ΜΟΝΕΣ ΑΓΡΑΦΩΝ

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΣΠΗΛΙΑΣ ΚΟΥΜΠΟΥΡΙΑΝΩΝ (Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου)

Κείμενο: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2009

• Ιστορία – Ίδρυση 

Ξακουστή σε όλη την Ελλάδα, η μονή Σπηλιάς είναι από τα παλιότερα και πιο φημισμένα προσκυνήματα στη Θεσσαλία, ευρύτερα γνωστή για την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας (1883). Η αρκετά απόκρημνη άλλοτε δύσβατη τοποθεσία, εξακολουθεί να σκορπά ρίγη στον επισκέπτη καθώς πλησιάζει από την μοναδική είσοδο, στη νότια πλευρά της βουνοπλαγιάς. 

Από πατριαρχικό σιγίλιο το οποίο εκδόθηκε το 1677 από τον πατριάρχη Διονύσιο Δ’ (1667 – 1679), προκύπτει ότι κηρύχτηκε σταυροπηγιακή και ότι ανεγέρθη εκ βάθρων το πρώτο, μικρό καθολικό, από τον ιερομόναχο Ανανία πριν το έτος αυτό. Η ονομασίας της προέρχεται από τη σπηλιά που βρίσκεται στο βράχο, κάτω από το μοναστήρι. Στις μέρες μας διασώζει δύο ναούς αθωνικού τύπου.  

Με τη μονή συνδέονται πολλά γεγονότα ήδη από την προεπαναστατική περίοδο με τον Γεώργιο Καραϊσκάκη να οργανώνει πολλά συμβούλια, για την προετοιμασία κινημάτων και αγώνων για την ελευθερία. Χρησίμευσε ως ορμητήριο και καταφύγιο κλεφταρματολών ενώ συνέβαλε σημαντικά στην επανάσταση του 1821. Η στρατηγική, απόκρημνη και οχυρή της θέση είχε ιδιαίτερη σημασία ενώ το πλαίσιο που λειτουργούσε το αρματολίκι των Αγράφων την έφερνε συχνά στο επίκεντρο των συγκρούσεων. Έτσι έγινε με την επανάσταση των Αγράφων όταν η μονή υπήρξε στραταρχείο, έτσι και το 1823 με την εισβολή του Μουσταή πασά της Σκόδρας (Μαχμούτ ή Μουσταφά κατ’ άλλους) για τη καταστολή της. Αργότερα, είχε μεγάλο ρόλο στη Θεσσαλική επανάσταση του 1854, όπως στο δραματικό 1866/7 που αν και καθίσταται στόχος των υπεράριθμων τουρκικών δυνάμεων προσφέρει σωτήριο καταφύγιο στους Θεσσαλούς. Το 1878 ήταν το στρατηγείο της Θεσσαλικής επανάστασης, προοίμιο, για την οριστική απελευθέρωση του 1881.  

Από την άλλοτε μεγάλη της περιουσία, κτήματα, βοσκοτόπια, ζώα, εισφορές - τάματα, δεν έμειναν πολλά πράγματα εκτός από τα ιστορικά και σημαντικά μοναστήρια – μετόχια της, τα οποία δείχνουν την αίγλη που απολάμβανε στο ποίμνιό της: Παναγία και Αγίου Χαραλάμπους Πετρίλου, Γενεσίου της Θεοτόκου Κώστη Κουμπουριανών, Γενεσίου της Θεοτόκου Βλασίου, Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Μικρών Βραγγιανών, Γενέσιον της Θεοτόκου Μεσοβουνίου. Παρά τα έσοδα τα οποία είχε, οι αρχές του 20^ου αιώνα τη βρίσκουν «έρημο και διαλελυμένη». Η ανασύστασή της έγινε το 1925 από τον μακαριστό Μητροπολίτη Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτη. Αναμφίβολα, στην ιστορική της πορεία πρόσφερε πολλά στον τόπο, ανέπτυξε μεγάλη και σοβαρή φιλανθρωπική δράση έως το 1963, όταν εκοιμήθη ο τελευταίος μοναχός της Δαβίδ.  

Από τότε έως το 2004 ενώ υπήρχαν ιερείς οι οποίο πρόσεχαν τους ναούς, δεν είχε εγκατασταθεί αδελφότητα. Παρά την έλλειψη αυτή εξακολουθούσε να συγκεντρώνει πλήθη πιστών συσπειρώνοντας γύρω της τους εναπομείναντες πληθυσμούς των χωριών της Αργιθέας. Το 2004 εγκαταστάθηκε νέα, δυναμική αδελφότητα και σήμερα αριθμεί έξι μοναχούς και έναν δόκιμο. Διακόνημά της η ανάσταση, ευημερία της μονής σύμφωνα με την παλιά της μεγαλοπρέπεια και δόξα κάτι που θα έχει ευεργετική αντανάκλαση σε όλη τη περιοχή. 

Μια από τις πρώτες πρωτοβουλίες της αδελφότητας, ειδικά του ηγουμένου της Νεκτάριου, είναι η θρησκευτική γιορτή των Θεοφανείων που γίνεται εδώ και πέντε χρόνια στη γειτονική λίμνη Στεφανιάδα. Πραγματικά μια πολύ επιτυχημένη ενέργεια η οποία προσελκύει πλήθος πιστών από τα γύρω χωριά και βρήκε αμέσως συμπαραστάτη το σύλλογο Στεφανιωτών ‘’Η Ιτιά’’. 

• Η λαϊκή παράδοση της εύρεσης της ιεράς εικόνας 

Η τοπική διαδεδομένη παράδοση αναφέρει την ύπαρξη δύο αδελφών μοναχών, Παρθένιο και Αθανάσιο, που μόναζαν στην μονή Αγίου Χαραλάμπους της γειτονικής Στεφανιάδας. Φεύγοντας για προσκύνημα στους Αγίους Τόπους εκεί που διανυκτέρευσαν είδαν στον ύπνο τους την Θεοτόκο να τους δίνει εντολή να ανέβουν στον βράχο, πάνω από τη σπηλιά γιατί «εκεί θα βρουν τους Άγιους Τόπους», υποδεικνύοντάς τους τον τόπο όπου υπήρχε η εικόνα. Πράγματι το πρωί, σκαρφάλωσαν πάνω από τη σπηλιά και γαντζωμένη σε κλαδί πουρναριού βρήκαν την εικόνα. Από αυτή την Θεία παρέμβαση οδηγήθηκαν στην ίδρυση της Μονής.

Η ίδια διήγηση περιγράφει τις δυσκολίες που προέκυψαν στο χτίσιμο από την έλλειψη νερού. Πάλι η Θεοτόκος παρουσιάστηκε σαν απλή γυναίκα σε ένα μαστορόπουλο λέγοντάς του να τρυπήσουν έναν βράχο κοντά στο σημείο οικοδόμησης. Έτσι βρέθηκε το πολύτιμο νερό, η «Μάνα» όπως λέγεται, η οποία υδρεύει και σήμερα το συγκρότημα. Σε αυτή την λαϊκή παράδοση πιθανά αναφέρεται η πολύ παλιότερη ιστορία της για την οποία δεν έχει γίνει γνωστό τίποτα. Χαμένο σήμερα χειρόγραφο, αντίγραφο παλιότερου, κατά τον αρχιμανδρίτη Λουκά Δεπούντη ανέφερε τη χρονολογία 1604 χωρίς να έχει επαληθευτεί από τα δεδομένα.  

• Το κτηριακό συγκρότημα  

Στον εξωτερικό χώρο εντυπωσιάζει το μεγάλο μακρόστενο κτήριο με τις καμάρες και την κεραμοσκεπή. Είναι ο ξενώνας της μονής, πολύ χρήσιμος στους προσκυνητές που έρχονται κάθε ώρα της ημέρας, ενίοτε και της νύχτας. Περνώντας την επιβλητική καμάρα της εισόδου, όπου ταυτόχρονα εξυπηρετεί στη διαλογή και το άναμμα των κεριών εισέρχεστε στον κυρίως χώρο. Μέσα στο συγκρότημα της μονής πλέον έχετε την εντύπωση ότι βρίσκεστε σε μια χαριτωμένη αυλή σπιτιού με εντυπωσιακή καθαριότητα και πάστρα. Χαρακτηριστικά της η απλότητα της πλακόστρωτης αυλής με τις γλάστρες στη σειρά γεμάτες λουλούδια εμπρός από τα κελιά τα οποία επισκευάστηκαν πρόσφατα, τα άλλα βοηθητικά κτήρια, η τράπεζα και το ηγουμενείο, όλα του 19^ου αιώνα. Επίσης, εντός του περίβολου υπάρχουν δύο κρήνες ενώ όλο το σύνολο περιβάλλεται από τις νέες διώροφες πτέρυγες κελιών προσδίδοντάς του φρουριακή μορφή καθώς είναι θεμελιωμένες στο βράχο. 

Από τα πρώτα που αντικρίζει ο προσκυνητής είναι οι δύο ναοί. Το αρχικό, μικρό μονύδριο είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου (17^ου αι.) με τοιχογραφίες ίδιας περιόδου. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι αντιγραφή του παλιού το οποίο κατεστράφη και χρυσωμένο. Δίπλα στο παλιό καθολικό το νέο, μεγαλύτερο, αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή, προέκυψε από τη μεγάλη φήμη του 18^ο αι. Αυτή οφειλόταν τόσο στην θαυματουργή εικόνα και τις πολυάριθμες ιάσεις ασθενών όσο και στη σύνδεση με τα επαναστατικά κινήματα. Αριστερά του υπέρθυρου της εισόδου στο νάρθηκα, υπάρχει επιγραφή της ανέγερσής του και το έτος 1892.  

Μέσα στο ναό η πλουσιότερη διακόσμηση σε σύγκριση με τον παλιό και το ξυλόγλυπτο χρυσωμένο τέμπλο με τις δουλεμένες λεπτομέρειες, δημιουργία των μαστόρων Γεωργίου και Ιωάννη (1779) υποβάλουν τον προσκυνητή. Οι τοιχογραφίες της Ζωοδόχου Πηγής έγιναν από το εργαστήριο του ζωγράφου Θεόδωρου του ιερέα, που αργότερα ζωγράφισε τη μονή Αγίας Τριάδας στη Δρακότρυπα. Είναι αλήθεια ότι είναι αρκετά ταλαιπωρημένες από τα χρόνια και την αιθάλη των κεριών που έχει μεταβάλει το χρώμα τους. Έχει προγραμματιστεί όμως ο καθαρισμός και η συντήρησή τους στα αμέσως επόμενα χρόνια.   

• Ιερά κειμήλια 

Στη μονή σώζονται αρκετά κειμήλια, σταυροί, αναλόγια, θυμιατά, καντήλες, λειψανοθήκες∙ η μία εξ αυτών με τα σεπτά λείψανα των αγίων Βαρνάβα και Χαραλάμπους. Τα περισσότερα φέρουν επιγραφές του 18^ου αι. εποχής της μεγάλης ακμής της. Στον κυρίως ναό εκτός της πλούσιας διακόσμησης πολλά ελκύουν το βλέμμα όμως ξεχωρίζει το περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο με τρείς σειρές εικόνων, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε σύμφωνα με επιγραφή το 1779 με δαπάνη του ηγούμενου Γαβριήλ και των υπόλοιπων μοναχών. Οι περισσότερες εικόνες του χρονολογούνται στα 1736, και μερικές παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και μεγάλη καλλιτεχνική αξία, όπως η εικόνα της Θεοτόκου «δια χειρός ελαχίστου Θεόδωρου εκ κώμης Αγιάς» και η εικόνα του Χριστού στο τέμπλο (1717 ή 1719), που αναφέρει, «ελάχιστος Θεόδωρος από την Μεγαλοβλαχίαν εκ κώμης Βουκουρέστι». Πράγματι αξιοθαύμαστες ενώ η τελευταία ίσως είναι η παλιότερη.  

Επιβλητικός ο μπρούντζινος χορός και ένα θαυμάσιας τέχνης προσκυνητάρι διακοσμημένο με φίλντισι και παράσταση εστεμμένου δικέφαλου αετού. Πλήθη κόσμου συνέρεαν από παλιά στο προσκύνημα της θαυματουργής επάργυρης εικόνας της Παναγίας της Σπηλιάς, ίσως το πολυτιμότερο κειμήλιο που υπάρχει συνεχίζοντας να θαυματουργεί στους πιστούς.  Επίσης φυλάσσονται τμήματα του παλιού τέμπλου από το ναό της Κοιμήσεως που χρονολογούνται τον 17^ο αιώνα και περιλαμβάνουν τμήματα από τα αποστολικά και τμήμα από το δωδεκάορτο με δέκα σκηνές εκ των οποίων διακρίνονται ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Υπαπαντή και η Βάπτιση.  

• Η θέση της μονής  

Το τοπίο μέσα στην αγριότητά του είναι βέβαιο ότι συναρπάζει τον προσκυνητή. Η μονή βρίσκεται στην κτηματική περιφέρεια Κουμπουριανών ενός από τους μεγαλύτερους οικισμούς της Αργιθέας στο παρελθόν με ελάχιστους κατοίκους σήμερα. Είναι χτισμένη ανάμεσα στα κορφοβούνια σε ύψος 780μ. σε ένα θεαματικό φυσικό πλάτωμα της απότομης βραχώδους πλαγιάς κάτω από την κορφή Ζερβό (1763μ. υψ.). Σχετικά κοντά της βρίσκονται τα χωριά Λεοντίτο (επικοινωνεί από μονοπάτι 30’), Στεφανιάδα και Κουμπουριανά με πανοραμική θέα του τελευταίου ενώ χαμηλότερα, μέσα στην απαράμιλλου φυσικού κάλλους χαράδρα αργοκυλά το Πετριλιώτικο ρέμα. Αυτό, εκτός της σπάνιας φυσικής παραποτάμιας βλάστησης διαθέτει και μια σειρά ανθρώπινων οικοδομημάτων – κοσμημάτων της περιοχής, τα πέτρινα γεφύρια. Πραγματικά ο επισκέπτης αντικρίζει μια από τις ομορφότερες τοποθεσίες της Ανατολικής Αργιθέας, ίσως η ωραιότερη. 

• Πρόσβαση  

Τα τοπία στην ορεινή Αργιθέα δεν άφησαν κανέναν χωρίς καλές εντυπώσεις ενώ η διαδρομή είναι από αυτές που οι οδηγοί δεν θέλουν να τελειώσει ποτέ. Η εποχή που «η άνοδος δι΄ υποζυγίου είναι επικίνδυνος και η οδοιπορία πάλιν κοπιώδης» και ο πολύς χρόνος (40ω από Μουζάκι) πέρασε προ πολλού. Σήμερα, για να φτάσει ο προσκυνητής στη μονή χρειάζεται το πολύ μιάμιση ώρα για να καλύψετε τα 41 χλμ. από το Μουζάκι. Στο μεγαλύτερο τμήμα της είναι άσφαλτος και μόνο μετά από το Χάνι Νασιώκα έχει χωματόδρομο (5,8 χλμ. από μονή Σπηλιάς). Στην διαδρομή, σας δίνεται η δυνατότητα να επισκεφθείτε τις αντίστοιχες μονές στο Βλάσι ή το Πετρίλο ή απλά να απολαύσετε τη βόλτα σας στο ποτάμι σχεδόν σε όλη τη διαδρομή από το Βλάσι ως τη μονή Σπηλιάς. 

• Πληροφορίες για τους προσκυνητές 

Ανδρώα μονή με αδελφότητα 6 μοναχών. Ηγούμενος ο αρχιμανδρίτης Νεκτάριος. Πανηγυρίζει δύο φορές το χρόνο, της Ζωοδόχου Πηγής και στις 15 Αυγούστου, προσελκύοντας εκατοντάδες προσκυνητές από τη Θεσσαλία, τη γειτονική Άρτα και από όλη την Ελλάδα. Από τον Οκτώβριο έως τον Απρίλιο είναι κλειστή κάθε Πέμπτη. Όλο τον υπόλοιπο χρόνο είναι ανοιχτή καθημερινά από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου ενώ υπάρχει και  δυνατότητα φιλοξενίας. Τηλ & fax: 2445031739, www.monispilias.gr e-mail: info@mοnispilias.gr 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ  

Είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι στις πιο όμορφες τοποθεσίες είτε αυτές είναι στο Αιγαίο, είτε στην ηπειρωτική χώρα υπάρχουν χριστιανικές αδελφότητες στεγασμένες σε κοινόβια μνήμης και αγάπης. Στα μοναστήρια.

Σήμερα, προσκυνητές και μοναχοί θαυμάζουν τα επιβλητικά οικοδομήματα διαβαίνοντας τους κατανυκτικούς χώρους. Εντυπωσιάζονται από τις τοιχογραφίες, τα πανέμορφα ξυλόγλυπτα τέμπλα τις λαμπρές φορητές εικόνες και τα σπάνια κειμήλια. Όλα αυτά σε χώρους καθαγιασμένους από θείες λειτουργίες αιώνων, ποτισμένων από άρωμα λιβανιού, λατρείας και προσευχής εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, εξαγνισμένων με λάδι, αγιασμό και μύρο. Το περιβάλλον τους, μια ατμόσφαιρα πλημυρισμένη βυζαντινή μεγαλοπρέπεια, όσα χρόνια και αν πέρασαν από την ίδρυσή τους συνεχίζει να σκορπίζει μηνύματα πίστης, χριστιανικής αγάπης, ελπίδας και υπομονής (Απ. Παύλου Α’ Κορ. 13, 1 – 11) σε μια εξωκόσμια γαλήνια έκσταση.  

«Κατά τη διαμονή μου σ’ ένα μοναστήρι, συνήθιζα να πηγαίνω και να κάθουμαι στο μικρό ναό του κοιμητηρίου, μέσα στους μπαχτσέδες. Από τη μικρή πόρτα του περιβόλου, απ’ όπου βγάνουν ραμμένους στο ράσο τους μοναχούς για να τους θάψουν, είδα κάποτε να ‘ρχεται ένας μισότυφλος ηλικιωμένος καλόγερος.

Προχώρησε ίσαμε την άκρη του κήπου όπου ήταν μια τριανταφυλλιά ξηρή σχεδόν, δίχως άνθη. Φτάνοντας εκεί άφηκε ανάμεσα στ’ άνανθα κλαδιά και φύλλα ένα άνθος που κράταγε και είπε: «πάρε να ‘χεις και συ, να μη σε καταφρονέσουν».  

Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Προσεγγίσεις στο Άγιον Όρος, 1952.

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• Βελανιδιώτης Ιεζεκιήλ (Μητροπολίτης Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων), «Αι Μοναί της Πίνδου», Θεολογία τ.6 (1928) 133 – 144, Θεολογία τ.7 (1929) 24 – 48.
• Βογιατζής Σωτήρης, Συμβολή στην ιστορία της εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής της Κεντρικής Ελλάδος κατά τον 16^ο αιώνα. Οι μονές Αγίου Βησσαρίωνος (Δούσικο) και του Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδα), επιμ. Μαρία Καζάκου, Χ.Α.Ε. [Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία] Αθήνα (2000) 25 κ.ε., 33.
• Βλάχος Ν. Τιμολέων, Τα μοναστήρια του Νομού Καρδίτσας, Ι. Μ. Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων, Θεσσαλονίκη 2007
• Δεριζιώτης Λεωνίδας, «Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού της Ιεράς Μονής Κορώνας»,  Καρδιτσιώτικα Χρονικά 3 Καρδίτσα (1997) 47 – 57.
• Δεριζιώτης Λεωνίδας, «Παράθεση στοιχείων της τοπικής ιστοριογραφίας των Αγράφων», Πρακτικά Α’ Συνεδρίου «Η Αργιθέα στην τουρκοκρατία ως τον 19^ο αιώνα», Λεοντίτο (2007) 39 – 44.
• Καρατζόγλου Α. Γιάννης, «Η Μονή Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (Σκλάταινας)» Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση 2, Ε.Μ.Π. Αθήνα (1982) 139 – 150.
• Καρατζόγλου Α. Γιάννης, «Ναοί με σταυρεπίστεγη ή παραπλήσια κάλυψη στα Θεσσαλικά Άγραφα» Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση 5, Ε.Μ.Π. Αθήνα (1998) 93 – 108.
• Καρατζόγλου Α. Γιάννης, «Παρεκκλήσια προσαρτημένα στα καθολικά των Θεσσαλικών Αγράφων» Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση 6, Ε.Μ.Π. Αθήνα (2002) 67 – 82.
• Κλήμος Αθ. Γιώργος, Το χρονικό της Ιεράς Μονής Πέτρας  Καταφυγίου, Καρδίτσα 2001.
• Κλήμος Αθ. Γιώργος, «Οι κτήτορες της Μονής Πέτρας – Καταφυγίου»  Καρδιτσιώτικα Χρονικά 3 Καρδίτσα (1997) 101 – 118.
• Κουρκουτίδου Νικολαΐδου Ευτυχία, ΑΔ 22 Χρονικά Β2 (1967) 313 – 315 & Α.Δ. 23 Χρονικά Β2 (1968) 271 – 272.
• Μαντζανά Κρυσταλία, «Μεταβυζαντινά τέμπλα της περιοχής των Αγράφων», Καρδιτσιώτικα Χρονικά 3 Καρδίτσα (1997) 87 – 92.
• Μυλωνάς Μ. Παύλος, «Η Μονή Πέτρας στην Νότια Πίνδο», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση 2, Ε.Μ.Π. Αθήνα (1982)121 – 137.
• Νημάς Α. Θεόδωρος, Η εκπαίδευση στη δυτική Θεσσαλία κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, Διδ. διατριβή, Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1995.  
• Ορλάνδος Κ. Αναστάσιος, Μοναστηριακή Αρχιτεκτονική, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 64, ²Αθήνα 1999.
• Ορλάνδος Κ. Αναστάσιος, Η εν Ελλάδι Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική επί Τουρκοκρατίας, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 200, Αθήνα 2000.
• Ορλάνδος Κ. Αναστάσιος, «Σταχυολογήματα εκ μονών της Πίνδου», Α.Β.Μ.Ε. 5 (1939 – 40) 167 – 197.
• Παΐσης Κώστας, Το μοναστήρι της «Παναγίας της Πελεκητής» στην Καρύτσα Δολόπων, Εκκλησιαστικό Συμβούλιο Καρύτσας, Αθήνα 1988
• Παΐσης Κώστας, «Η Μονή της Παναγίας Πελεκητής στην Καρύτσα της Καρδίτσας και η σχέση της με τους δασκάλους του Γένους Ευγένιο Γιαννούλη και Αναστάσιο Γόρδιο», Θεσσαλικό Ημερολόγιο τ.49 Λάρισα (2006) 181 – 192.
• Πεντζίκης Νικ. Γαβριήλ, Άγιον Όρος, τ. Α’, Explorer, Αθήνα 2003.
• Σαμαρόπουλος Γ. Απόστολος, Οδηγός του Νομού Καρδίτσης, Καρδίτσα ¹1901, Περιφερειακές εκδόσεις Ελλα  Λάρισα ²1992.
• Σδρόλια Σταυρούλα, «Η Ζωγραφική της Μονής Πέτρας» Πρακτικά συνεδρίου τα 400 χρόνια (1593 – 1993) της Μονής Πέτρας (επιμ. Θωμά Ε. Ζαρκαδά) Καταφύγιο Καρδίτσας 1994.