κρατήσουν πολύ ώρα τον διαλογισμό στην ιστορία του νησιού. Στο Καστελλόριζο υπάρχει ένας οικισμός, στο λιμάνι, που επεκτείνεται προς τον δεύτερο μικρότερο κολπίσκο, το Μαντράκι. Περπατήστε μέχρις εκεί, οι αποστάσεις έτσι κι αλλιώς είναι μικρές, γι’ αυτό δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου αυτοκίνητα με εξαίρεση ένα ταξί, που πηγαινοέρχεται στο αεροδρόμιο. Στη διαδρομή θα περάσετε από την πλατεία Χωραφιών, όπου βρίσκεται η τεράστια προτομή της Κυράς της Ρω έργο του 1990 του αείμνηστου Συμιακού καλλιτέχνη Κώστα Βαλσάμη(24), (1908 – 2003). 

Στον ευρύτερο χώρο της πλατείας υπάρχουν τέσσερα διαφορετικά σε μέγεθος αλλά εξ ίσου σημαντικά θρησκευτικά μνημεία. Δίπλα από την προτομή, στο κέντρο της πλατείας, είναι οι εκκλησίες του Αγίου Σπυρίδωνα (19ος αι.), και της Παναγίας (19ος αι.), που έχουν κηρυχτεί από το ΥΠ.ΠΟ και την αρχαιολογική υπηρεσία ιστορικές και διατηρητέες, από το 1994. Λίγα μέτρα πιο κάτω βρίσκεται ο λιθόχτιστος, μεγαλοπρεπής σε μέγεθος, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και τέσσερεις πυργίσκους στα γωνιαία διαμερίσματα, Άγιος Γεώργιος Λουκά (1906) στη θέση του παλιού ομώνυμου κοιμητηριακού ναού (17ου αι.), χτισμένου πάνω σε παλιότερα θεμέλια παλαιοχριστιανικού τόπου λατρείας, αρχιτεκτονικά μέλη του οποίου θα δείτε στο τοπικό Αρχαιολογικό μουσείο.  Η δαπάνη ανέγερσης ήταν των μεγάλων ευεργετών του νησιού Λουκά και Αναστασίας Σαντραπέ (από εκεί το προσωνύμιο Λουκά) και η κατασκευή του διήρκεσε τέσσερα χρόνια με αποτέλεσμα που προκαλεί μεγάλη εντύπωση. Σε παλιότερες φωτογραφίες που δεν υπήρχε το εξωτερικό επίχρισμα φαίνεται η καλοδουλεμένη πέτρα, οι λεπτομέρειες εφαρμογής της, παρέχοντας ιδιαίτερη εκτίμηση στους μαστόρους που όρθωσαν αυτό το μνημείο. Στο εσωτερικό που επισκευάζεται, υπήρχαν δεκάδες κειμήλια που φυλάσσονται σε ναό του νησιού, ενώ άλλα βρίσκονται στη Ρόδο για συντήρηση. Εντυπωσιάζουν πάντως τα λεπτοδουλεμένα κιονόκρανα με τις μορφές αγγέλων, το μαρμάρινο τέμπλο κι ο άμβωνας με τη μοναδική στην Ελλάδα ιδιορρυθμία να βρίσκεται πάνω από το άγιο Βήμα. Μέσα στον ναό υπάρχουν τρία μνήματα, το ένα του τελευταίου μητροπολίτη Πισιδίας Κωνσταντίνου και τα άλλα δύο κάτω από την αγία Τράπεζα με σκαλισμένες, στις μαρμάρινες πλάκες, δυο συγκινητικές ανθρώπινες ιστορίες. Στην αυλή του ιστορικού και διατηρητέου μνημείου βρίσκεται το μνήμα – μνημείο της Αναστασίας Σαντραπέ (1852 – 1911).

Λίγο πιο κάτω, σε περίοπτη θέση βρίσκονται τα λαμπρά στολίδια του Καστελόριζου, καμάρι των απανταχού Καστελλορίζιων, ο μητροπολιτικός ναός των Κωνσταντίνου και Ελένης που ανεγέρθη το 1835, όπως πληροφορούν οι δύο κτητορικές επιγραφές, και η Σαντράπεια Σχολή. Η παράδοση αναφέρει, ότι, στην ίδια θέση, είχε χτίσει ναό η Αγία Ελένη, όταν, πηγαίνοντας να βρει τον τίμιο σταυρό στους Αγίους Τόπους, το πλοίο που την μετέφερε, ελλιμενίστηκε εδώ, λόγω της τρικυμίας που επικρατούσε. Ήδη από την πλατεία Σαντραπέ φαίνεται το πανύψηλο τριώροφο μαρμάρινο κωδωνοστάσιο με τις τρείς καμπάνες που ακούγονται μέχρι τις απέναντι ακτές. Με το που δρασκελίζετε τον περίβολο, είστε στη μεγάλη αυλή της εκκλησίας και του σχολείου. Ιστορικό διατηρητέο μνημείο το πρώτο, που στο εσωτερικό του με τα επιβλητικά γοτθικά νευρωτά σταυροθόλια διασώζει τις μνήμες από την περίοδο της οικονομικής ακμής του νησιού: βαρύτιμα τάματα, εικόνες από τη Ρωσία, πολυέλαιοι, κεντητοί επιτάφιοι, και το εξαιρετικής τέχνης μαρμαρόγλυπτο τέμπλο, δουλεμένο από τηνιακούς μαστόρους, όπως ο περίτεχνος άμβωνας με το δεσποτικό και το μαρμαροθετημένο δάπεδο.

Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι οι γρανιτένιοι μονολιθικοί κυλινδρικοί κίονες που στηρίζουν τις αψίδες της στέγης. Αυτοί, μεταφέρθηκαν στο νησί με σχεδίες!, από τον περίφημο ναό του Λυκείου Απόλλωνα που υπήρχε στα Πάταρα, ακμαία ναυτική και εμπορική αποικία των Δωριέων στις ακτές της Λυκίας. Αυτό τονίζει ιδιαίτερα την καταγωγή των Μεγιστέων, των πρώτων Ελλήνων που εγκαταστάθηκαν στην Μεγίστη (απ’ αυτό το γεγονός προκύπτει η δεύτερη άποψη περί της ονομασίας του νησιού), αφού γνωρίζουμε από επιγραφές ότι οι τρείς πόλεις της Ρόδου (Λίνδος, Ιαλυσός, Κάμειρος)  με την Κνίδο, την Αλικαρνασσό και την Κω αποτελούσαν τη δωρική εξάπολη, και λάτρευαν τον Λύκειο Απόλλωνα(25). Οι σημαντικές επισκέψεις του Παναγιότατου Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου στις 24 Οκτωβρίου 1994 και 10, 11 Νοεμβρίου 2001 για το συνέδριο «Περιβάλλον, πολιτισμός και Τοπική Αυτοδιοίκηση»,  αποτέλεσαν ιστορικά θρησκευτικά γεγονότα που επισφραγίστηκαν, και τις δύο φορές, με πατριαρχική θεία λειτουργία στον ναό. 

Δίπλα από την μητρόπολη είναι η Σαντράπεια Αστική Σχολή που όχι.. δε σας ξεγελούν τα μάτια σας, είναι πράγματι μικρογραφία του Πανεπιστημίου Αθηνών και το σπουδαιότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα του νησιού που στις μέρες μας, κλείνει τα 105 χρόνια από την ίδρυση και λειτουργία του. Οι Καστελλοριζιοί έδειξαν ιδιαίτερη μέριμνα για την εκπαίδευση των παιδιών τους, αρκεί να σκεφθείτε ότι υπήρχαν πέντε κοινοτικά σχολεία, τρία μη κοινοτικά, ένα νηπιαγωγείο, και ένα τουρκικό(26). Μετά την ελληνική επανάσταση δάσκαλος ήταν ο Εμμανουήλ Ιωάννου, γνωστός ως Κισθήνιος. Ήρθε εδώ επί εποχής Καποδίστρια και πιθανά το 1835 ίδρυσε αλληλοδιδακτικό σχολείο Λανκαστριανής Μεθόδου, σύμφωνα με την οποία οι μεγαλύτεροι και εξυπνότεροι μαθητές εκπαίδευαν τους μικρότερους. 

Σε λίγες δεκαετίες από την ίδρυσή του έγινε το Αρρεναγωγείο, που καταργήθηκε, όταν ο Λουκάς και η Αναστασία Σαντραπέ, αποφάσισαν να ιδρύσουν Αδροτάτη Δαπάνη, όπως έχει σκαλιστεί στην μαρμάρινη επιγραφή ανάμεσα στις εισόδους, την Αστική Σχολή που λειτούργησε το 1903 σαν 8/τάξια με 480! μαθητές. Σ’ αυτήν υπήρχε μια πολύ πλούσια βιβλιοθήκη, αρχειακό υλικό, όργανα φυσικής και χημείας κ. ά., που δεν υπάρχουν πια, όπως και τα παιδιά, που πλέον στο γυμνάσιο – λύκειο είναι δώδεκα, με αρκετούς καθηγητές, στο δημοτικό δεκατέσσερα με δύο δασκάλους και στο νηπιαγωγείο πέντε με μια νηπιαγωγό. Συνολικά 31 παιδιά, αυτό νομίζουμε ότι λέει πολλά, ειδικά σε μια διοίκηση που θέλει να λέει ότι πιστεύει ή ότι προσπαθεί για την ανάπτυξη. 

Από τα σχολεία του Καστελλόριζου αποφοίτησαν αξιόλογοι πνευματικοί άνθρωποι, ενώ στην πορεία του χρόνου είδαν το φως ορισμένα λογοτεχνικά περιοδικά με γερές βάσεις, προσδιορίζοντας την παρουσία της νήσου στα πνευματικά γεγονότα. Η «Φιλία» του Π. Πετρίδη με συνεργασίες κορυφαίων λογοτεχνών μας, η «Μεγίστη», ιστορικό, λαογραφικό και κοινωνικό περιοδικό με διευθυντή τον Νικόλαο Μ. Στεφάνου, αργότερα και υπεύθυνο της εφημερίδας «Η φωνή της Μεγίστης», όργανο του συλλόγου των Καστελλοριζιών. Ακολούθησε ο Κυριάκος Χονδρός με την μηνιαία εφημερίδα «Φωνή του Καστελλόριζου» που σκοπό έχει την συγκέντρωση και καταγραφή των παραδόσεων την προβολή της ιστορίας και του λαϊκού πολιτισμού του νησιού(26α). Το νησί έχει ακόμη να επιδείξει υπερήφανα δύο λαμπρούς πνευματικούς ανθρώπους, μεγάλες μορφές της Λαογραφίας και της Εκπαίδευσης: τους δασκάλους Αχιλλέα Σπ. Διαμαντάρα με σπουδαίο και πλούσιο ιστορικό, αρχαιολογικό, λαογραφικό, μουσικό και εκπαιδευτικό έργο, και Εμμανουήλ Κισθίνιο, την δράση του οποίου μνημονεύσαμε.

Ο δρόμος συνεχίζει βγάζοντάς σας στην κατηφορική διαδρομή για το Μαντράκι, περνώντας μερικά από τα πιο όμορφα αναστηλωμένα αρχοντικά, στην ομώνυμη και μοναδική  παραλία του νησιού, εδώ που κάποτε ήταν τα περίφημα ναυπηγεία.  Τώρα ένας νέος οικισμός γεννιέται και αργά αλλά σταθερά χτίζονται καινούργιες οικοδομές, που περιλαμβάνουν σπίτια, ξενώνες, και ξενοδοχεία. Ο παραλιακός δρόμος συνεχίζει πευκόφυτος προς το εργοστάσιο της ΔΕΗ, όμως είναι προτιμότερο να περπατήσετε μέχρι την άκρη του όρμου στην περιοχή Νίφτη, να περάσετε το κοιμητήριο και τον ναό του Αγίου Σάββα, περπατώντας μέχρι την άκρη της στεριάς. Σ’ αυτό το σημείο έχετε πολύ ωραία θέα των νησιών, της παραλίας και του κατάφυτου από πεύκα, κυπαρίσσια, ελιές και φοίνικες τοπιού, στο Μαντράκι. Η ματιά δεν μπορεί να ξεφύγει από τον απέναντι λόφο που πάνω του διακρίνονται ο αναστηλωμένος ανεμόμυλος, ένας από τους δύο που απεικόνιζαν οι παλιές γκραβούρες, και λιγοστά ερείπια από τοίχους των παλιών αρχοντικών που υπήρξαν ο οικιστικός πυρήνας του Καστελόριζου. Διακρίνεται το παλιό μονοπάτι που με τα σκαλοπάτια σήμερα σας φέρνει στην κορφή του λόφου του Άη - Νικόλα, στο κάστρο, απ’ όπου η θέα μαγεύει, σε σημείο να νομίζεις ότι αν απλώσεις το χέρι θα φτάσεις τα νησάκια, καλοί και παραγωγικοί  ψαρότοποι, που απλώνονται εμπρός σας. 

Το μεσαιωνικό κάστρο, βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο πάνω από το λιμάνι, μέσα στον οικισμό σε ύψος 46 μέτρων. Η θέα από εδώ απλώνεται σε όλο το λιμάνι, το Μαντράκι μέχρι ψηλότερα στον Προφήτη Ηλία, και μακρύτερα ως τη Στρογγύλη, ενώ το βράδυ που λαμπυρίζουν τα φώτα στο δαντελένιο Κορδόνι και το απέναντι Κας είναι πραγματικά μαγευτικά. Από την ενετική ονομασία(27) «Castell Rosso» πήρε ενδεχομένως η Μεγίστη τη μεταγενέστερη ονομασία της Καστελλόριζο. Εκτός από την προαναφερθείσα, λεγόταν και Chateau Rouge, Castrum Rubeum, Castel Ruggio, Castello Rugio από τα κόκκινα βράχια, στα οποία θεμελιώθηκε το κάστρο του. Προσεκτική παρατήρηση θα σας αποκαλύψει την αρχαία, τη βυζαντινή και την ιπποτική φάση του, στην περίοδο της οποίας χρησίμευε ως παρατηρητήριο για τα Τουρκικά πλοία και ως τόπος τιμωρίας για τους ανάξιους ιππότες(28). Στη βάση γωνίας του κάστρου, δίπλα από την μικρούλα συκιά βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο μεγαλογράμματη επιγραφή ελληνιστικών χρόνων (2ου αι. π.Χ.) έξι σειρών που αναφέρει: 

Σωσικλής Νικαγόρα
Άμιος επιστατήσας
εν τε Καστάβ(ω)ι και επί
του πύργου του εν Με
γίσται Ερμάι Προπυ
λαιωι χαριστήριον

Σύμφωνα με την μεταγραφή που βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο, αναφέρεται σε ένα αφιέρωμα προς τον Ερμή Προπύλαιο που έγινε από τον Σωσικλή, γιο του Νικαγόρα, από το ροδιακό Δήμο της Άμου, που βρισκόταν απέναντι από τη Ρόδο, στον κόλπο του σημερινού Marmaris (Μαρμαρίδα). Όπως μας μεταφέρει η επιγραφή: Ο Σωσικλής είχε διατελέσει στρατιωτικός διοικητής «Επιστάτης» στην Κάσταβο, (άλλο τόπο της ροδιακής κτήσης, στην Καρία, απέναντι περίπου από τη Σύμη) και στο οχυρό της Μεγίστης. 

Το κάστρο δέχθηκε κατά καιρούς αλλεπάλληλα κύματα επιθέσεων από όλους τους κατακτητές ακόμα κι από πειρατές, αλλάζοντας συχνά κατόχους, καθορίζοντας με την αντοχή της αμύνης τους νικητές και τους ηττημένους. Στο πέρασμα των αιώνων καταστράφηκε κι ανοικοδομήθηκε πολλές φορές. Ένα από τα τελευταία πλήγματα το κατάφερε  ο τετραπέρατος Λάμπρος Κατσώνης (Λιβαδιά 1752 – Καράσοϊ Κριμαίας 1804) που με την εμπειρία του στη διάρκεια των Ορλωφικών (1770 – 1774), είχε κατατρομοκρατήσει τον Οθωμανικό στόλο βουλιάζοντας αρκετά πλοία τους. Ο διάσημος θαλασσομάχος επέστρεψε διευθύνοντας τις επιχειρήσεις στο Αιγαίο στη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1787 – 1792) και του απελευθερωτικού κινήματος κατά των Τούρκων. Τον Ιούνιο του 1788 αφού αιχμαλώτισε έξι εχθρικά πλοία, τα ένωσε με το στόλο του και με μια αιφνιδιαστική επίθεση κατέλαβε το κάστρο, «το οποίον γυμνώσας των πυροβόλων κατηδάφισεν»(29), αναγκάζοντας τους Τούρκους να φύγουν και να ελευθερώσουν το νησί. Έμεινε καιρό στην ευρύτερη περιοχή, χρησιμοποιώντας για καταφύγιο και το ενετικό κάστρο της γειτονικής Ρω,  συνεχίζοντας τις επιχειρήσεις στο Αιγαίο μέχρι το 1792, καταφέρνοντας ισχυρά πλήγματα στον εχθρικό στόλο.  

Δίπλα από το κάστρο, με κατεύθυνση το λιμάνι, βρίσκονται οι εκκλησίες που τιμούν τους δύο καβαλάρηδες αγίους της εκκλησίας μας, τον Άγιο Νικόλαο και τον Άγιο Δημήτριο η μοναδική περίπτωση που είναι χτισμένες η μια δίπλα στην άλλη. Ο Άγιος Νικόλαος είναι από τα πιο σημαντικά μνημεία του νησιού και η ύπαρξή της βεβαιώνεται ήδη στον 15ο αι. με επιγραφή σε χρυσοκέντητο επιτάφιο του 1460 που φυλάσσεται στην Ι. Μ. Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο(30). Και οι δύο είχαν πάθει μεγάλες ζημιές από τους βομβαρδισμούς, αλλά αναστηλώθηκαν. Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου (17ου αι.) έχουν αποτοιχιστεί και θα τις δείτε στην τρίτη αίθουσα του πρώτου ορόφου του αρχαιολογικού μουσείου. 

Κατηφορίζοντας από τα σκαλοπάτια προς τον φάρο, βαδίζετε πάνω στα αόρατα χνάρια της αρχοντογειτονιάς Κά(β)ου. Μόλις βγείτε στο κεντρικό δρομάκι, να πάτε δεξιά για  να δείτε το αρχαιολογικό μουσείο, που βρίσκεται στη θέση «Κάβος». Είναι πολύ καλά οργανωμένο με χρονολογική σειρά, ακολουθώντας τις αρχές της σύγχρονης θεώρησης, πράγμα που το καθιστά υποδειγματικό σε σχέση με άλλα περιφερειακά μουσεία. Μέχρι το 1984 στεγαζόταν στο μουσουλμανικό τέμενος με την επωνυμία «Μουσείον Καστελλορίζου Οικογενείας Κομνηνού», λόγω του ενδιαφέροντος που έδειξε η οικογένεια και ιδιαίτερα ο Μιχαήλ Κομνηνός που πρόσφερε την ιδιωτική του συλλογή. Όμως η πληθώρα των εκθεμάτων επέβαλε την μεταφορά του σε νέο χώρο. Αυτό δεν ήταν άλλο από το ιστορικό και διατηρητέο Κονάκι, ένα διώροφο κτήριο με αυλή, περίβολο και επάλξεις που αποτελούσε τη δυτική απόληξη του κάστρου. Αυτό κρίθηκε το καταλληλότερο. Η συντήρηση του ξεκίνησε το 1975 από την ΚΒ’ Εφορεία Προϊστορικών – Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία  Βυζαντινών Αρχαιοτήτων φυσικά με την συνδρομή και την κοπιώδη εργασία των αρχαιολόγων που, χωρίς αυτή, δεν θα βλέπαμε αυτό το αποτέλεσμα σήμερα. 

Αναπαραστάσεις και εκθέματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, δηλώνουν την ελληνικότητα της περιοχής, επεξηγηματικά κείμενα με γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία καθιστούν την επίσκεψη απαραίτητη ώστε να αποκτήσετε άποψη για την ιστορία του Καστελλόριζου και τα ευρήματα στο έδαφός του. Αυτά εκτέθηκαν σε ξεχωριστές αίθουσες για κάθε χρονική περίοδο της πολυκύμαντης ιστορίας του. Στις τρείς του ισογείου, θα δείτε τον δύτη σφουγγαρά με τον εξοπλισμό του, αμφορείς που ανασύρθηκαν από αρχαία ναυάγια, ενώ στον πάνω όροφο υπάρχουν εκθέματα από την αρχαία Μεγίστη, την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή περίοδο, αποτοιχισμένες τοιχογραφίες, και αίθουσα αφιερωμένη στην λαογραφία με παραδοσιακές στολές, κεντήματα, κεραμικά κ.ά. Ειλικρινά αποτελεί ένα κόσμημα για το ακριτικό νησί που εκπληρώνει το σκοπό του σε ενημερωτικό εκπαιδευτικό και μορφωτικό επίπεδο. Οι αρχαιοφύλακες Θοδωρής Λελέκης και Αναστάσιος Αχλαδιώτης θα σας ξεναγήσουν, λύνοντας πολλές από τις απορίες σας. 

Μετά το μουσείο, ο δρόμος βγάζει κατ’ ευθείαν στο καλοδιατηρημένο(31) μουσουλμανικό τέμενος που ήταν σε χρήση έως το 1913, σε θέση που, σύμφωνα με την παράδοση, ήταν χτισμένη η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Βρίσκεστε στη πλατεία Νικολάου Σάββα με την προτομή του ηρωικού Καστελλοριζιού, που μαζί με τον Ρόδιο Γιώργο Κυρμιχάλη, το 1942, οδήγησαν με επιτυχία μια παράτολμη ενέργεια Άγγλων σαμποτέρ με αποτέλεσμα να ανατιναχθούν οι βάσεις των ιταλικών και γερμανικών αεροπορικών δυνάμεων που στάθμευαν στα αεροδρόμια Καλάθου και Μαριτσιών Ρόδου(32). Πλησίον της προτομής του ήρωα, είναι το δημαρχείο, το λιμεναρχείο – τελωνείο, ο Φάρος και το τοπικό εθνόσημο του νησιού, ο σταυρός με την καρδιά και την άγκυρα ενωμένα, που ανήγειρε το 1948 ο σύλλογος Καστελλοριζιών Ρόδου «Ο Μεγιστεύς». Αυτή η παντιέρα συμβόλιζε και συμβολίζει την ελπίδα, την πατρίδα και την αγάπη, αυτά που στήριξαν τους Καστελλοριζιούς στις εποχές της κατάκτησης και σε όλους τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες. 

Από την άκρη του χαμηλού τοιχίου που προστατεύει τους διαβάτες, μπορεί και σεις να δείτε τα «τρομπόνια» στην ντοπιολαλιά, τις Φιστουλάριες (Fistoularia Commersonii) κάτι μακρόστενα λεπτά ψάρια σαν τις ζαργάνες που για δικούς τους λόγους μαζεύονται σ’ αυτό το σημείο. Η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και κατ’ επέκταση της θάλασσας επέτρεψαν σε αυτούς τους άγνωστους οργανισμούς να περάσουν τη διώρυγα του Σουέζ, που ενώνει τη Ερυθρά θάλασσα με τη Μεσόγειο, και να εγκατασταθούν στις θάλασσές μας(33), πραγματικά σαν το σπίτι τους. Έχουν αναστατώσει τη ζωή των ψαράδων, αφού τρώγονται μεν αλλά τρώνε, εκτός το γόνο, και γόπες, κουτσομούρες, μαρίδα κ.ά. μικρόψαρα. 

Στην πλατεία επίσης βρίσκεται το CUPA BAR, ένας ιδανικός χώρος που πολλοί ντόπιοι ή επισκέπτες, προτιμούν, γιατί συνδυάζει τα δροσερά αναψυκτικά, καφέ ή παγωτό με τις βουτιές και το κολύμπι, πιθανά ο μοναδικός στη χώρα, που, αν και λιμάνι, έχει τόσο καθαρή θάλασσα. Άλλο σημείο για κολύμπι βρίσκεται σχεδόν απέναντι, στις ‘’πλάκες’’, όπου, όπως παραπέμπει το όνομα, είναι μεγάλες λείες, πέτρινες πλάκες στη βάση επιβλητικών σχηματισμών, ιδανικές για ηλιοθεραπεία και βουτιές. Στον ευρύτερο χώρο του φάρου υπάρχει στενό μονοπατάκι που κρέμεται κυριολεκτικά στο φρύδι του γκρεμού, οδηγώντας σας στον περίφημο Λυκιακό τάφο, ένα ναόσχημο ταφικό μνημείο του 4ου αιώνα π.Χ. σκαλισμένο στον βράχο με αέτωμα και στιβαρές παραστάδες. Πλησιάζοντας τη σιδεριά της εισόδου θα δείτε εσωτερικά το θάλαμο με τις νεκρικές κλίνες, σπάνιο θέαμα στον ελλαδικό χώρο. Πληθώρα ανάλογων εντυπωσιακών τάφων έχουν βρεθεί απέναντι, στις βραχώδεις περιοχές της Λυκίας, αποδεικνύοντας ότι πολιτικά και πολιτισμικά ήταν προέκτασή της. 

Το νησί έχει θαυμάσια περίχωρα με καλή ασφαλτοστρωμένη πρόσβαση στο μεγαλύτερο τμήμα τους. Αν μάλιστα πραγματοποιηθεί και η και η προγραμματισμένη δημιουργία οικοτουριστών διαδρομών, τότε ένα άλλο, διαφορετικό και άγνωστο Καστελλόριζο περιμένει τους επισκέπτες. Οι αποστάσεις είναι μικρές και τουλάχιστον μέχρι την τοποθεσία Άχερες κάνετε μια ρομαντική πεζοπορία. Στον ευρύτερο χώρο στέκουν δύο ακόμη θρησκευτικά μνημεία, το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία (1763), στον ομώνυμο λόφο, διατηρητέο μνημείο από το 1949 που ανήκει στο ΥΠ.ΠΟ. Η μονή περιτριγυρίζεται από ψηλό μαντρότοιχο, τις κεραίες του ΟΤΕ και τα παλιά λυόμενα – θάλαμοι, για το στρατιωτικό προσωπικό. Στην εξωτερική είσοδό της υπάρχει εγχάρακτη αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα για να θυμίζει την εκ νέου οικοδόμηση (1952) των κατεστραμμένων από τον πόλεμο κελιών. Ο ευρύτερος εσωτερικός χώρος - αυλή περιλαμβάνει μικρό κήπο, το καθολικό, το μεγάλο πηγάδι εμπρός από το ιερό και τα κελιά, που 6 χρόνια πριν, ήταν το διοικητήριο της ΔΑΝ (Δύναμη Άμυνας Νήσων). Το 2002 ολοκληρώθηκαν τα καινούργια ευρύχωρα κτήρια απέναντι από την μονή κι έτσι εκκενώθηκε ο χώρος που χρήζει άμεσης επισκευής. Από την ημικυκλική  στοά θα βγείτε στη μεγάλη εξωτερική αυλή πίσω από το κτηριακό συγκρότημα με απεριόριστη θέα προς την κοιλάδα με τις δέκα δημόσιες δεξαμενές απ’ όπου παλιότερα υδρεύονταν η πόλη. 

Πολύ κοντά είναι το δεύτερο μνημείο της περιοχής ο ιερός ναός της Αγ. Τριάδος με ψηλή, φρουριακής αρχιτεκτονικής περιτοίχιση. Χτίστηκε σύμφωνα με μεταλλική πινακίδα το 1860, με δαπάνες του κ. Χατζηλουκά Ιωάννου Πίτσικα «εις μνήμην των αδελφών και ανεψιών του που επνίγησαν κατά το ναυάγιον». Η εσωτερική αυλή είναι κατάφυτη από λουλούδια, διαθέτει ένα ωραίο βοτσαλωτό δάπεδο με ημερομηνία 1898, ενώ μια ξύλινη σκάλα οδηγεί σε δώδεκα δωμάτια (οντάδες) για φιλοξενία. Κολλητά στην εκκλησία είναι το σπίτι του επίτροπου και βοηθητικοί χώροι. Και στα δυο μνημεία, το εσωτερικό των καθολικών είναι λιτό, ταπεινό, στερείται τοιχογραφιών, ενώ τα τέμπλα είναι απλά ξύλινα με λίγες εικόνες.

Συνεχίζοντας την διαδρομή από τον κεντρικό δρόμο προς το αεροδρόμιο, σύντομα φτάνετε στην δστ. που αριστερά, σας οδηγεί στην αρχαία ακρόπολη, το Παλιόκαστρο, μόλις 3.200 μ. βορειοδυτικά του οικισμού σε ύψωμα 252 μέτρων, την κύρια και μεγαλύτερη οχυρωμένη θέση της αρχαίας Μεγίστης. Ο δρόμος είναι όλο πέτρα και βράχια αλλά μέχρι την περιτειχισμένη μονή Αγίου Παντελεήμονα είναι βατός και με αυτοκίνητο. Από εκεί χαλάει αρκετά αλλά φτάνει μέχρι το μονοπατάκι που οδηγεί στην σημερινή είσοδο του εξωτερικού περίβολου, οδηγώντας σας εύκολα στον κατερειπωμένο οικισμό. Η ίδρυσή του έγινε κατά την αρχαιότητα, και από τις επιγραφές που βρέθηκαν, μαθαίνουμε ότι στο νησί λατρεύονταν ο Δίας και ο Απόλλων που φέρουν την επίκληση Μεγιστεύς, η Αφροδίτη, η Άρτεμις, η Δήμητρα και οι Διόσκουροι(34). Το κάστρο χρησίμευε για τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων από και προς τη Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο αποτελείτο δε, από τον κεντρικό οχυρό πυρήνα, με ισχυρό εξωτερικό τείχος και τετραγωνικούς πύργους ενώ κατά τη βυζαντινή περίοδο και την ιπποτοκρατία έγιναν προσθήκες, ενισχύθηκαν και συντηρήθηκαν ο περίβολος και η πύλη εισόδου. Ο οικισμός δημιουργήθηκε στην ελληνιστική περίοδο και η κατοίκησή του πρέπει να συνεχίστηκε κατά την τουρκοκρατία, εφόσον εξακολουθεί η ανοικοδόμηση, κι η ανακαίνιση των εκκλησιών του μέχρι τον 19ο αιώνα(35)

Πεζοπορώντας ανάμεσα στα ερείπια, βλέπετε πολλές δεξαμενές και άλλες κοιλότητες για την αποθήκευση νερού, με την παράδοση να μας παραδίδει πως υπάρχουν εκατό, ενώ μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί ενενήντα εννιά. Ολοκληρώνοντας τον γύρο του οικισμού φτάνετε στην νοτιοδυτική γωνία της οχύρωσης, σχεδόν δίπλα από τον Άγιο Νικόλαο, πιθανόν στη παλιά είσοδο της ακρόπολης του Παλιόκαστρου. Εκεί, ο προσεκτικός επισκέπτης αντικρίζει εντοιχισμένες στο εσωτερικό τμήμα των προπυλαίων δύο μεγαλογράμματες επιγραφές ελληνιστικών χρόνων (2ου αι. π.Χ.) έξι και τεσσάρων σειρών αντίστοιχα που μας αποκαλύπτουν τα ονόματα δύο Ρόδιων στρατιωτικών διοικητών, των περίφημων «Επιστατών»: 

Επικρατίδας
Αναξικρατεύς
επιστατήσας
και τοι
συστρατευσάμενοι
Διοσκόροις

Ο Επικρατίδης γιός του Αναξικράτη που ήταν επιστάτης και οι συσστρατευθέντες αφιερώνουν στους Διόσκουρους, (προστάτες και σωτήρες των ναυτικών γεννημένοι και λατρευόμενοι στην Σπάρτη)(36)

η δεύτερη γράφει:

[Β]ασίλων Εξα[κ]-
εστίωνος
Λέλιος επιστα-
τήσας

Ο Βασίλων γιός του Εξακεστίωνος, από τον (την) Λέλο, έγινε επιστάτης(37).

Μέχρι σήμερα, στα δύο κάστρα έχουν βρεθεί συνολικά έξι δωρικής διαλέκτου ονομαστικές επιγραφές(38). Αυτές οι χαραγμένες στην πέτρα μαρτυρίες, αποδεικνύουν τόσο τη σπουδαιότητα της θέσης όσο και τη σημασία που έδιναν σ’ αυτήν οι Ρόδιοι για τον έλεγχο των ανατολικών τους θαλάσσιων εμπορικών δρόμων. Μέσα στο κάστρο υπάρχουν επίσης πέντε θρησκευτικά μνημεία: της Παναγίας, του Αγίου Στέφανου, όπου το πλατειάκι ανάμεσά τους είναι βοτσαλωτό με ημερομηνία 1858, ενώ, πίσω από το ιερό της Παναγίας, το δάπεδο είναι στρωμένο με χαραγμένες πλάκες, πιθανά από νεώτερο κοιμητήριο. Άλλες είναι του Αγίου Νικολάου, του Ταξιάρχη Μιχαήλ Πανορμίτη (ερείπια), και της τοπικής Αγίας Ελεούσας (ερείπια). Εξωτερικά του κάστρου βρίσκονται δυτικά η Αγία Παρασκευή και ανατολικά η Αγία Μαρίνα. Στη μικρή κοιλάδα που σχηματίζεται ανάμεσα από το Παλιόκαστρο και το ύψωμα Βίγλα είναι ο Άγιος Παντελεήμων και λίγα μέτρα δίπλα του ο Άγιος Γεώργιος ο φτωχός ή «Φτωχουλάκι».

Ο δρόμος συνεχίζει στη πλαγιά του βουνού της Βίγλας (273μ. υψ.), όπου στρατιωτικό φυλάκιο και οι κεραίες του ΟΤΕ. Από το στενό διάσελο αρχίζει να κατηφορίζει προς το οροπέδιο του Αγίου Γεωργίου του Βουνού. Η διαδρομή σ’ αυτή την άδενδρη και βραχώδη κοιλάδα είναι περιπετειώδης, να έχετε το νου και τα μάτια σας στραμμένα στις κοφτερές πέτρες και τα σπασμένα βράχια που προεξέχουν με απειλητικές προθέσεις για να σχίσουν τα λάστιχά σας. Σε κάποιο σημείο της περιοχής που διασχίζετε, ανακαλύφθηκε το μακρινό 1913, αρχαίο νεκροταφείο, όπου μέσα σε λίθινη σαρκοφάγο βρέθηκε από τους κατοίκους ένα χρυσό στεφάνι με 35 φύλλα κισσού εξαιρετικής τέχνης που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο(39) ενώ, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, χρονολογείται(40) στον 4ο ή 3ο αι. π.Χ. 

Στο πέρασμα του χρόνου με τη βοήθεια της αρχαιολογικής έρευνας εντοπίστηκαν κι άλλοι αρχαίοι ευρύχωροι τάφοι ελληνιστικής περιόδου σκαλισμένοι στα βράχια, αποδεικνύοντας τη μόνιμη κατοίκηση από την αρχαιότητα. Επίσης σε όλο το οροπέδιο θα συναντήσετε πολλά αρχαία πέτρινα πατητήρια, όπως γύρω από το ξωκλήσι του Άι Γιάννη του Βουνού, ένα λιθόχτιστο μονόχωρο ξωκλήσι που, αν δεν ήταν ο λευκός σταυρός πάνω από την είσοδο, θα τον περνούσατε για σπίτι. Τα πατητήρια που βρίσκονται διάσπαρτα στο νησί καθώς και το πλήθος των αμφορέων μαρτυρούν επαγγελματική ενασχόληση των κατοίκων με την αμπελοκαλλιέργεια και την παραγωγή κρασιού από την αρχαιότητα. 

Από ‘’μονοπάτι’’ που ξεκινά απ’ το ξωκλήσι, φτάνετε εύκολα (20’) στην άκρη του απότομου γκρεμού, μακρύτερα από την Βίγλα στη θέση «προσκύνημα», όπου υπάρχει ένας παλιός ιστός σημαίας. Απ’ εκεί, αντικρίζετε το λιμάνι και το εντυπωσιακό εξήντα μέτρα μήκους(41) οχυρωτικό τείχος που, παρά την «κυκλώπεια» πολυγωνική τοιχοδομία του, πρόκειται για νεώτερη κατασκευή, συνηθισμένη στη Λυκία από τους κλασικούς χρόνους έως τη ρωμαϊκή περίοδο(42). Είναι πραγματικά εκπληκτική η αίσθηση που αποκτά ο περιηγητής εδώ πάνω, αν μάλιστα έχει και τον χάρτη του συνδέσμου Καστελλοριζιών που αναφέρει δεκάδες ξεχασμένες τοπικές ονομασίες, ονόματα ποιητικά, που οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν από αιώνες, διαφορετικά από χώρα σε χώρα ή ακόμα από περιοχή σε περιοχή και από χωριό σε χωριό, τότε αντιλαμβάνεται καλύτερα την ιστορία του τόπου. 

Από το Παλιόκαστρο είναι δεν είναι 2000μ. το καστρομονάστηρο του Αγίου Γεωργίου του Βουνού, ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το 1949, στο μέσον ενός απόκοσμου κι ερημικού τοπίου. Η επιβλητική εξωτερική του όψη, με την ψηλή περιτοίχιση, εντυπωσιάζει τους επισκέπτες, αν και ένα μεγάλο τμήμα της, στη δυτική πλευρά, έχει πέσει, επιτρέποντας την είσοδο ακόμα κι αν δεν έχετε πάρει τα κλειδιά από τον παπα - Γιώργο Μαλτέζο. Πάνω από την κύρια είσοδο της μονής υπάρχει μεγάλη καταχύστρα με ευνόητο κάποτε, σκοπό, μέσα όμως στον αύλειο χώρο επικρατεί το χάος απ’ τα ερειπωμένα εγκαταλειμμένα κελιά και τους σωριασμένους βοηθητικούς χώρους. Ο άλλοτε κήπος με τα λουλούδια δεν υπάρχει, μόνο το πηγάδι που εξασφάλιζε νερό και δίπλα του τα πέτρινα σκαλοπάτια που οδηγούν στο Ηγουμενείο. Την διάλυση των κελιών και την καταστροφή προσπαθεί να καλύψει η θεριεμένη βλάστηση που τα τυλίγει, προσφέροντας ένα πανάθλιο θέαμα που δεν τιμά κανένα. 

Η πεζούλα που διατρέχει το εξωτερικό νότιο τμήμα του κυρίως ναού είναι βοτσαλωτή, με ωραία σχέδια, ενώ στο υπέρθυρο της εισόδου υπάρχει η τοιχογραφία του Αγίου Γεωργίου και ψηλότερα η μαρμάρινη σκαλιστή κτητορική επιγραφή που αναφέρει την ημερομηνία ΑΨΝΘ’ (=1759), τον κτήτορα Άνθιμο και τον μάστορα Κωνσταντή από την Ρόδο.

ΑΨΝΘ’
ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΘΗ
Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ
ΠΑΡΑ ΤΩΝ ΕΥΣ
ΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ
ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΟΥΝΤΩΝ ΕΝ
ΤΗ ΝΗΣΩ ΤΑΥΤΗ
ΑΠΡΙΛΙΟΥ Κ Γ’
ΓΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΟΥ ΟΣΙΟΤ
ΑΤΟΥ ΚΑΙ ΤΥΦΛΟΥ ΑΝΘΙΜΟΥ
ΚΩΣΤΑΝΤΗΣ ΠΡΟΣΚΗΝΗΤΟΥ Μ
ΑΣΤΟΡΗΣ ΡΟΔΙΤΗΣ(43)

Το καθολικό της ανδρικής μονής του Αγίου Γεωργίου του βουνού ορθώθηκε πάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικού τόπου λατρείας, χτισμένου από τους πρώτους  χριστιανούς Μεγιστείς. Μέσα στην εκκλησία σώζεται το θαυμάσιας τέχνης ψηφιδωτό δάπεδο και το νεώτερο ξυλόγλυπτο τέμπλο με τις εικόνες. Η έκπληξη στην αρχιτεκτονική του είναι ότι κάτω από το ναό υπάρχει κατακόμβη, η κρύπτη του Αγίου Χαραλάμπους. Λίγα σκαλιά από τον πρόναο σας φέρνουν από το φώς στο σκοτάδι της στενής κρύπτης, ενός χώρου που πρέπει να έχετε κεριά ή φακό για να τον δείτε. Σε κάθε περίπτωση υποβάλλει με την απόλυτη σιωπή και τη μεγάλη διαφορά θερμοκρασίας, φοβίζοντας και ταυτόχρονα μαγεύοντας τους επισκέπτες. 

Στο μοναστήρι αξίζει να ανεβείτε και να επιστρέψετε απ’ τα 399 σκαλοπάτια που ξεκινούν ή καταλήγουν στον κεντρικό δρόμο που περιζώνει την πόλη. Η διαδρομή περνά μερικά από τα μαγευτικά και αυστηρά τοπία του νησιού, χαρίζοντας, ειδικά εκεί που τελειώνουν τα σκαλοπάτια στην κορφή του βράχου, μερικά από τα ομορφότερα σημεία ανεμπόδιστης θέας όλου του λιμανιού, και μακρύτερα αγκαλιάζοντας το αμόλυντο Αιγαίο μέχρι τα ψηλά βουνά της Ανατολής στην αντίπερα μικρασιατική ακτή.

Το ταξίδι κι η ζωή στο Καστελλόριζο δεν τελειώνει με την περιήγηση στο νησί. Διατρέχει με καΐκι τα παράλια για να συναντήσει την διάσημη σε όλο τον κόσμο Γαλάζια Σπηλιά, ενώ, στη συνέχεια,καλύπτει γρήγορα τα οχτώ μίλια μέχρι τη Ρω, το νησί που έγινε γνωστό απ τη Δέσποινα Αχλαδιώτη την αλησμόνητη «Κυρά της Ρω» (βλ. αφιέρωμα στις επόμενες σελίδες). Επίσης, διασχίζει τα δυόμισι μίλια του πελάγους που το χωρίζουν απ την Αντίφελλο, το σημερινό Κας που είναι για τους Καστελλοριζιούς κάτι παραπάνω από συνήθεια ή τουριστική ανάγκη, απέχει άλλωστε μόλις 30 λεπτά. Δεν είναι ο χρόνος, ποτέ δεν μέτραγε αυτός, αλλά οι φιλίες που υπάρχουν από παλιά, οι εμπορικοί, οικονομικοί, συναισθηματικοί ακόμα και συγγενικοί δεσμοί με τους κατοίκους του, πράγμα που σημαίνει ότι εδώ και δεκάδες χρόνια έχει μπει στην αυτονόητη πρακτική, ταξιδεύοντας σχεδόν καθημερινά, (εκτός Σαββατοκύριακου που έχει ακριβό ελλιμενισμό) όχι μόνο για τουριστικούς, αλλά και για πρακτικούς λόγους, όπως για να καλύψουν τις ανάγκες του νησιού σε τρόφιμα, φρέσκα φρούτα, λαχανικά, γαλακτοκομικά ακόμα και ψωμί. 

Μην ξεχνάτε ότι είναι άγονο κι άνυδρο δεν έχει αξιόλογη παραγωγή, πάντοτε εξαρτιόταν από την έξωθεν βοήθεια για την επιβίωσή του. Να έχετε μαζί σας διαβατήρια και να κάνετε αυτή την εκδρομή ειδικά την Παρασκευή, που γίνεται υπαίθριο παζάρι, θυμίζοντας τη δική μας λαϊκή χωρίς τους πάγκους, όλα είναι στρωμένα στο χαλί. Οι Έλληνες είναι έτσι κι αλλιώς ευπρόσδεκτοι, πόσο μάλλον που… ψωνίζουν πολλά από την τοπική αγορά που πραγματικά συμφέρει.

Καθώς πλησιάζετε στο λιμάνι, φαίνεται καθαρά ο τεράστιος καταπράσινος ορεινός όγκος του Κας (Καστελλοριζιώτικη ονομασία) που, ποιος ξέρει, πόσες διαδρομές κρύβει. Κοντά στο λιμάνι πια, αριστερά σας, σε μια φυσική πλαγιά του λόφου, φαίνεται το αρχαίο θέατρο της Αντίφελλου. Είναι επισκέψιμο όλο το χρόνο και από το δρόμο που οδηγεί προς τα εκεί, έχετε πανοραμική θέα του Καστελλόριζου. Εμπρός και γύρω από τις 26 σειρές καθισμάτων απλώνεται μεγάλος ελαιώνας, ενώ η θάλασσα απέχει 200 μέτρα. 

Στις παρυφές πόλης, στο κέντρο αλλά και στην παραλία μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες φιλοξενούν χιλιάδες καλοκαιρινούς επισκέπτες. Η κίνηση θυμίζει εξελιγμένο παραθεριστικό θέρετρο που απ’ ό,τι φαίνεται γνωρίζει ολοένα μεγαλύτερη τουριστική ανάπτυξη. Ίσως κι εσείς σκεφθείτε τη διαφορά με το πανέμορφο Καστελλόριζο και, συγκρίνοντας τις αιτίες, μπορεί να ζηλέψετε. Από τη μια η ακτή του Κας ολοένα να απλώνεται φεγγοβολώντας από νέες επενδύσεις, προσελκύοντας πρόθυμους επενδυτές, βελτιώνοντας και εξελίσσοντας τη ζωή, κι απ την άλλη το ακριτικό Καστελόριζο, το νησί σύμβολο, τη μελλοντική πύλη της Ελλάδος στην Τουρκία, με τους κατοίκους του να παραμένουν πιστοί φύλακες, σηκώνοντας την ελληνική σημαία μαζί με τη σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της πόλεως των Αθηνών, που αδελφοποιήθηκε το 2002 επί δημαρχίας κ. Δημήτρη Αβραμόπουλου, περιμένοντας την όποια αρωγή της διοίκησης.   

Πολλές εκδρομές ξεκινούν από εδώ προς την Κέκοβα και τα Σίμενα, όπου θα παρατηρήσετε από τα ειδικά γυάλινα δάπεδα των τουριστικών σκαφών τις υποθαλάσσιες αρχαιότητες. Ωραία, κοντινή διαδρομή, είναι επίσης προς τα γειτονικά αγιότοκα Μύρα (Demre) με το μεγάλο τους αρχαίο θέατρο. Απέχουν 45’ με ταξί ή λεωφορείο. Εκεί έζησε, θαυματούργησε και άγιασε τον 4ο αι. ο επίσκοπος Μύρων ο Άγιος Νικόλαος ο προστάτης των Ναυτικών και των αδυνάτων που κατά παράδοση γεννήθηκε στα Πάταρα. Θα δείτε την αναστηλωμένη εκκλησία αφιερωμένη στο όνομά του˙ θεωρείται το σπουδαιότερο χριστιανικό χτίσμα των Μύρων, το τρίτο εξέχων βυζαντινό κτίσμα της Ανατολίας, και αναφέρεται στα χριστιανικά αρχεία σαν Μονή του Αγίου Νικολάου. 

Το 1922, με τα συνταρακτικά γεγονότα της Μικρασιατικής καταστροφής, τελέστηκε η τελευταία θεία λειτουργία. Τα πάντα σίγησαν για δεκαετίες και μόλις το 1989 η εκκλησία και ο περιβάλλων χώρος χαρακτηρίστηκαν αρχαιολογικό μνημείο υψίστης σημασίας, που περιελήφθη στον προσωρινό κατάλογο Αρχαιολογικών χώρων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από το τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού. Τον ίδιο χρόνο ξεκίνησαν οι εργασίες ανασκαφής – αναστήλωσης και συντήρησης – αποκατάστασης των τοιχογραφιών και τη Κυριακή 4 Σεπτεμβρίου 2005, παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά τα αποτελέσματα στο κοινό, τους δημοσιογράφους(44) και τους χορηγούς, το ίδρυμα Vehbi Koc, το κοινωφελές ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης της Διοίκηση Αντάλυας, το ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως και από το παγκόσμιο ταμείο Μνημείων – ίδρυμα Samuel H. Kress. Εντός του ναού σώζεται το επιβλητικό σύνθρονο με 10 σκαλοπάτια και το θαυμάσιο δάπεδο με τα πολύχρωμα μαρμάρινα ψηφιδωτά του 11ου αι. Πρωτύτερα, στις 6/12/2001 κατόπιν ειδικής αδείας έγινε για πρώτη φορά θεία λειτουργία από τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Μύρων Χρυσόστομο και μετά από δύο χρόνια, στις 6/12/03, δέχθηκε τη δεύτερη Πατριαρχική επίσκεψη από τον Παναγιότατο Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο.

Η Τουρκία δεν είναι ακόμα μέλος της Ε.Ε., μόλις γίνει, θα υπάρχουν κατ’ ευθείαν εκδρομές από το Καστελλόριζο. Σε κάθε περίπτωση είναι εύκολο να πάτε, ειδικά όσοι έχετε νέο διαβατήριο ή ταυτότητα δεν θα έχετε κανένα άλλο έλεγχο, ούτε καν καθυστέρηση για σφραγίδα. 

Στη Μεγίστη, όπως επίσημα(45) λέγεται ο Δήμος και ο οικισμός από το 1957, οι εντυπώσεις που αποκομίσαμε στην αρχή του νέου αιώνα είναι κάτι παραπάνω από θετικές. Πραγματικά σε αυτό το νησί  ο επισκέπτης αναβαπτίζεται, αισθάνεται την ποιοτική φιλοξενία και την αγάπη που διατηρούν οι Καστελλοριζιοί για τον ακρίτα μας που κοιτά την νέα εποχή με σθένος κι ενάργεια. Η αρχή της γνωριμίας έγινε χρόνια πριν, με τα γυρίσματα του ιταλικού «Mediteraneo», το 1991, που πήρε Οσκαρ καλύτερης ξένης ταινίας, κάνοντας τα μοναδικά τοπία του Καστελλόριζου γνωστά σε όλο τον κόσμο. Καθοριστική για πολλούς στάθηκε η συναυλία του Μάνου Χατζιδάκι με την ορχήστρα του, τον Ηλία Λιούγκο και την Νανά Μούσχουρη, αγγελικές φωνές που μας ταξίδεψαν στο ακριτικό Καστελλόριζο με τα τραγούδια ‘’το πέλαγο είναι μικρό’’,  ‘’πάλι έφυγε το τραίνο’’, ‘’είμαι αητός χωρίς φτερά’’, ‘’φέρτε μου ένα μαντολίνο’’ και τόσα άλλα που για καλή μας τύχη τα ακούσαμε και τα είδαμε στην ΕΤ 1, τη Δευτέρα 26 Αυγούστου 1991 (η συναυλία έγινε 22/8/1991 και τη φωτογράφησε ο Σπύρος Κατωπόδης). Παρ’ ό,τι πέρασαν τόσα χρόνια η μνήμη παραμένει σ’ αυτή τη θεσπέσια μουσική γιορτή που πρόβαλε το νησί με το ήθος της προσφοράς του Χατζιδάκι και με τα δημοσιεύματα της εφημερίδας(46) Καθημερινή που με κάθε ευκαιρία παρουσίαζε και παρουσιάζει τον τόπο. 

Στις μέρες μας (29 Μαρτίου 2006) για άλλη μια φορά τα φώτα όλου του κόσμου στράφηκαν στο ακριτικό Καστελλόριζο καθώς ήταν το μοναδικό σημείο της χώρας απ’ όπου μπόρεσαν επιστήμονες και επισκέπτες να παρατηρήσουν τη Σελήνη, καθώς κάλυπτε πλήρως τον Ήλιο (13:53’:27’’). Σίγουρα τυχεροί όσοι την είδαν, αφού η επόμενη ολική έκλειψη του Ηλίου θα είναι ορατή από την Ελλάδα στις 21 Απριλίου του 2088. Ό,τι δεν έκανε όλα αυτά τα χρόνια η διοίκηση για την προβολή του τόπου, το έκανε η φύση και οι άνθρωποι που με τις πράξεις τους δείχνουν την αγάπη τους.  

Οι σημερινοί κάτοικοι όμως δεν ζουν (ή δεν θα έπρεπε να ζουν) μόνο με τα σύμβολα. Οι εποχές άλλαξαν κι αυτό πρέπει να το νοιώσει η διοίκηση προστρέχοντας με την αρωγή της στους ακρίτες του αρχιπελάγους. Τώρα είναι η σειρά της πολιτείας που θα πρέπει με στοργή να πράξει τα οφειλόμενα, να βρίσκεται σε εγρήγορση για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που γνωρίζει από τα υπομνήματα – αιτήματα των Καστελλοριζιών, αλλά και αυτά που θα έρθουν, μέχρι ότου κάποιες σημαίες να κυματίζουν αδελφωμένες.

Σημειώσεις:

(1) Μιχάλη Σκανδαλίδη, «Αιγαίον – Δωδεκάνησος κατά τις αρχαίες και μεσαιωνικές πηγές και η ελληνικότητα της Δωδεκανησιακής Πολυνησίας», στο Κωνσταντίνος Μηνάς (επιμ.) Ρόδος (1999) 218. Βλ. και Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Το ανατολικότερο Ελληνικό Έδαφος η νήσος Στρογγύλη του Αρχιπελάγους της Μεγίστης και τα πέρα του Αιγαίου κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1994) 11.

(2) Εντυπωσιάζει δε, το ότι όσους χάρτες και να τύπωσε το ΥΠΕΠΘ αλλά και ιδιώτες, για τα σχολεία, όσες φορές προλάβαμε στα χρόνια μας αλλαγές ονομασίας ή και συνόρων κρατών, το Καστελλόριζο παρέμενε εκεί, στο ίδιο πλαίσιο, θαρρείς και εξοβελίζεται από το φυσικό του χώρο ή ακόμα χειρότερα, θαρρείς και κάποιοι έχουν βαλθεί να συρρικνώσουν την επικράτεια.

 (3) Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, πριν καταλάβουν τα Δωδεκάνησα, είχαν πάνω από δύο αιώνες ιστορία. Είναι δύσκολο να καθοριστεί η ίδρυση του τάγματος, αφού η αρχή του χάνεται μέσα στο θρύλο και τις ασάφειες της ιστορίας. Γύρω στα μέσα του 11ου αι. ιδρύεται με την άδεια του χαλίφη στην Ιερουσαλήμ από Αμαλφινούς εμπόρους, ένας ξενώνας – νοσοκομείο για τη φιλοξενία και την περίθαλψη των χριστιανών προσκυνητών των Αγίων Τόπων. Αυτός ο ξενώνας, αντίθετα με ό,τι πίστευαν παλιότερα, ήταν ένα προδρομικό ίδρυμα του Τάγματος των Ιωαννιτών. Στις αρχές περίπου του 12ου αι. η αινιγματική μορφή του Pierre Gerard ή Gerald Tenque, ίδρυσε το «Τάγμα των αδελφών νοσοκόμων», χωρίς στρατιωτική οργάνωση. Γύρω στο πρώτο τέταρτο του 12ου αι. το τάγμα οργανώθηκε στρατιωτικά σύμφωνα με τις δυτικοευρωπαϊκές φεουδαρχικές αρχές και από εκεί και ύστερα γίνονται άγαμοι μοναχοί – πολεμιστές, χωρίς να αποβάλουν τον αρχικό φιλανθρωπικό τους ρόλο. Οι Ιωαννίτες ιππότες μαζί με τους Ναΐτες (Templiers) γίνονται οι σπουδαιότεροι αντιπρόσωποι της σταυροφορικής ιδεολογίας μαχόμενοι με το ξίφος την αντίπαλη μουσουλμανική μέσα στην Ανατολή. Αποκτούν στρατιωτικά ερείσματα στην Παλαιστίνη και τη Συρία, όπως και στα Ιεροσόλυμα (Ιεριχώ, Ασκαλών, Μαργκότ κ.ά). Παραμένουν μαχόμενοι για περίπου δύο αιώνες, έως ότου εκδιώκονται μετά την κατάληψη της Άκρας της Παλαιστίνης το 1291. Καταφεύγουν στην Κύπρο και μεταξύ των ετών 1306 – 1309/10 καταλαμβάνουν τη Ρόδο και τα υπόλοιπα νησιά της Δωδεκανήσου εκτός από την Αστυπάλαια που ανήκε στο δουκάτο της Νάξου, την Κάρπαθο και Κάσο, νησιά του ενετικού βασιλείου της Κρήτης. Μετά την κατάκτηση στόχος τους γίνεται η κυριαρχία στους εμπορικούς δρόμους Ανατολής – Δύσης με τη δημιουργία προγεφυρωμάτων στη Μικρά Ασία και τη Μέση Ανατολή. Συμμαχούν με την Αγία Έδρα, τη Γαλλία, τη Βενετία και την Κύπρο. Ο επιθανάτιος ρόγχος της βυζαντινής αυτοκρατορίας και η προσπάθεια ένωσης όλων των χριστιανικών δυνάμεων εναντίων των Τούρκων αποδεικνύονται μάταιες. Η Κωνσταντινούπολη πέφτει το 1453 και οι Τούρκοι είναι προ των πυλών της Ρόδου. Οι εμπορικές συμφωνίες με την Αίγυπτο και την Τύνιδα, οι διπλωματικές διαβουλεύσεις, οι πολιορκίες, η σθεναρή άμυνα στις επιθέσεις, οι νέες οχυρώσεις, οι μάχες που ακολούθησαν για δεκαετίες, παρέτειναν, ωστόσο δεν απέτρεψαν την παράδοση της Ρόδου και όλων των Δωδεκανήσων. Οι Ιωαννίτες Ιππότες έφυγαν μαζί με 4-5.000 λαού την 1η Ιανουαρίου 1523 με κατεύθυνση την Κρήτη.  Ηλία Ε. Κόλλια, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 165 – 171.

(4) Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 376. Βλ. και Ηλία Ε. Κόλλια, ο.π. 166.

(5) Κάτι που επιβεβαιώνει έγγραφο με ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου 1440 του Μ. Μάγιστρου Jean de Lastic (1437 – 1454) με αναφορά σε επίθεση εναντίον του Αιγυπτιακού στόλου για να σωθεί το Καστελλόριζο. Παπαμανώλη ο.π. 378.

(6) Παπαμανώλη ο.π. 380.

(7) Παπαμανώλη ο.π. 381.

(8) Η πόλη των Μύρων (Demre) ανάμεσα στον κόλπο της Μάκρης και της Αττάλειας υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της Λυκίας, έδρα μητροπόλεως με 33 επισκοπές. Εδώ έζησε, θαυματούργησε και άγιασε τον 4ο αι. ο Άγιος Νικόλαος επίσκοπος και Αρχιεπίσκοπος Μύρων της Λυκίας ο προστάτης των Ναυτικών και των αδυνάτων. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει αναστήλωση του ναού, βασιλική με τρούλο, που χτίστηκε στη σημερινή της μορφή το 520 μ.Χ. πάνω σε παλιότερο πρωτοχριστιανικό ναό. Μια που αναφερόμαστε στον Άγιο να θυμίσουμε ότι σε μια κατανυκτική τελετή το Σάββατο 27 Νοεμβρίου 2004, δωρίστηκε από την Ι. Μ. Αγ. Νικολάου Τσιρίλοβου Καστοριάς, τμήμα από τα τίμια λείψανα του Αγίου, στο Μητροπολιτικό ναό Αγίου Νικολάου Τρικάλων, που τιμάται στη μνήμη του. Η δωρεά έγινε κατόπιν αποδοχής του αιτήματος που είχε υποβάλει ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Τρίκκης και Σταγών κ. Αλέξιος στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Καστοριάς κ. Σεραφείμ. Πρωτοπρεσβύτερος Πολύκαρπος Γρ. Τύμπας, «Ο Άγιος Νικόλαος βρίσκεται ανάμεσά μας», στο περιοδικό Άγιος Βησσαρίων ε. ΚΓ’ τ.4, Οκτ – Δεκ (2004) 99, 120.

(9) Στον Φοίνικα είχαν εγκατασταθεί πολλοί Καστελλοριζιοί που ασχολούντο με το εμπόριο ξυλείας και δημητριακών. Παντελή Μ. Κοντογιάννη, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Αθήνα 1921 Α’ ανατύπωση Αθήνα (2000) 160 - 161.

(10) Γεώργιου Κ. Γιαγκάκη, Το Αρχιπέλαγος της Μεγίστης και τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος στη Λυκία θάλασσα, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1991) 35.

(11) Βασίλης Σφυρόερας, βλ. λ. «Καστελλόριζο», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 27, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 691. Πρβ. Γιαγκάκη ο.π. (1991) 22 με βιβλιογραφία.

(12) Νίκου Χαρατσή, «Σφουγγαράδες, σφουγγαράδικα καΐκια του Τρίκερι», ημερολόγιο 2007, έκδοση κοινότητας Τρικέρων και Πολιτιστικού κέντρου 2007.

(13) Βασίλης Σφυρόερας, βλ. λ. «Καστελλόριζο», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 27, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 691. Πρβ. Γιαγκάκη ο.π. (1991) 36 με βιβλιογραφία.

(14)  Τα Δωδεκάνησα καταλαμβάνονται από τους Ιταλούς από τις 28 Απριλίου ως τις 20 Μαΐου 1912. Επρόκειτο για προσωρινή κατάληψη (occupatio bellika) όπως έλεγαν, γι αυτό ο λαός τους υποδεχόταν σαν απελευθερωτές από τους Τούρκους. Στις 18 Οκτωβρίου 1912 υπογράφτηκε στο Ουσί η ιταλοτουρκική συνθήκη ειρήνης μια λαμπρή νίκη της ιταλικής διπλωματίας που στρεφόταν εναντίων των Δωδεκανησίων και της Ελλάδας, πράγμα που επιβεβαιώνεται με τη συνθήκη της Λωζάνης (24 Ιουνίου 1923) που σηματοδοτεί την πλήρη κυριαρχία τους. Τα Δωδεκάνησα προσαρτώνται στο Ιταλικό βασίλειο μέχρι την συνθηκολόγηση στις 11 Σεπτεμβρίου 1943. Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή, «Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα» και «Κυριαρχία και εξιταλισμός» στο: Κωστής Λιόντης (επιμ.) Επτά ημέρες (1997) 6, 8. Του ιδίου: Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα, 1912-1943, Ρόδος 1998.

(15) Άρθρο 15 (που αναφέρει τις ονομασίες των νησιών) και 17 της Συνθήκης της Λωζάννης. Γιαγκάκη ο.π. (1991) 36, Πρβ. Aldo Levi – Giuseppe Fioravanzo, Γεγονότα στο Αιγαίο μετά την Ανακωχή, Νικήτας Καστής (μτφ.) Ιστορικό Γραφείο του [Ιταλικού Π.Ν.] Πολεμικού Ναυτικού, δεύτερη έκδοση, Δήμος Λέρου (1999) XXVI – XXVII. Επίσης: Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο, Υπουργείο Αιγαίου, Αθήνα (2002) 13 με βιβλιογραφία.

(16) Ευάγγελου Βαρδαμίδη, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Αθήνα (1996) 290.

(17) Γιαγκάκης ο.π. (1991) 37.

(18) Οι Άγγλοι λόγω γεωγραφικής θέσης είχαν επιλέξει το Καστελλόριζο σαν πρώτο στόχο για τις επιχειρήσεις στο Αιγαίο. Μετά την ανακωχή (1943) το έκαναν αρχικά προχωρημένη θέση, στη συνέχεια κέντρο στρατιωτικής και επιμελητηριακής διακίνησης των Συμμάχων στο Αιγαίο και μεγάλο προωθημένο σταθμό αποθηκών – ανεφοδιασμού με κάθε διαθέσιμο μέσο, ακόμα και με ελληνικά καΐκια.  Οι τραυματίες από τα άλλα νησιά μεταφέρονταν εδώ και, ανάλογα με την κατάσταση στην οποία βρισκόνταν, άλλους τους περιέθαλπαν στις πρόχειρες νοσοκομειακές μονάδες που είχαν κατασκευάσει και άλλους τους μετέφεραν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Aldo Levi – Giuseppe Fioravanzo, Γεγονότα στο Αιγαίο μετά την Ανακωχή, Νικήτας Καστής (μτφ.) Ιστορικό Γραφείο του Πολεμικού Ναυτικού [Ιταλικού Π.Ν.], δεύτερη έκδοση, Δήμος Λέρου (1999) 358.

(19) Στις 25 Ιουλίου έπεσε η φασιστική κυβέρνηση της Ιταλίας. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 μετά την είδηση της συνθηκολόγησης του μεταφασιστικού καθεστώτος που έγινε γνωστή από το ραδιόφωνο, μεταδόθηκαν τηλεγραφήματα και σήματα για την ανακωχή από το Supermarina (Ανωτάτη Ναυτική Διοίκηση Ιταλίας), προς το Mariegeo (Διοίκηση Ναυτικής Στρατιωτικής Ζώνης Αιγαίου) προς τη Λέρο, τη Ρόδο, και από εκεί σε όλες τις Διοικήσεις Πεζικού, Ναυτικού, Αεροπορίας των Δωδεκανήσων. Το τηλεγράφημα προς τη διοίκηση του Καστελλόριζου ήταν πιο κατατοπιστικό: «Παρατηρητήριο MonteVigla. Πρωτ.26. Mariegeoalt. Συνήφθη ανακωχή με τις Αγγλοαμερικάνικες δυνάμεις Alt. Παύουν οι εχθροπραξίες προς αυτές τις δυνάμεις alt. Οργανώστε αυξημένη φύλαξη προς το μέτωπο της ενδοχώρας, απαγορεύοντας με χρήση βίας, κάθε είσοδο στρατιωτικών δυνάμεων άλλων εθνικοτήτων 212508 – 2315». A. Levi – G. Fioravanzo, ο.π. 17 – 18.

(20) Και στις δύο χρονικές περιόδους βρετανικής κατάληψης, το νησί πλήρωσε βαρύτατο τίμημα. Το 1941 που αποβιβάστηκαν, οι κάτοικοι τους βοήθησαν νομίζοντας ότι ήρθαν για απελευθέρωση του νησιού. Που να φανταστούν ότι όλη η επιχείρηση είχε χαρακτήρα αντιπερισπασμού ώστε να φτάσει με ασφάλεια μια βρετανική νηοπομπή βοήθειας στον Πειραιά. Οι Άγγλοι μετά από δύο μέρες έφυγαν, αφήνοντας τους κατοίκους στην εκδικητική μανία των Ιταλών και των Μελανοχίτωνων που ήρθαν, βασάνισαν, φυλάκισαν και 32 κατοίκους κλείσανε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ιταλία. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1943, αμέσως μετά τη συνθηκολόγηση, το αντιτορπιλικό Παύλος Κουντουριώτης με κυβερνήτη τον αντιπλοίαρχο Ε. Μπαλτατζή, συνοδεύοντας νηοπομπή, αποβιβάζει Άγγλους συμμάχους (200 άντρες, εκ των οποίων 60 Ινδοί). Οι Καστελλοριζιοί έχοντας πάρει ήδη σκληρό μάθημα έφυγαν στην Τουρκία (Κάς) να σώσουν τουλάχιστον τη ζωή τους. Οι σύμμαχοι, βρίσκοντας άδεια τα σπίτια, λεηλάτησαν κυριολεκτικά ό,τι μπορούσαν, μέχρι και τις προίκες, πυρπολώντας και τα σπίτια. Την καταστροφή συμπλήρωσε η γερμανική αεροπορία με πέντε επιθέσεις σε τρείς εβδομάδες που μεταμόρφωσαν τις αρχοντογειτονιές σε στάχτη. Από τότε το νησί, άμοιρο καθάρσεως δεν ορθοπόδησε ποτέ. A.Levi – G. Fioravanzo, ο.π. 357, 358. Παντελή Κ. Παντελή, στο: Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) Επτά ημέρες (1996) 7 – 8. Επίσης Κώστα Τσαλαχούρη, «Η αποχώρηση των Άγγλων από τα Δωδεκάνησα», στο: Κων/νος Μηνάς (επιμ.) Ρόδος (1999) 248 – 249. Βλ. μαρτυρίες στο: Βαρδαμίδης ο.π. 279 – 281 και Γιάννη Π. Γκίκα, Κάστρα ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας, τ.Γ’εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα (1995) 260 – 261.

(21) Βαρδαμίδης ο.π. 290, Πρβ και Γιαγκάκη ο.π. (1991) 37.

(22)Β. Καρδάσης – Τ. Χαρλάφτη, στο: Ι. Κ. Χασιώτη, Ο. Κατσιαρδή – Hering, Ε. Α. Αμπατζή (επιμ.), Αθήνα (2006) 67.

(23) Μαρία Δαμηλάκου, στο: Ι. Κ. Χασιώτη, Ο. Κατσιαρδή – Hering, Ε. Α. Αμπατζή (επιμ.), Αθήνα (2006) 296.

(24) Σπούδασε (1932 – 1937) στη σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, όπου διακρίθηκε. Μετά τον πόλεμο, έλαβε υποτροφία της Γαλλικής κυβέρνησης συνεχίζοντας τις σπουδές του στη Γαλλία.  Το έργο του έχει αναγνωριστεί στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Στην πατρίδα του Σύμη φιλοτέχνησε το «Περιστέρι της Ειρήνης», τον «Μικρό Ψαρά», και το «μνημείο των εκτελεσθέντων», στο προαύλιο του Πανορμίτη.

(25) Γιαγκάκης ο.π. (1991) 34.

(26) - (26α) Κυριάκος Χονδρός, «Θέσεις και απόψεις γύρω από την πολιτιστική ανάπτυξη του Καστελλόριζου, Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 240.

(27) Είναι δύσκολο θέμα ακόμη και για καθηγητές η ετυμολογία των τοπωνυμίων, ενίοτε ολισθηρό και επικίνδυνο, γιατί ποτέ δεν στερεύουν οι γνώμες και οι αμφιβολίες. Έτσι έχουμε και την βυζαντινή προέλευση από το κάστελλος ή καστέλι και από το ριζά, το ότι ήταν χτισμένο στα ριζά του βουνού. Συλλογικό, Καστελλόριζο, έκδοση Δήμου Μεγίστης (2000) 5.

(28) Αλεξάνδρα Στεφανίδου, στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),Αθήνα (2001) 219.

(29)  Κ.Ν. Σάθα,Τουρκοκρατούμενη Ελλάς (1453 – 1821), Β’ έκδοση Κ. Καμαρινόπουλος – Θ. Γυφτάκης, Αθήνα (1962) 544. Πρόσφατα, κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Μοντέρνοι Καιροί το ιστορικό μυθιστόρημα του Γεώργιου Ρούσσου, ο κουρσάρος του Αιγαίου. Στις σελίδες του σκιαγραφείται ο ήρωας Λάμπρος Κατσώνης μέσα από τα γεγονότα των Ρωσοτουρκικών πολέμων του 18ου αιώνα.

(30) Ελένη Κων. Παπαβασιλείου, στο: Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) Επτά ημέρες (1996) 12.

(31) Ο Μιχάλης Χονδρός, 88 ετών, διετέλεσε δήμαρχος Καστελλόριζου επί σειρά ετών, και ταυτόχρονα εκδότης της εφημερίδας, Η φωνή του Καστελόριζου, που συνεχίζει την πορεία της από το γιό του Κυριάκο: «Ο πατέρας μου υποστήριζε τις καλές σχέσεις με τους γείτονες πολλά χρόνια. Μάλιστα με τον δήμαρχο της Αντίφελλου (σ.σ. Κας) βρέθηκαν πολλές φορές στο ίδιο τραπέζι και συχνά μιλούσαν για την τουριστική ανάπτυξη των περιοχών τους. Όταν κάποια στιγμή του είπε ότι την εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου θέλουν να την κάνουν δισκοθήκη ή αποθήκη αργότερα, εκείνος του είπε: και εγώ με τη σειρά μου θα γκρεμίσω το τζαμί. Με αυτόν τον έξυπνο όσο και απειλητικό αντίλογο κάτσανε οι δύο τους, σκέφθηκαν το κοινό τουριστικό και θρησκευτικό συμφέρον. Σήμερα και η εκκλησία της Παναγίας υπάρχει, όπως άλλωστε και το Τζαμί».Πληροφορητής: Κυριάκος Μ. Χονδρός 21/3/08 ω11:00. 

(32) Ο Νίκος Σάββας (1914 – 1942) καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε, ενώ ο σύντροφός του Γιώργος Κυρμιχάλης (1923 – 1949), λόγω του νεαρού της ηλικίας του (17 ετών) καταδικάστηκε σε 25 χρόνια φυλάκιση και κοιμήθηκε στη Ρόδο το 1949. Βαρδαμίδης ο.π. 295.

(33) Βλ. ρεπορτάζ στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.88ο φ.26593) Τρίτη 5 Ιουνίου (2007) 7, και αφιέρωμα του Γιάννη Μπογόπουλου της εφημερίδας Αθηνών Ελευθεροτυπία (φ.1533) στο ένθετο περιοδικό Έψιλον τ.845 Κυριακής 24 Ιουνίου (2007) 66 – 74.

(34) Καλλιόπη Μπαϊράμη, «Χάλκη, Αλιμιά, Καστελλόριζο, Ρω», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), (2005) 374.

(35)Στεφανίδου ο.π. 218.

(36)Μάριου Βερέτα, Μέγα Ονομαστικόν ή τα ονόματα των Ελλήνων [λεξικό], αυτοέκδοση, Αθήνα (1997) 118.

(37)Norman G. Ashton, Angient Megisti - The Forgoten Kastellorizo, University of Western Australia Press (1995) 22.

(38) Παντελή ο.π. 2.

(39) Δημήτριου Μποσνάκη, στο: Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) Επτά ημέρες (1996) 11.

(40) Μπαϊράμη ο.π. 374.

(41) Παντελή Κ. Παντελή, Η ιστορία και η Διάλεκτος των Κατοίκων της νήσου Μεγίστης, εκδόσεις ελεύθερη σκέψις Αθήνα (2002) 25.

(42)Μποσνάκη ο.π. 11.

(43) Χάρη Κουτελάκη, «Χριστιανικές Ελληνικές επιγραφές του Καστελλόριζου» προς δημοσίευση στο συλλογικό τιμητικό τόμο στη μνήμη Ιωάννη Χατζηφώτη 2008.

(44) Για τις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης βλ. Ελένη Μπίστικα, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «Προσκύνημα στα Μύρα» Κυριακή 4 Σεπτεμβρίου (2005) 2, της ίδιας «Προστάτης Πολιτιστικής Συνεργασίας» Τετάρτη 7 Σεπτεμβρίου (2005) 2, της ιδίας «Το καινούργιο πρόσωπο της Τουρκίας και οι μνήμες» Πέμπτη 8 Σεπτεμβρίου (2005) 2.

(45)  Β.Δ. 20.11.1957, ΦΕΚ  253 / τ.Α’ / 14.12.57. Η μετονομασία έγινε γιατί με το Μεγίστη υπογραμμίζεται η από αρχαιοτάτων χρόνων ελληνικότητα του χώρου. Βλ. τη μελέτη Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Το ανατολικότερο Ελληνικό Έδαφος η νήσος Στρογγύλη του Αρχιπελάγους της Μεγίστης και τα πέρα του Αιγαίου κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1994.

(46) Τα δημοσιεύματα είναι όλα της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή: Ελένης Μπίστικα, «από το ημερολόγιο Καστελλόριζο 2000» 20/8/2000, της ιδίας: «Βαθιές οι ρίζες οι ελληνικές – Κύπρος και Καστελλόριζο στο προσκήνιο» 7/5/03, «Προσκύνημα στα Μύρα» 1ο 4/9/05, 2ο 7/9/05, 3ο 8/9/05, «Αποχαιρετισμός στον Καστελλοριζιό ναύαρχο Μιχαήλ Ν. Αγαπητό» 4/1/07, «Καστελλόριζο σήμερα» 29/3/06 με την ευκαιρία της έκλειψης. Επίσης Γιάννη Σουλιώτη, για την έκλειψη  στις 25/2/06 και 24/3/06, Πολυξένη Αθανασούλια, «τα τρία λεπτά που φώτισαν το Καστελλόριζο», στο περιοδικό ‘’Κ’’ τ.149 Κυριακή 9 Απριλίου (2006) 20 – 26, ένθετο στην εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (ε.87ο φ.26250). Και παλιότερα: Μανίνα Ντάνου, «Καστελλόριζο ζητεί … καταφύγιο», 3/11/02, Γιώργου Λάλιου, «Περί καταπατήσεων» 18/11/04, του ιδίου, αφιέρωμα στο Καστελλόριζο και το Κας «Ο χειμώνας περνάει ήσυχα στο Καστελλόριζο», στο περιοδικό ‘’Κ’’ τ.77 Κυριακή 21 Νοεμβρίου (2004) 34 – 43.

Γνωριμία με το πολύνησο και την πολύπτυχη σημασία του

εδαφικές και άλλες αξιώσεις

 

Είμαστε η μόνη χώρα της Ε.Ε. που λαμβάνει συνεχώς μηνύματα αμφισβήτησης για τα εδάφη της. Σημειώστε, ότι η παρούσα αποτελεί μια απλή αναφορά στο εδαφικό  πολύνησο Ρω – Καστελλόριζου – Στρογγυλής. Για όσους θέλουν να εμβαθύνουν στις εδαφικές αξιώσεις, με κραυγαλέα περιστατικά, ας συμβουλευτούν την ενδεικτική βιβλιογραφία και τα δημοσιεύματα που παραθέτουμε.

Ο νόμος 547 / 11.2.1948 «Περί διοικήσεως της Δωδεκανήσου» (ΦΕΚ 39 / τ. Α / 14.12.1948), που εκδόθηκε μετά την προσάρτηση των Νοτιοανατολικών Σποράδων, διαιρεί την περιοχή σε 4 επαρχίες: Ρόδου, Καλύμνου, Καρπάθου, Κω, στις οποίες ανήκουν 187 νησαία εδάφη. Ο αριθμός συμπίπτει με προγενέστερη απόφαση του Έλληνα Στρατιωτικού Διοικητή Δωδεκανήσου που ανέλαβε «πάσας τας εξουσίας επί του κατεχομένου εδάφους της Δωδεκανήσου»,όπως ρητά επανέλαβε στην αρχική προκήρυξη που εξέδωσε(1)

Αυτή η αρίθμηση υπήρξε η πρώτη συστηματική, όχι όμως εξαντλητική, προσπάθεια του ελληνικού κράτους να γνωρίσει τα εδάφη των επαρχιών που μόλις είχαν απαλλαγεί από μακροχρόνια κατοχή. Μελλοντικά όμως, και μέχρι τις μέρες μας, δημιουργήθηκαν νέα δεδομένα από τις καινούργιες τεχνολογίες γεωγραφικής απεικόνισης από τα οποία προέκυψε πολύ μεγαλύτερος αριθμός νησιών. Εδώ και μια δωδεκαετία γνωρίζουμε ότι στα οριστικά, διαθέσιμα στοιχεία του αρχείου νήσων της Υδρογραφικής Υπηρεσίας του Π.Ν. στο αρχιπέλαγος των Νοτιοανατολικών Σποράδων, τα περίφημα ‘’Δωδεκάνησα’’, έχουν καταγραφεί 1090 νησαία εδάφη, εκτός λάθους ή παράλειψης, μια που οι μετρήσεις γίνονται μέσα στα διοικητικά όρια του ομώνυμου νομού(2)

Η ελληνική εσχατιά του πολύνησου, η Στρογγυλή, απέχει 2,5 ν.μ. από το Καστελλόριζο. Είναι πολύτιμο νησί, γιατί αποτελεί το ανατολικότερο έδαφος της χώρας μας. Δεν θα μπορέσετε να πάτε εύκολα, εκτός κι αν τύχει να μεταφερθούν τρόφιμα ή να μετακινηθεί για έκτακτο λόγο κάποιος από τους πέντε φαροφύλακες που έχει. Μόνιμοι κάτοικοι του νησιού αυτοί, κι οι πρόσκαιροι επαγγελματίες ή ερασιτέχνες ψαράδες, ενώ παλιότερα πήγαιναν κτηνοτρόφοι που το μίσθωναν από το δήμο, όπως και τη Ρω. Με τη βαθμιαία  μείωση του πληθυσμού δεν υπάρχει πλέον ανάλογο ενδιαφέρον. Η επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα τμήματος της νήσου δεν εντόπισε κάτι αξιόλογο.

Το Καστελλόριζο και οι νησίδες Ρω και Στρογγυλή που παρουσιάζουμε, έχουν ενταχθεί στο δίκτυο «Φύση 2000», (κωδ. GR 4210004) που καλύπτει 17.070 στρ. (ha 1769,68), δηλαδή περιλαμβάνεται στον Εθνικό Κατάλογο «Τόποι Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance - SCI), όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΚ. Επίσης στα πλαίσια του Ν.1465/1950 περιλαμβάνονται στα «Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους» σύμφωνα με την έρευνα του Ε.Μ.Π. που πρότεινε περιοχές που έχουν πολύ σημαντικά φυσικά στοιχεία. Στην προστασία που απολαμβάνει υπάγονται και τα μικρότερα 18, νησαία εδάφη που το περιβάλλουν. Αυτά αποτελούνται από δύο εξ ίσου σημαντικές Συστάδες:

Συστάδα της Ρω

Ρω (Αγ. Γεώργιος) (36ο 09΄ 29΄΄Β. - 29ο 29΄ 56΄΄Α., έκταση 1,4760  τ.χ., ακτογραμμή 8,6820 χλμ.),
Λαιμός ή Δραγονέρα (36ο 09΄ 32΄΄ Β. - 29ο 30΄ 54΄΄Α., έκταση 0,0160  τ.χ., ακτογραμμή 0,5170 χλμ.).
Σαβούρα (36ο 09΄ 13΄΄ Β. - 29ο 30΄ 31΄΄Α., έκταση 0,0040  τ.χ., ακτογραμμή 0,3140 χλμ.), και τέσσερα ανώνυμα

Συστάδα της Μεγίστης

Άγιος Γεώργιος (36ο 09΄ 04΄΄ Β. - 29ο 36΄ 03΄΄Α., έκταση 0,0100  τ.χ., ακτογραμμή 0,4350 χλμ.),
Αγριελιά (Αγριελαία)(36ο 09΄ 09΄΄ Β. - 29ο 36΄ 08΄΄Α., έκταση 0,0150  τ.χ., ακτογραμμή 0,4950 χλμ.),
Κούτσουμπας ή Κουτσομπόρα (36ο 09΄ 16΄΄ Β. - 29ο 36΄ 25΄΄Α., έκταση 0,0330 τ.χ., ακτογραμμή 0,0001 χλμ.),
Μαύρο Ποϊνί (36ο 09΄ 02΄΄ Β. - 29ο 36΄ 20΄΄Α., έκταση 0,0010  τ.χ., ακτογραμμή 0,0970 χλμ.),
Μαύρο Ποϊνάκι (36ο 09΄ 10΄΄ Β. - 29ο 36΄ 21΄΄Α., έκταση 0,0004  τ.χ., ακτογραμμή 0,0801 χλμ.),
Μεγίστη (36ο 08’ 37’’ Β. - 29ο 34’ 43΄΄Α., έκταση 9.1130 τ.χ., ακτογραμμή 19.5710 χλμ.,
Πολυφάδος ή 1 (36ο 09΄ 19΄΄ Β. - 29ο 36΄ 00΄΄Α., έκταση 0,0020  τ.χ., ακτογραμμή 0,2040 χλμ.),
Πολυφάδος ή 2(36ο 09΄ 18΄΄ Β. - 29ο 35΄ 58΄΄Α., έκταση 0,0006  τ.χ., ακτογραμμή 0,1016 χλμ.),
Στρογγυλή ή Υψηλή(36ο 07΄ 01΄΄ Β. - 29ο 38΄ 09΄΄Α., έκταση 0,9780  τ.χ., ακτογραμμή 4,6930 χλμ.), μέχρι την εισδοχή της Κύπρου στην Ε.Ε. ήταν το νοτιοανατολικότερο Ευρωπαϊκό άκρο.
Ψωραδιά (36ο 09΄ 15΄΄ Β. - 29ο 35΄ 41΄΄Α., έκταση 0,0080  τ.χ., ακτογραμμή 0,4450 χλμ.),
Ψωμί (36ο 09΄ 15΄΄ Β. - 29ο 35΄ 41΄΄Α., έκταση 0,0080  τ.χ., ακτογραμμή 0,4450 χλμ.), και ένα ανώνυμο(3).

Πληθυσμιακή ανέλιξη Καστελλόριζου: 14.000 κατ. το 1821(4) / σχεδόν 10.000 κατ. το 1910(5) / 12.000 το 1912(6) / 2230 κατ. το 1931(7)  / 574 κατ. + 3 στη Ρω + 7 στη Στρογγυλή το 1951 / 275 κατ. το 1991(7α) / 406 κατ. + 15 στην Ρω + 9 στη Στρογγυλή το 2001(8).

Σημειώσεις:

 (1) P.R.O., F.O.371/67026, «A note on the transfer of the Dodecanese Islands from British to Greek Military Administration» (enclosed in: War Office to Foreign Office, 21 May 1947), και ΕφημερίςτηςΣτρατιωτικήςΔιοικήσεωςΔωδεκανήσου, Ρόδος 18 Ιουνίου 1947 (φ.34) και 26 Ιουλίου 1947 (φ.48), (Βιβλιοθήκη ΓΑΚ / Αρχεία Νομού Δωδεκανήσου). Βλ. και Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο, Υπουργείο Αιγαίου, Αθήνα (2002) 16 – 17 με ονομαστική αναφορά νησιών. Βλ. επίσης ίδια παρουσίαση στο: Ευάγγελου Βαρδαμίδη, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Αθήνα (1996) 296 - 302.

(2) Γεωργίος Κ. Γιαγκάκης, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αυτοέκδοση Αίγινα (1997) 5 – 27, με παρουσίαση των 1090 νησιών και σε ποιο πολύνησο ανήκουν.

(3) Γιαγκάκη ο.π. 5, 8 – 9, 23 – 27 και Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν. Βλ. επίσης Ευάγγελου Ν. Βαρδαμίδη, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Αθήνα (1996) 296 και Παντελή Κ. Παντελή,Η ιστορία και η διάλεκτος των κατοίκων της νήσου Μεγίστης, εκδόσεις ελεύθερη σκέψις Αθήνα (2002) 24.

(4) Βασίλης Σφυρόερας, βλ. λ. «Καστελλόριζο», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 27, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 691.

(5) Μαρία Δαμηλάκου, στο: Ι. Κ. Χασιώτη, Ο. Κατσιαρδή – Hering, Ε. Α. Αμπατζή (επιμ.), «Οι Έλληνες στη διασπορά 15ος – 21ος αι.», Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα (2006) 296.

(6) Σημαντική στατιστική, που απεικονίζει τον πληθυσμό των Δωδεκανήσων και ειδικότερα το Καστελλόριζο,  σύμφωνα με το υπόμνημα που υποβλήθηκε κατόπιν υπόδειξης της Ελληνικής Κυβέρνησης, από την Ελληνική επιτροπή προς τις Μεγάλες Δυνάμεις στο Παρίσι το 1912. Βαρδαμίδη ο.π. 76.

(7) - (7α) 1931: απογραφή επί Ιταλοκρατίας. Βλ. Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991,  Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1995) 49, με βιβλιογραφία.

(8) Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των ελληνικών νησιών, Αυτοέκδοση όρμος Αποθηκών Τήνου (2004) 10.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

  • Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Το Αρχιπέλαγος της Μεγίστης και τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος στη Λυκία θάλασσα, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1991.

  • Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Το ανατολικότερο Ελληνικό Έδαφος η νήσος Στρογγύλη του Αρχιπελάγους της Μεγίστης και τα πέρα του Αιγαίου κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1994.

  • Κώστα Τσαλαχούρη, «Η αποχώρηση των Άγγλων από τα Δωδεκάνησα – Η συνθήκη της ειρήνης των Παρισίων», στο Κωνσταντίνος Μηνάς (επιμ.), Πρακτικά επιστημονικής διημερίδας για τα 50 χρόνια της Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου (4 – 5 Μαρτίου 1997),έκδοση Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Στέγη γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 22, Ρόδος 1999.

  • Ευάγγελου Ν. Βαρδαμίδη, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης (Καστελλόριζου), Α’ έκδοση Αλεξάνδρεια 1948, Β’ έκδοση Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996.

  • Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό ΑιγαίοΗ μαρτυρία των πηγών, Υπουργείο Αιγαίου, βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2002.

  • Νικολάου Μ. Πουλαντζά, Το δίκαιο της Θάλασσας, εκδόσεις Α. Σταμούλη Αθήνα 2007. 

Περί των τουρκικών προκλήσεων, αμφισβητήσεων και διεκδικήσεων διαβάστε ενδεικτικά:

  • Νίκου Βαρδιάμπαση,  «βραχονησίδες», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, (φ.713) Κυριακή 29 Σεπτεμβρίου (1991) 2.

  • Κωνσταντίνου Σβολόπουλου – Ευανθίας Χατζηβασιλείου, «Νέα Ντοκουμέντα για τα Δωδεκάνησα», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, Κυριακή 15 Ιουλίου (2001) 10.

  • Παναγιώτη Κόρακα, «Έρευνα και διάσωση στο Αιγαίο», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, (φ.1415) Κυριακή 20 Μαρτίου (2005) 52.

  • Μάκη Πολλάτου, «Πως έχασε η Ελλάδα στο Πόκερ για τα Ίμια», εφημερίδα Αθηνών Πρώτο Θέμα, (φ.8) Κυριακή 17 Απριλίου (2005) 6.

  • Χαράλαμπου Πρωτόπαπα, «Τα Ίμια και η ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας», εφημερίδα Αθηνών Αυγή, (φ. 9315) Κυριακή 30 Απριλίου (2005) 30.

  • Μανώλη Γ. Δρεττάκη, «Με εθνικά ομόφωνη στάση να αντιμετωπιστεί η αδιαλλαξία της Τουρκίας», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (φ.25974, ε.86ο) Κυριακή 8 Μαΐου (2005) 21.

  • Γιώργου Τσακίρη, «Αιγαίο: ειρήνη με κόστη πολέμου», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, (φ.8960) Σάββατο 14 Μαίου (2005) 20.

  • Θεόδωρου Κ. Καρυώτη, «Μια άλλη προσέγγιση στο θέμα της υφαλοκρηπίδας», εφημερίδα Αθηνών Ημερησία, (φ.17248, ε.58ο ) Σαββατοκύριακο 14 – 15 Μαΐου (2005) 18.

  • Ν. Μελέτη, «Τουρκική ομολογία για τα ελληνικά Ίμια», εφημερίδα Αθηνών Έθνος, (φ.1216) Κυριακή 29 Ιανουαρίου (2006) 6, 7.

  • Β. Χιώτη, «Σκληραίνει τη στάση της η Αθήνα», εφημερίδα Αθηνών Το Βήμα, (φ.14775, ε.ΠΕ’) Τετάρτη 31 Μαΐου (2006) 9.

  • Της σύνταξης, «Από την ένωση των νησιών στις σημερινές ‘’γκρίζες ζώνες’’», εφημερίδα Αθηνών Το Ποντίκι, (Φ.1401) Πέμπτη 29 Ιουνίου (2006) 36.

  • Κύρα Αδάμ, «Αμφισβητούν 150 νησιά του Αιγαίου οι Τούρκοι», εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία, (9530, ε.32ο) Σάββατο Κυριακή 6 – 7 Απριλίου (2007) 4.

  • Πάτροκλου Σταύρου, «Δίκαιον της θάλασσας και Τουρκία», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.26552, ε.88ο) Παρασκευή 13 Απριλίου (2007) 13.

  • Μάκη Πολλάτου – Χρήστου Μπόκα, «Η μάχη της τσιπούρας», εφημερίδα Αθηνών Πρώτο Θέμα, (φ.151) Κυριακή 13 Ιανουαρίου (2008) 8, 10 – 11. 

Επίσης, διαβάστε τι κάνουν άλλες χώρες εκτός Ε.Ε. με παρόμοια προβλήματα:

  • Reuters, «Ερίζουν για την κυριαρχία των νησιών Σπράτλι» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.26532, ε.88ο) Παρασκευή 13 Απριλίου (2007) 10.

  • Ευρυδίκη Μπερσή, «Ιάπωνες και Κορεάτες στα όπλα για Βραχονησίδες» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.25935, ε.86ο) Κυριακή 20 Μαρτίου (2005) 1,12.

  • Μαρία Αδαμίδου, «Οι πάγοι που λιώνουν» εφημερίδα Αθηνών Έθνος (φ.1209) Κυριακή 11 Δεκεμβρίου (2005) 11.

  • New York Times, «Υποβρύχιος διπλωματικός πόλεμος 4 δις. Δολαρίων» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.26193, ε.87ο) Τρίτη 31 Ιανουαρίου (2006) 2.

  • Reuters, «Η μάχη της Αρκτικής» και David Adam (Guardian). «Παρέλαση επιστημόνων στο Νου Άλεσουντ» εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (φ.26663, ε.88ο) Κυριακή 26 Αυγούστου (2007) 21.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Νήσος Καστελλόριζο (Μεγίστη), Θέση: 36ο 08’ 37’’ βόρειο, 29ο 34’ 43΄΄ ανατολικό. Έκταση: 9.1130 τ.χ., Ακτογραμμή: 19.5710 χλμ., Υψόμετρο: 273 μ. κορφή Βίγλα, Πληθυσμός: 406 κατ. (’01), Νομός: Δωδεκανήσου, Δήμος: Μεγίστης, Πρωτεύουσα: Καστελλόριζο, απόσταση από Πειραιά 320 ν.μ δεν υπάρχει απ ευθείας σύνδεση. Απόσταση από Ρόδο 72 ν.μ., 5ω. Απόσταση από Κας 2,5 ν.μ., 30’ (άκρο Καστελλόριζο – άκρο Τσουρέκα 2 ν.μ.), Απόσταση από Ρω 8 ν.μ. 45’.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22460, Ταχυδρομικός Κώδικας: 851 11 Καστελλόριζο Δωδεκανήσων.

ΔΙΑΜΟΝΗ: Ξενοδοχεία: «Καστελλόριζο» 49044 – 5, www.kastellorizohotel.gr «Μεγίστη» 49219 - 49272 www.megistihotel.gr  «Ποσειδών» 49257, «Μαντράκι paradise» 49006 www.mandraki.gr «Studio’s Ειρήνη» Πανηγύρης Παύλος 49232, 49269, «Studio’s Αιγαίο» Σαμσάκου Τσαμπίκα 49266, 49381, «Studio’s Παλαμεριά» 49225, «Studio’s Σοφία» Μωραΐτης Γεώργιος 49322. Δωμάτια – Πανσιόν: «Studio’s Πανόραμα» στο Μαντράκι Παρασκευάς Μαγιάφης 6939337596, 49098, Σταύρος Αμύγδαλος 6973201409, 49344, Στράτος & Αμαλία Αμύγδαλου 6945710603, 49257 www.Kastelorizo-poseidon.gr, Παράσχος Λαζαράκης «Βίλα καζάρμα» 49370, Νίκος & Ασημίνα Μισομικέ παραδοσιακά δωμάτια 6973201391, 49361, Παράσχος Μαγιάφης 6977632980, 49249, Ραφτής Ελευθέριος 49321, Αχλαδιώτης 49237, Αγαπητός 49363, Βογιατζή 49248, Ζερβός 49368, Καραβέλατζης «Καρνάγιο» 49066 www.greeklodgings.gr  Καραβέλατζης Γ. Καραγιάννη 49324, Μαυροθαλασσίτης Σ. 49202, Μαυροθαλασσίτης Δ. 49028, Μωραίτης 49322, Παπουτσή 49281, Σιφονιού 49209. 

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Δεν έχει.

ΦΑΓΗΤΟ: Καθαρά και φιλικά όλα τα καταστήματα, φρεσκότατα ψάρια ψητά στη θράκα αλλά και κατσικάκι, αστακομακαρονάδες αλλά και σπέσιαλ ουζομεδέδες με χταποδάκι και πεντανόστιμο γαριδάκι, τα μαγειρευτά δεν λείπουν (χταπόδι στιφάδο, κανονικός μουσακάς, μελιτζάνες), ούτε τα γεμιστά καλαμαράκια. Πολλές επιλογές, ενδεικτικά αναφέρουμε στην πλατεία Χωραφιών (Αγίου Γεωργίου) ταβέρνα μαγειρευτά Ευαγγελία Μαγιάφη «Πλατάνια» 49206, γνωστή από την ταινία Mediterraneo. Στο Κορδόνι: η «Αλεξάνδρα» του Ευάγγελου Παπουτσή 49019, η ψαροταβέρνα «Μπίλης» Χοντρός Βασίλης 49224, ταβέρνα Μαγειρευτά – ελληνική κουζίνα στο «Ακροθαλάσσι» 49052, στο «Μύθο» στην «Αγορά» και το «Μικρό Παρίσι». Ψαρικά στου «Λαζαράκη» 49370, στο Sydney 49021, και την «Αθήνα».

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος: 49269, 49232, ΚΕΠ 70670, Αστυνομία: 49333, Α’ Βοήθειες πολυδύναμο περιφερειακό ιατρείο 49267 και φαρμακείο. Δεν υπάρχουν ενοικιάσεις ή συνεργείο, να έχετε μαζί σας δύο Fast και ένα συρματόσχοινο αμπραγιάζ.  

ΧΡΗΣΙΜΑ: Η ζωή των Καστελλοριζιών της διασποράς www.kastellorizo.com.au και των φίλων του Καστελλόριζου www.australianfriendskastellorizo.org  Η καινούργια (2008) ιστοσελίδα του Δήμου Μεγίστης με χρήσιμες πληροφορίες, την ιστορία και τα αξιοθέατα. www.megisti.gr Επίσης www.kastellorizo.org/megisti/2005/ads/index.htm με χρήσιμα τηλέφωνα και φωτογραφίες όπως και η www.kastellorizo.org/megisti/greek.html  Στο «Μελτέμι» του Νίκου και Κύκκου Μαγιάφη 49249, και στο «Aquarium» του Γιώργου Αχλαδιώτη για Καφέ – ποτό – και πρωινά 49306. Επίσης στον «Κάβο», στον «Στράτο» στο Castello, και το «Cupa Bar» στο Φάρο για καφέ στις ξαπλώστρες και βουτιές στο λιμάνι. Μηχάνημα αυτόματης ανάληψης (ΑΤΜ) στο Κορδόνι Ε.Τ.Ε. 49054. Δημοτικός φούρνος με όλα τα γνωστά καλά και πίτες. Ζητήστε την Δέσποινα Μισομικέ για σπιτικά «κατουμάρια» και άλλα αξέχαστα γλυκά. Στο λιμάνι ξεκινούν οι θαλασσινές βόλτες. Ο καπτα -  Σταύρος Αμύγδαλος 6973201409 με τον «Άγιο  Κωνσταντίνο» σαλπάρει καθημερινά για εκδρομές στο Γαλάζιο Σπήλαιο, τη Ρω και το Κας. Internet «Radio Cafe» Βαγγέλης – Έλμα, 49029 Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.   Πανηγύρια στο νησί στις 20 Μαΐου Κωνσταντίνου και Ελένης, 20 Ιουλίου του Προφήτη Ηλία, όπου, σύμφωνα με το έθιμο, πέφτει ο κόσμος στη θάλασσα, και όλα τα νησιώτικα καλοκαιρινά (Παναγίας, Αγ. Παρασκευής).  Το αρχαιολογικό μουσείο είναι ανοιχτό καθημερινά και το χειμώνα 07:00 – 14:00, εκτός Δευτέρας 49283.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Δεν υπάρχει κατ’ ευθείαν δρομολόγιο από Πειραιά αλλά μόνο από Ρόδο, με ανταπόκριση κάθε Τρίτη, Πέμπτη, Σάββατο, με τον Πρωτέα της Α.Ν.Ε.Σ. 2241037769, 77760 διάρκεια ταξιδιού 5ω, κόστος (Απρίλιος ’08) 16,53 ευρώ το άτομο, 5,67 για μοτοσυκλέτες ανεξαρτήτως κυβικών. Επίσης, από Ρόδο υπάρχει το ταχύπλοο καταμαράν Dodekanisos Express της Dodekanisos Seaways 2241070590 www.12ne.gr που κάνει το δρομολόγιο κάθε Δευτέρα σε 2ω30’, κόστος (Απρίλιος ’08) 66,20 ευρώ το άτομο με επιστροφή,10,20 ευρώ η μοτοσυκλέτα, 34,00 ευρώ το αυτοκίνητο έως 4,25 μ. και 51,00 ευρώ πάνω από 4,25 μ. Η πιο σύντομη με όχημα για Ρόδο είναι η Blue Star, επικοινωνήστε για τα δρομολόγια 2108919800, ενώ για λεπτομέρειες πληκτρολογήστε κατά την ηχογραφημένη ακρόαση 2143 έως 2148, www.bluestarferries.com Εισιτήρια: Κόστος για Ρόδο (Απρίλιος ‘08) 53,00 ευρώ το άτομο, ενιαία τιμή για μοτοσυκλέτες ανεξαρτήτως κυβικών 28,50 ευρώ, αυτοκίνητο 104,00 ευρώ. Λιμεναρχείο Καστελλόριζου 49270, δρομολόγια πλοίων info ΟΤΕ 14944 (θα χρειαστείτε 9’). www.yen.gr. Η πιο σύντομη πρόσβαση είναι κατ’ ευθείαν με αεροπλάνο. Για δρομολόγια ανεξαρτήτως μέσου επικοινωνήστε με το πρακτορείο εισιτηρίων στο Καστελλόριζο: Κωνσταντίνος Παπουτσής 70630, 49356, 70631, 6937212530, Fax 49286 www.kastelorizo.gr/papoutsistravel.gre- mail Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. και  Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Βενζινάδικο χωρίς αυτοκίνητο δεν έχει νόημα. Γεμίστε στη Ρόδο, έτσι κι αλλιώς δεν θα κάνετε πάνω από 20 χλμ.

ΧΑΡΤΕΣ: Καλή και μοναδική έκδοση με πληροφορίες και τοπωνύμια ο χάρτης «Καστελλόριζο» του συνδέσμου απανταχού Καστελλοριζίων «Άγιος Κωνσταντίνος», Πειραιάς 1987.

ΒΙΒΛΙΑ: Αρκετά βιβλία θα βρείτε στο κατάστημα του Παράσχου Μαγιάφη στο Κορδόνι 49249. Μεταξύ τους οι Εκκλησίες και Μοναστήρια του Καστελλόριζου του Κυριάκου Χονδρού,  και η Ιστορία της Νήσου Μεγίστης του Ευάγγελου Βαρδαμίδη. 

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για το ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟ και την ΡΩ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

 Α’        Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

  • Ευαγγελία Ν. Μωραίτου – Βάσσου, Το Αιγαίο τα Δωδεκάνησα το ακριτικό Καστελλόριζο, Αυτοέκδοση, Αθήνα 1984.
  • Χριστίνα Δ. Ευστρατιάδου, Αφηγήματα και Ιστορήματα του Καστελόριζου, σειρά Καστελοριζιακή Βιβλιοθήκη, βιβλίο Β’, εκδόσεις Σίγμα Ε.Π.Ε., Αθήνα 1987.
  • Χριστίνα Δ. Ευστρατιάδου, Διηγήματα και Ιστορήματα του Καστελόριζου, σειρά Καστελοριζιακή βιβλιοθήκη Νο 4, έκδοση συνδέσμου απανταχού Καστελοριζιών «ο Άγιος Κωνσταντίνος». χ.χ.
  • Ευαγγελία Ν. Μωραίτου – Βάσσου, Αχιλλέας Διαμαντάρας ο Καστελοριζιός Λαογράφος και εθνικός παιδαγωγός - η ζωή και το έργο του, έκδοση συνδέσμου απανταχού Καστελοριζιών «ο Άγιος Κωνσταντίνος», Αθήνα 1990.
  • Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Το Αρχιπέλαγος της Μεγίστης και τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος στη Λυκία θάλασσα, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1991.
  • Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991,  Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού 1995.
  • Norman G. Ashton, «Angient Megisti», The Forgoten Kastellorizo, University of Western Australia Press 1995.
  • Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αίγινα 1997.
  • Κώστα Τσαλαχούρη, «Η αποχώρηση των Άγγλων από τα Δωδεκάνησα – Η συνθήκη της ειρήνης των Παρισίων», Μιχάλη Σκανδαλίδη, «Αιγαίον – Δωδεκάνησος κατά τις αρχαίες και μεσαιωνικές πηγές και η ελληνικότητα της Δωδεκανησιακής μικρονησίας», στο Κωνσταντίνος Μηνάς (επιμ.), Πρακτικά επιστημονικής διημερίδας για τα 50 χρόνια της Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου (4 – 5 Μαρτίου 1997),έκδοση Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Στέγη γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 22, Ρόδος 1999.
  • Ηλία Ε. Κόλλια, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Καστελλόριζο, Παλαιόκαστρο, Castell Rosso», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες. Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2001.
  • Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη, Ονοματολογική Ναυσιπλοΐα στο Ελληνικό Αιγαίο, Υπουργείου Αιγαίου – εκδόσεις  Καστανιώτη 2001.  
  • Παντελή Κ. Παντελή, Η ιστορία και η Διάλεκτος των Κατοίκων της νήσου Μεγίστης, ελεύθερη σκέψις Αθήνα 2002.
  • Κυριάκος Μιχ. Χονδρός, Εκκλησίες και Μοναστήρια του Καστελλόριζου, Ε.Τ.Ε., Αθήνα 2002.
  • Ευάγγελου Ν. Βαρδαμίδου, Ιστορία της Νήσου Μεγίστης (Καστελλόριζου), Α’ έκδοση Αλεξάνδρεια 1948, Β’ έκδοση Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002.
  • Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Το καθεστώς των Νησίδων στο Νοτιοανατολικό ΑιγαίοΗ μαρτυρία των πηγών, Υπουργείο Αιγαίου, βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2002.
  • Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Πληθυσμιακές απεικονίσεις των ελληνικών νησιών, Αυτοέκδοση όρμος Αποθηκών Τήνου 2004.
  • Βασίλη Κέκη Στα σοκάκια του Καστελλόριζου, Δήμος Μεγίστης 2004.
  • Καλλιόπη Μπαϊράμη, «Χάλκη, Αλιμιά, Καστελλόριζο, Ρω», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου. εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
  • Βασίλη Καρδάση – Τζελίνα Χαρλάφτη, Αναζητώντας τις χώρες της επαγγελίας: «Ο απόδημος ελληνισμός από τα μέσα του 19ου αι. ως τον Β’ π.π.», επίσης Μαρία Δαμηλάκου, «Κεντρική και Νότια Αμερική», στο: Ιωάννη Κ. Χασιώτη, Όλγα Κατσιαρδή – Hering, Ευρυδίκη Α. Αμπατζή (επιμ.), Οι Έλληνες στη διασπορά 15ος – 21ος αι., έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2006.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

  • Ελένη Παπαβασιλείου, «Μουσείο Μεγίστης (Καστελλόριζου)», περιοδικό Αρχαιολογία τ.54, Αθήνα 1995.
  • Ελένη Κων. Παπαβασιλείου, «Από το Βυζάντιο στην Τουρκοκρατία», Παντελή Κ. Παντελή, «Νήσος Μεγίστη» και
  • Δημήτριου Μποσνάκη «Η Μεγίστη στην Αρχαιότητα», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 18 Φεβρουαρίου 1996), Ελευθερία Τράϊου (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά Ημέρες, αφιέρωμα «Καστελλόριζο».
  • Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή, «Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα» και «Κυριαρχία και εξιταλισμός», επίσης Μανώλη Α. Ήσυχου, «Μεταβατική περίοδος 1945 - 1947», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 19 Αυγούστου 2001), στο: Κωστής Λιόντης (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο
  • περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Δωδεκάνησα – Ιταλοκρατία - Ενσωμάτωση».
  • Κατερίνα Ρωμιοπούλου, «Οδοιπορικό σε Σύμη και Καστελλόριζο», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή Κυριακή 29 Αυγούστου 1999. 
  • Θάλεια Αργίτη – Μιχάλης Κωσταρής, «Μεγίστη Ομορφιά», ΓΕΩ, τ.375, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.
  • Γιώργου Λάλιου, «Ο χειμώνας περνάει ήσυχα στο Καστελλόριζο», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή  περιοδικό ‘’Κ’’ τ.77 Κυριακή 21 Νοεμβρίου 2004.
  • Διονύση Π. Σιμόπουλου, «29 Μαρτίου: ραντεβού στο Καστελλόριζο», ΓΕΩ, τ.307, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2006.
  • Πολυξένη Αθανασούλια, «τα τρία λεπτά που φώτισαν το Καστελλόριζο», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, περιοδικό ‘’Κ’’ τ.149 Κυριακή 9 Απριλίου 2006.
  • Τούλα Κωστοπούλου, «Καστελλόριζο» περιοδικό Ταξίδι τ.2 Σεπτέμβριος –      Οκτώβριος(2000.
  • Ανώνυμο, «Καστελλόριζο» περιοδικό Voyager , τ.8, Σεπτ – Οκτ 2000.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

  • Στέλλα Γαλανοπούλου «Καστελόριζο – η γοητεία των άδειων σπιτιών», εφημερίδα Αθηνών το βήμα, ένθετο Ταξίδια τ. 45 Κυριακή 4 Ιουλίου 1999.
  • Ελένη Μπίστικα, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «από το ημερολόγιο Καστελλόριζο 2000» 20 Αυγούστου 2000.
  • Μανίνα Ντάνου, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «Καστελλόριζο ζητεί … καταφύγιο» 3 Νοεμβρίου 2002
  • Ελένη Μπίστικα, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «Βαθιές οι ρίζες οι ελληνικές – Κύπρος και Καστελλόριζο στο προσκήνιο» 7 Μαίου 2003.
  • Γιάννη Σουλιώτη, εφημ. Αθηνών Καθημερινή «έκλειψη ηλίου 1ο 25/2/06 και 2ο 24/3/06.

Extra Products - Χρήστος Τασούλης

 

Friday the 29th. . Joomla 3.0 templates. All rights reserved.