ΔΗΜΟΣ ΑΓΡΑΦΩΝ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Σεπτέμβριος 2008

Οι οικισμοί

Ο Κρέντης

Αποτελεί ένα από τα παλιότερα ορμητήρια για τα χωριά των Δυτικών Αγράφων. Οδηγός σας ή πληροφοριοδότης αν προτιμάτε, για πεζοπορίες και διαδρομές στην περιοχή, είναι ο Αργύρης Μάκκας, ο οποίος, μαζί με τον αδελφό του Γιώργο, έχουν το φιλόξενο αγροτουριστικό ξενώνα του χωριού. Από εδώ η πρόσβαση στο μοναστήρι της Τατάρνας, μέσω γέφυρας Κρυονερίου ή το πέτρινο, παλιότερα μισοβυθισμένο γεφύρι του Μανώλη,είναι εύκολη, και αν υπάρχει χρόνος, απαραίτητη.

Το Μοναστηράκι

Πολύ σημαντικό, άγνωστο όμως χωριό, κατοικείται ήδη στα τέλη του 14^ου αι., όπως μαρτυρούν επίσημα έγγραφα, από οικογένειες προερχόμενες από τη Θεσσαλία. Πλησιάζοντας από τον απότομο, ανηφορικό δρόμο, (ανοίχθηκε το 1983 και με προσωπική εργασία και το 2006 ασφαλτοστρώθηκε) σε ένα από τα πιο απομονωμένα χωριά του τέως, και νυν Δήμου Αγράφων, το Μοναστηράκι, πραγματικά σας πιάνει δέος. Από αριστερά σας χάσκει άγριος και απύθμενος θαρρείς, ο γκρεμός, και βαθιά κάτω, ακούγεται το ρέμα του ποταμού Μοναστηρακιώτη που τρέχει παφλάζοντας να ενωθεί με τον Αγραφιώτη.

Μπαίνοντας στο Μοναστηράκι (700 μ. υψ), δεξιά σας, είναι η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, η Παναγιά, με μεγάλο πλακοστρωμένο προαύλιο. Πιο πέρα από την εκκλησία, (900μ.) είναι άλλη μικρότερη και ερειπωμένη, του Αγίου Αθανασίου. Εκεί, υπάρχουν και άλλα κτίσματα που οι ντόπιοι λένε ότι ήταν τα κελιά των καλόγερων από το μεγάλο μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου, που λειτουργούσε και σαν ‘’κρυφό σχολειό’’. Ήταν η αγαπημένη εκκλησία όλων των οπλαρχηγών και του ήρωα Κατσαντώνη.

Το χωριό, ειδικά τους χειμωνιάτικους μήνες, σας δίνει με την πρώτη ματιά, την αίσθηση της εγκατάλειψης. Αρκετά σπίτια είναι ερειπωμένα, όμως άλλα τόσα ξανακτίζονται, πράγμα που σημαίνει ότι οι κάτοικοι νοιάζονται. Μοναδικά σημάδια για να καταλάβει κάποιος αν είναι μόνος του ή όχι, είναι οι καμινάδες από τα τζάκια ή τα μπουριά από τις σόμπες, που καπνίζουν, και κάποια απλωμένη για να στεγνώσει κουρελού ή βελέντζα. Μετά την εκκλησία, αριστερά στο μεγάλο πλάτωμα, είναι ένα καινούργιο καφενείο (άνοιξε το 2003), με όμορφη θέα προς το χωριό. Προς το κέντρο, βρίσκεται το κλασικό παμπάλαιο λιθόχτιστο καφενείο, του Χρήστου Μπακογιάννη, ακόμα όρθιο. Τσιπουρομεζέδες και φαγητό πάντα υπάρχουν, να μην πείτε όχι. Το χειμώνα εν αντιθέσει, με το καλοκαίρι μένουν ελάχιστα άτομα εδώ. Το σχολείο, στην άκρη του χωριού, στον λόφο, φαίνεται από παντού, και μέχρι πριν λίγα χρόνια είχε αρκετά πιτσιρίκια. Μεγάλωσαν, έφυγαν, και αυτό ήταν. Σ’ ένα χωριό που το ρεύμα ήρθε το 1990, (10 Νοεμβρίου), τι να περιμένει κανείς.

Στο μέσο του οικισμού, είναι κτισμένη από Τζουμερκιώτες μαστόρους, με τη βοήθεια και την προσωπική εργασία των κατοίκων, η λαμπρή εκκλησία του Αγίου Δημητρίου (1908), πολιούχου του χωριού. Το καρυδένιο τέμπλο της, είναι σκαλισμένο από τον ξυλογλύπτη Ψυχογιό με καταγωγή τη γειτονική Δυτική Φραγκίστα. Από την κεντρική πλατεία, τον ‘’πλάτανο’’ των ντόπιων, ένα στρωτό καλντερίμι ανηφορίζει μέχρι το σχολείο, στη θέση ‘’Κάστρο’’. Εδώ, σύμφωνα με τα λεγόμενα των κατοίκων αλλά και τους μεγάλους λιθογκόλιθους που υπάρχουν στην πλαγιά του λόφου, υπήρχε αρχαίο κάστρο – παρατηρητήριο. Πολύ αργότερα κτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και στα ερείπια της θέσης της, το 1955, έγινε το λιθόκτιστο σχολείο. Σήμερα, με δαπάνες του Γεωργίου Κ. Χρυσικού ανοικοδομήθηκε στο ψηλότερο σημείο του λόφου η νέα εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στολίδι του χωριού με την καλύτερη θέα.

Info 1 Μοναστηράκι & σεισμική δραστηριότητα: Μεγάλη πληθυσμιακή συρρίκνωση δέχθηκε η περιοχή της Ευρυτανίας με τους καταστρεπτικούς σεισμούς στις 5 και 6 Φεβρουαρίου 1966. Εκατοντάδες κάτοικοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές εστίες τους. Η διοίκηση, αδιαφορώντας για τις πληγές που άνοιξαν οι σεισμοί, άφησε τα χωριά να ερημώσουν, τους κατοίκους να μετακινηθούν και να εγκατασταθούν μονίμως σε άλλους τόπους, ενώ πολλοί ακολούθησαν τον δύσκολο δρόμο της μετανάστευσης. Για να αντιληφθείτε το μέγεθος της αποδυνάμωσης του ορεινού χώρου των Αγράφων λόγω της σεισμικής δραστηριότητας, αρκεί να αναφέρουμε ότι από τις διακόσιες δεκαεπτά οικογένειες του χωριού Μοναστηράκι, (περίπου 900 κάτοικοι) μετά τους σεισμούς, έμειναν μόλις εικοσιτρείς!

Τα Άγραφα

Δύο μεγάλες κοσμοχαλασιές θυμούνται οι Αγραφιώτες, η πρώτη με τις καθιζήσεις του 1897; που βούλιαξε ολόκληρο το χωριό, λένε μάλιστα ότι εκεί που βρίσκεται τώρα η πλατεία υπήρχαν 24 εκκλησίες. Η δεύτερη ήταν η πυρπόληση και το κάψιμο του χωριού, τον Δεκέμβριο του 1941, από τους Ιταλούς. Τότε, σχεδόν γκρεμίστηκαν όλα τα παραδοσιακά πετρόχτιστα σπίτια.

Σήμερα, το παλιό κεφαλοχώρι χτισμένο στις πλαγιές του επιβλητικού Κουκουρούντζου στα 880 μ. υψ., είναι έδρατου ομώνυμου δήμου. Εντυπωσιάζει με το μέγεθός του, την άπλα του οικισμού, την απεριόριστη θέα προς τις γύρω κορφές και τους δεκάδες ιστορικούς συνοικισμούς και βοσκοτόπους που τον απαρτίζουν. Τα πολυθρύλητα Άγραφα, βρίσκονται μόλις τρία χλμ. από τον κεντρικό δρόμο. Η οδήγηση για την πρόσβαση στο χωριό διασχίζει το κατάφυτο πλατανοσκέπαστο φαράγγι(Ατσιαούρα των ντόπιων), του Σμπορορέματος ενώ σε μεγάλο τμήμα της διαδρομής διακρίνεται το πετρόχτιστο μονοπάτι, η παμπάλαια οδός επικοινωνίας των Αγράφων με τα χωριά και το κέντρο. Μάρτυράς του, στέκει λίγο πιο πάνω, το μονότοξο Πετρογέφυρο (1600 – 1650).

Το γεφύρι είναι κλειστό με μια πρόχειρη ξύλινη πόρτα για να μην φεύγουν τα πρόβατα. Αν την ανοίξετε και περπατήσετε πάνω στο τόξο του, θα προχωρήσετε συνάμα βαθιά μέσα στον αδυσώπητο χρόνο, τότε που οι Αγραφιώτες ή οι κυρατζήδες κουβαλούσαν με τα ζώα τις προμήθειες ή τις πραμάτειες τους για τις οικογένειές τους.

Η περιήγηση ξεκινάει από την κεντρική πλατεία με μαζεμένη όλη η υποδομή, τα καταλύματα και τις ταβέρνες. Εδώ ο ταξιδιώτης θα βρει σχεδόν τα πάντα. Περπατώντας στον οικισμό θα διακρίνετε τα καινούργια έργα και τις πλακοστρώσεις των δρόμων που έγιναν την τριετία 2003 – 2005, το δημοτικό σχολείο, που έχει 7 – 8 μαθητές, την παλιά τεχνική σχολή ηλεκτρολόγων, χτισμένη από τότε που το χωριό δεν είχε ρεύμα!. Το δημαρχείο στεγάζεται στο παλιό σχολείο που ανακαινίστηκε όπως και η πλατεία εμπρός του.

Από την παλιά αρχιτεκτονική του, δεν υπάρχει τίποτα, εκτός από το κοινοτικό γραφείο (1915 - 1920). Οι ενδιαφέρουσες εκκλησίες αξίζουν με το παραπάνω μια επίσκεψη. Ο Αγ. Αθανάσιος, η τρισυπόστατη του Σωτήρα, ο Αγ. Δημήτριος πολιούχος και προστάτης του χωριού, οι  Άγ. Απόστολοι κτισμένοι πάνω στην παλιότερη (σώζεται το δάπεδο), η Παναγία (Κοίμηση της Θεοτόκου) και ο Αγ. Γεώργιος (1608), η αρχαιότερη, πετρόχτιστη με σπάνιες τοιχογραφίες (1610).

Info 2 Άγραφα & Κατσαντώνης: Στην ανατολική έξοδο του χωριού είναι η Αγία Βαρβάρα στο ομώνυμο ύψωμα. Αυτό το ψηλό σημείο διάλεξαν και έστησαν το ύψους δύο μέτρων ορειχάλκινο ανδριάντα του κορυφαίου επαναστάτη των Αγράφων Αντώνη Κατσαντώνη, μεταμορφώνονταν τον σε ένα χώρο μνήμης. Είναι ένα έργο του γλύπτη Θύμιου Παπαγιάννη που ολοκληρώθηκε το 2003 δένοντας τα χαρακτηριστικά της αγραφιώτικης ψυχής, με το τοπίο και τη θρησκεία. Είναι μια ακόμη προσφορά του Γεωργίου Σωτηρίου Χόντου προς τη γενέτειρά του και πραγματικά προσθέτει στην εικόνα των Αγράφων.

Ο Μάραθος ή Μύρισι και Μύρεσι

Χτισμένος στα 890 μ. υψ. ίσως στην πιο εντυπωσιακή τοποθεσία – πλάτωμα από όλα τα χωριά των Αγράφων. Περιστοιχίζεται από τις κορφές Προσηλιάκου (1861 μ. υψ.), Ουρανός (1619 μ. υψ.), Κατσαντώνη ή ‘’στ’ Αντών’’ (1431 μ. υψ.), Κόφτρα (1505 μ. υψ.). Είναι περισσότερο υπερήφανο από τα άλλα χωριά γιατί εδώ γεννήθηκε ο Κατσαντώνης, η μεγάλη μορφή του Αρματολικιού των Αγράφων και εδώ βρίσκεται η εκκλησία των Ταξιαρχών (1760), σπουδαίο Αγραφιώτικο μνημείο που ξεχωρίζει από μακριά. Υπήρξε έδρα της ομώνυμης κοινότητας με 13 συνοικισμούς και πάνω από τριακόσιους μόνιμους κατοίκους, που ασχολούνταν κυρίως με τη κτηνοτροφία και τη δασική εκμετάλλευση. Μετά, ήρθε η εγκατάλειψη και για πολλά χρόνια, όπως και σήμερα άλλωστε, λίγες μόνο οικογένειες έρχονται για διακοπές ή για να επισκευάσουν τα σπίτια τους, γύρω στα πενήντα άτομα.

Το 2001 η απογραφή ήταν μια έκπληξη αφού κατέγραψε τριακόσιους τριάντα κατοίκους, που οι αντιξοότητες του χειμώνα τους κρατούν μακριά εκτός από δέκα που ξεχειμωνιάζουν στη γενέτειρά τους.

Στα κλασικά χωριάτικα καφενεδάκια του κυρ - Χρήστου Πεσλή και της κυρίας Μαρίας Μπούρα θα βρείτε σπέσιαλ μεζέδες για τσιπουράκι ντόπια φέτα αλλά και τηγανιά. Κυρίως όμως θα ξετρυπώσετε εικόνες της παλιάς Ελλάδας και την αντίληψη του χρόνου που έχει χαρακώσει στο πέρασμά του αυτές τις μορφές. Ο Μάραθος, παρά το μέγεθός του, έχει αξιοθέατα που θα ζήλευαν άλλα, μεγαλύτερα χωριά. Περιβάλλεται από ένα κατάφυτο περιβάλλον με δεκάδες μονοπάτια για πεζοπορία, μέχρι κάτω στο βάθος του γκρεμού που κυλάει το Μυρισιώτικο ρέμα, που έδινε δύναμη στη βαριά μυλόπετρα του παλιού πετρόχτιστου νερόμυλου.

Info 3 Μάραθος & Κατσαντώνης: Η προτομή του Αντώνη Κατσαντώνη (1775; - 1808;), που δεσπόζει στην ομώνυμη πλατεία του Μάραθου είναι έργο του γλύπτη Βασίλη Παπασάικα. Η χρονολογία γέννησής του ‘’αετού των Αγράφων’’ δεν προσδιορίζεται με ακρίβεια. Τοποθετείται ανάμεσα στα έτη 1773 – 1777 με πιθανότερο το 1775. Πατέρας του ήταν ο Σαρακατσάνος αρχιτσέλιγκας Γιάννης Μακρυγιάννης από το Βασταβέτσι = Πετροβούνι στα Ηπειρώτικα Τζουμέρκα. Γύρω στο 1770 γνωρίστηκε με την Αρετή, κόρη μεγαλοτσέλιγκα από τον Μάραθο και στέριωσε για λίγο εκεί.

Ο Αντώνης, αργότερα Κατσαντώνης ήταν ο πρωτότοκος γιος του, οι άλλοι δύο ήταν ο Κώστας Λεπενιώτης και ο Γιώργος Χασιώτης. Η δράση του θρυλικού Κατσαντώνη πριν, και των αδερφών του στη διάρκεια αλλά και μετά τους χρόνους της Επανάστασης, απλώθηκε πέρα απ’ τα Άγραφα, στην Αιτωλία, την Ακαρνανία μέχρι την Ήπειρο και τη Λευκάδα επισκιάζοντας γρήγορα την αίγλη, και την ιστορική παρουσία των Μπουκουβαλαίων, αυτής της πολύκλαδης οικογένειας του αρματολικιού των Αγράφων, του σημαντικότερου της κεντρικής Ελλάδας. Θανατώθηκε μαζί με τον αδελφό του Γιώργο στα Γιάννινα το 1807 – 1808.

Info 3α Μάραθος & Κατσαντώνης: Ο Κατσαντώνης φυλακίστηκε στα Γιάννινα από συκοφαντία, δήθεν για κλοπή ενός προβάτου. Κατά τη διάρκεια της κράτησής του, ο Αλή Πασάς προείδε τα ψυχικά και σωματικά του χαρίσματα και του έκανε πρόταση να τον κατατάξει στους εκλεκτούς σωματοφύλακές του (Αληπασαλήδες Τζοχανταραίοι). Ο Κατσαντώνης του απάντησε «μου λέτε πράμα που δεν θα κάνω ποτέ, αν μπορούσα μόνο να πηδήσω έξω από τη φυλακή». Και τότε; του λέει ο Αλής, τι θα γίνει; θα στείλω τους έφιππους χωροφύλακες (Σοφαρίδες) να σε συλλάβουν. «Μου δίνεις, λέει ο Κατσαντώνης, 15 δρασκελιές μπροστά απ’ αυτούς, και τότε θα δεις». Εμπρός, είπε ο Αλής και τον άφησε. Έ λοιπόν …οι έφιπποι χωροφύλακες, στην πεδιάδα των Ιωαννίνων, δεν κατόρθωσαν να τον συλλάβουν!! (Δ. Παπακώστα, Ηπειρωτικά, σ. 546).

Info 3β Μάραθος & Κατσαντώνης: Ι. Ν. Ταξιαρχών. Ο Μάραθος έχει δύο εκκλησίες, της Αγίας Αικατερίνης έξω από χωριό, και στο κέντρο του οικισμού, την ξεχωριστή των Αγίων Ταξιαρχών (1760), που είναι αφιερωμένη στον αρχάγγελο Μιχαήλ. Είναι μνημείο μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας και ο μεγαλύτερος σε μέγεθος από όλους τους προεπαναστατικούς ναούς των Αγράφων, γεγονός που υποδηλώνει σημαντικό πληθυσμό. Ιδιαίτερα αξιόλογης τέχνης θεωρείται η αγιογράφηση του ναού που έγινε σε δύο φάσεις (1769 και 1791), από τους δημιουργικότερους επιγόνους της σχολής του Διονυσίου, στο Φουρνά, οι Γεώργιος Γεωργίου και Γεώργιος Αναγνώστου. Οι ίδιοι που έχουν αφήσει εξαιρετικές εργασίες τους σε πολλές εκκλησίες και μοναστήρια των Αγράφων. Σημαντικό είναι το σκαλιστό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 18^ου αι. με πλούσιες φυτικές διακοσμήσεις, αποτρεπτικούς δράκοντες και δεσποτικές εικόνες ηπειρώτικης τέχνης του 1746.

Τα Επινιανά

Διάσημα για την περίφημη Ι. Μονή Παναγίας της Στάνας, από το θαρραλέο μπαλκόνι της οποίας βλέπετε μεγάλο τμήμα του Ασπρορέματος που αργοκυλά κάτω στη χαράδρα, για το παλιό στενό μονοπάτι προς το Ασπρόρεμα (βλ. ενότητα με τα πόδια), για την πετρόχτιστη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που άρχισε να κατασκευάζεται το 1890 από ντόπιους, Πηγκιανίτες μαστόρους και ολοκληρώθηκε το 1910, και για τη διαδρομή προς το πέτρινο γεφύρι της Ανηφόρας και τον Καρβασαρά. Από την τσιμεντένια γέφυρα του Αγραφιώτη, θα περάσετε την δστ. που οδηγεί στον συνοικισμό Άγιοι Θεόδωροι, τις πινακίδες «προς Φαράγγι Ασπρορέματος» (βλ. ενότητα με τα πόδια), διανύοντας συνολικά τέσσερα χλμ μέχρι τα Επινιανά, που φανερώνονται ξαφνικά σ’ ένα πανέμορφο οροπέδιο στα 1050 μ. υψ., σκαρφαλωμένο στη δυτική πλευρά της κορφής Φτέρη (2128 μ. υψ.). Παλιότερα λεγόταν Επαινιανά από τη λέξη έπαινος, κατά λάθος όπως λένε, κάποιος επίσημος το έγραψε Επινιανά και από τότε έμεινε. Οι ντόπιοι το αναφέρουν Πινιανά και Πηγκιανά, το βρίσκουμε όπως και Πενιανά.

Τα τελευταία χρόνια, με αφορμή τους δρόμους που ανοίχτηκαν, δόθηκε το έναυσμα για μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα με πολλές καινούργιες, και αρκετές αναστηλώσεις παλιών κατοικιών. Στην απογραφή του 2001 είχε 730 κατοίκους, πράγμα που δικαιολογεί την ανοικοδόμηση που γίνεται, και αιφνιδιάζει τον ανύποπτο επισκέπτη, ειδικά αυτόν που έχει ξανάρθει. Ήταν έδρα της ομώνυμης κοινότητας που περιλάμβανε τους συνοικισμούς Φτέρη, Ανηφόρα, Ασπρόρεμα, χωρίς μεγάλες δυνατότητες στη γεωργία λόγω του πετρώδους εδάφους, με εξαίρεση το καταπράσινο οροπέδιο της Απιδιάς (βλ. ενότητα Off Road) στα 1300 μ. υψ., όπου υπάρχει μικρός εγκαταλειμμένος συνοικισμός και φαίνεται ότι καλλιεργούσαν συστηματικά. Το αντίθετο όμως συνέβαινε με την κτηνοτροφία που ήταν ανεπτυγμένη, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι σήμερα, χάρη στα απέραντα και έξοχα βοσκοτόπια. Είχαν, και διατηρούν ακόμα, πολλά μελίσσια που παράγουν ένα εξαιρετικά αρωματικό και διάφανο ελατόμελο – ανθόμελο, «Ασπρορέματος», όπως το λένε.

Πεζοπορώντας στο χωριό, θα βρεθείτε στα κλασικά καφενεδάκια του Αποστόλη Αποστόλου ή του Λευτέρη Αβράμπου, με τη ξυλόσομπα να ζεσταίνει το χώρους και τις καρδιές των πεζοπόρων εδώ και χρόνια. Καφές ή τσιπουράκι με όλα τα μεζεδάκια της στιγμής (ομελέτες, λουκάνικα κ.λπ.), στη διάθεσή σας. Στην όμορφη πλακόστρωτη πλατεία των Επινιανών βρίσκεται ο θαυμάσιος καινούργιος ξενώνας ‘’το Πανόραμα’’ του Κώστα και της Γιώτας Γαντζούδη που προκαλεί για στάση και ανασύνταξη της παρέας.

Info 4 Επινιανά & Μέλι: Στα Άγραφα ξεγελούν τις μέλισσες και ανακαλύπτουν τα άγρια μελίσσια καίγοντας μέσα στο δάσος κερήθρα, πάνω σε ένα ξύλο. Κατεβαίνουν οι μέλισσες να το γευθούν, να το βυζάξουν, ενώ ο μελισσοκυνηγός τις παρακολουθεί. Μόλις αυτές χορτάσουν και σηκωθούν, τις παρακολουθεί σε ποια κουφάλα ή πέτρα θα πάνε να κρυφτούν. Τότε σημαδεύει το μέρος και γυρνά αργά το φθινόπωρο να τρυγήσει το αγριόμελο.

Info 4^α Επινιανά & Ιερά Μονή Παναγίας Στάνας ή Σίκας (16^ου αιώνα): Ένα ακόμα σημαντικό μνημείο των Αγράφων, αφιερωμένο στη Γέννηση (Γενέθλιον) της Θεοτόκου. Για την ιστορία της, μόνο η παράδοση έχει να διηγηθεί κάποια περιστατικά όσον αφορά την εικόνα, και το χτίσιμο του ναού. Η περιουσία της ήταν κτηνοτροφική, ενώ, ως τα μέσα του 18^ου αι., έχει 800 γιδοπρόβατα που έβοσκαν σε δικούς της βοσκοτόπους. Η παράδοση αναφέρει ότι εκεί μεταφέρθηκε η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας από το χωριό Στάνου του πρώην δήμου Αμβρακίας (νυν Αμφιλοχίας), της επαρχίας Βάλτου κατά τη περίοδο της εικονομαχίας. Το καθολικό είναι ναός τρίκοχος με ψηλό τρούλο, πιθανώς του 18^ου αι.

Σώζεται και μικρότερος ναός μονόχωρος ενώ στο εσωτερικό υπάρχει ένα θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο με δεσποτικές εικόνες του 1798 αφιερώματα του «Χρήσου γεωργίου εκ χώρας βραηνών και έργα του Δημητρίου Λάμσο». Το πρώτο από τα βημόθυρα ανήκει στο υπάρχον τέμπλο, είναι έργο του ζωγράφου Ιωάννη Παναγιωτόπουλου και σύμφωνα με επιγραφή είναι του 1881. Η πρόσβαση (υπάρχει πινακίδα) γίνεται πριν τα Επινιανά δεξιά, στον ανηφορικό δρόμο (1,5 χλμ), που σταματά στο πλάτωμα με τα βοηθητικά κτήρια της Μονής. Πρόσφατα (2003 – 4) ανακαινίστηκαν και συντηρήθηκαν από Αλβανούς πετράδες, όπως και ο πλακοστρωμένος υπαίθριος χώρος.

Τα Βραγγιανά ή Βρανιανά και Μεγάλα Βραγγιανά

Δεκάδες στοιχεία συνυπάρχουν στα Βραγγιανά και το Βαλάρι (βλ. ενότητα Μην Χάσετε). Δικαιολογημένα χαρακτηρίζονται σαν δύο από τα ομορφότερα κατοικημένα μέρη στον ορεινό χώρο των Αγράφων, ίσως μοναδικά με τέτοιας δύναμης τοπία. Τα Βραγγιανά είναι το μεγάλο, χτισμένο στα 1080 μ. υψ. σε περίκλειστη τοποθεσία, με τα καλύτερα διατηρημένα μνημεία της ορθοδοξίας. Υπήρξε έδρα της φημισμένης Σχολής ή ‘’Ελληνομουσείον’’ Βραγγιανών, που δίδαξαν ο Ευγένιος Γιαννούλης και ο Αναστάσιος Γόρδιος. Τα σπίτια είναι απλωμένα, σε μεγάλη έκταση και πολλούς μαχαλάδες - γειτονιές, ενώ αρκετά καινούργια, άλλα αναστηλωμένα και άλλα παλιότερα, που δεν άντεξαν τη φθορά του χρόνου, κερδίζουν τη ματιά του περιηγούμενου.

Στα μέσα του 17^ου αι., ήταν μια σημαντική και ακμάζουσα κοινότητα των Αγράφων, με ισχυρούς κοινωνικούς παράγοντες και προύχοντες με ζωηρό ενδιαφέρον για τον τόπο τους. Επιφανείς οικογένειες  ήταν των Στάνου, Μπούνου, Τσαναρέα, Λούτζου, Αντάρτη, Λήφου, Μαυρωτά, Αρμάγου, Αυγέρη, Πολύζου και άλλων γνωστών από αναφορές σε επιγραφές εκκλησιών και επιστολές λογίων. Στην εποχή της ακμής τους είχαν μεγάλα τσελιγκάτα, βιοτεχνίες μάλλινων υφασμάτων, ενώ ήταν ονομαστά για τα εργαστήρια κατασκευής κοσμημάτων και όπλων (πιστόλια, σπαθιά, γιαταγάνια), που αν συνδυαστεί με την ελευθερία που απολάμβαναν στη χρήση τους οι Αγραφιώτες κλεφταρματωλοί, αγωγιάτες, τσελιγκάδες, μπορούμε να συμπεράνουμε και για τα σημαντικά κέρδη των οπλοποιών.

Για να μεταφερθούν όλα αυτά τα εμπορεύματα χτίζονται τα γεφύρια στην είσοδο του χωριού, σπάζοντας την οικονομική και επικοινωνιακή απομόνωση της ορεινής κοινότητας, με τα πεδινά. Περίφημοι ήταν οι αγωγιάτες των Βραγγιανών, που έφταναν με τα κατάφορτα καραβάνια τους ως την Κωνσταντινούπολη και τη Βλαχία. Ανάλογα με το επάγγελμα ήταν χωρισμένες και οι συνοικίες: Στανάδες, Σπαθάδες, Γραμματικάδες (σ.σ. τα σημερινά Παρθενέικα), Βλαχλέϊκα, Παναγία Παζάρ και Καψαλέϊκα. Όλα αυτά δείχνουν μια έντονη κινητικότητα ενώ μαρτυρούν και πλούσια οικονομική δραστηριότητα, αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε η πρωτοβουλία των κατοίκων για την ίδρυση ανώτερης Σχολής της ελληνικής παιδείας στην κοινότητά τους.

Τα σημερινά Βραγγιανά αποτελούνται από τον κεντρικό οικισμό και πέντε συνοικισμούς (Βαλάρι, Δέντρος, Έλατος, Καρυά, Κουστέσα). Στην απογραφή του 2001 βρέθηκαν με 617 κατοίκους, περισσότερους από το 1940, (550). Καθώς διασχίζετε την πρώτη γειτονιά του, τον Άι Γιώργη, ονομασία που προέρχεται απ’ την ομώνυμη εκκλησία του πολιούχου και προστάτη του χωριού, ένα στενό δρομάκι σας οδηγεί στο σχολείο, την ευρύχωρη αυλή του και την κρήνη για ολόδροσο νερό. Αυτό ήταν το πρώτο (τριθέσιο με 75 παιδιά μέχρι το 1970), από τα τρία που είχε, το δεύτερο ήταν στο συνοικισμό Βαλάρι (διθέσιο με 75 παιδιά μέχρι το 1975 σύμφωνα με μαρτυρία του παπα - Παναγιώτη Τσιώλη 10/3/06), και το τρίτο στην Κουστέσα (μονοθέσιο με 25 παιδιά μέχρι το 1975 σύμφωνα με μαρτυρία του Κώστα Στούμπου 15/3/06). Διακρίνεται ακόμα κρεμασμένο το εποπτικό υλικό, ο μαυροπίνακας, οι χάρτες, τα βιβλία, και λίγα τετράδια των παλιών μαθητών.

Αμέσως μετά, μια κατηφόρα σας φέρνει στη γειτονιά Στανάδες με το φιλόξενο καφενείο του Κώστα Τσιώλη (ένα από τα τρία που έχει το χωριό), που μαζί με την γυναίκα του Κατερίνα φροντίζουν όλους τους καλοκαιρινούς μήνες μέχρι και τον Οκτώβριο να μην λείπει τίποτα από τους 285 (’01) καλοκαιρινούς κατοίκους και τους ακόμα περισσότερους επισκέπτες. Ο ίδιος ασφαλτόδρομος περνά από τον Άγιο Δημήτριο, την παλιότερη εκκλησία των Βραγγιανών, διασχίζει μια εκπληκτική ρεματιά και σταματά δίπλα από την πλακοστρωμένη πλατεία με την ιστορική κρήνη  «Φοντάνα» δίπλα στην μεγάλη πλατανοσκέπαστη και ανήλια «Γούβα» Βραγγιανών. Μοναδικό κτίσμα, το ιστορικό και φημισμένο «μονύδριο» της Αγίας Παρασκευής, (το καθολικό της άλλοτε φημισμένης μονής), στην περιοχή που κάποτε υπήρξε μια από τις σπουδαιότερες ανώτερες Σχολές της προεπαναστατικής Ελλάδας (βλ. ενότητα Μην Χάσετε).

Info 5 Βραγγιανά & Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός (Μέγα Δέντρον Αιτωλίας 1590/1600 – Ι. Μ. Αγίας Παρασκευής Γούβας Βραγγιανών 5 Αυγούστου 1682): Σπουδαίος λόγιος και πρωτοπόρος διαφωτιστής έμαθε τα πρώτα του γράμματα στη γειτονική προς το χωριό του Μονή Βλοχού από τον Αγραφιώτη ιεροδιδάσκαλο Αρσένιο και αργότερα (1614) στην Μονή Παναγίας Τροβάτου. Έγινε κληρικός το 1616 (χειροτονήθηκε διάκονος στην Ι. Μ. Τατάρνας), και τρία χρόνια αργότερα χειροτονείται πρεσβύτερος από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύριλλο Λούκαρι . Ταξίδεψε στα μεγάλα κέντρα της Ορθοδοξίας, Άγιο Όρος – Άγιοι Τόποι, και συνέχισε τις σπουδές του στα Τρίκαλα (1624 – 1625), την Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο, την Κωνσταντινούπολη. Δάσκαλοί του οι σπουδαίοι Παΐσιος Μεταξάς, Θεόφιλος Κορυδαλλέας, Μελέτιος Συρίγος.

Παράλληλα με τη διδασκαλία και τη συγγραφή, ιδρύει σχολεία, ανοικοδομεί ναούς, χτίζει οικοτροφεία για τους απόρους σπουδαστές. Η ελευθερία, η ανάγκη για μόρφωση, αλλά πιθανότατα και το αλάνθαστο κριτήριο του Ευγένιου Γιαννούλη τον έφερε, μετά από πρόσκληση των κατοίκων στη Γούβα, όπου το 1661, πριν από την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1750 – 1828), ιδρύει το δεύτερο ονομαστό κέντρο ελληνικής παιδείας στον ευρυτανικό χώρο την Σχολή Βραγγιανών. Η προσφορά και οι διδαχές του συνεχίστηκαν μετά το θάνατό του από τον μαθητή του Αναστάσιο Γόρδιο. Με τη συμπλήρωση τριακοσίων ετών από την αποδημία του, το Οικουμενικό Πατριαρχείο ύστερα από εισήγηση της Ιεράς Μητροπόλεως Καρπενησίου, τον ανακήρυξε Άγιο. Όρισε η μνήμη του να τελείται την παραμονή της Θείας Μεταμορφώσεως (5 Αυγούστου).

Info 5α Βραγγιανά & Αναστάσιος Γόρδιος (Βραγγιανά 1654 – Βραγγιανά 8 Ιουνίου 1729): Ο καλύτερος μαθητής του Ευγένιου Γιαννούλη που έγραψε τη βιογραφία του δασκάλου του και συνέβαλε τα μέγιστα στην κοινωνική και πνευματική ζωή των Αγράφων. Διάκονος έρχεται στην Αθήνα το 1676, «την πάλαι περίφημον εστίαν των σοφών», όπως γράφει σε μια επιστολή του. Δάσκαλοί του εδώ, είναι ο Ιωάννης Μπενιζέλος και ο Νικόδημος Μαζαράκης που φροντίζει να τον στείλει στην Ιταλία για ανώτερες σπουδές αρχαίων ελληνικών, λατινικής φιλολογίας, θεολογίας και ιατρικής. Ακολουθώντας τα βήματα του δασκάλου του, βρέθηκε στην «ολιγάνθρωπον» πατρίδα (σ.σ τα Άγραφα συγκριτικά με τη Ρώμη, που σπούδαζε), όπου επιδίδεται με ζήλο στη διδασκαλία, τη συγγραφή, το θείο κήρυγμα και επιπλέον από τον δάσκαλό του, στις ιατρικέςσυμβουλές.

Αξιοθαύμαστος δάσκαλος του Γένους διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην πανελλήνια προσπάθεια για επιβίωση του ελληνισμού σε μια εποχή που το οθωμανικό κράτος ήταν ακόμα ακμαίο και κυρίαρχο. Οι πάνω από 750 επιστολές του από τα Βραγγιανά, αποτελούν σπουδαίο κεφάλαιο της νεοελληνικής γραμματείας και ολοένα περισσότερο συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των ειδικών μελετητών. Αυτές απευθύνονται σε σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής, προτρέποντάς τους να βοηθήσουν σε έργα κοινωφελή, ανέγερση σχολείων, εκκλησιών, περιγράφοντας ταυτόχρονα τα γεγονότα της εποχής.

Το Τρίδεντρο

Βρίσκεται πάνω στο πολυσύχναστο σταυροδρόμι προς Βραγγιανά, Ασπρόρεμα και Τροβάτο. Από παλιά είναι πόλος έλξης κυνηγών, ορειβατών ή πεζοπορικών ομάδων λόγω του απαράμιλλου φυσικού κάλους των βουνών που το περιτριγυρίζουν και των δρόμων (μονοπατιών παλιότερα) που οδηγούν στο θρυλικό αθέατο Ασπρόρεμα και το Τροβάτο (βλ. ενότητα Off Road). Είναι ευρύτερα γνωστό στους ιατρικούς και φιλολογικούς κύκλους, από την γέννηση του Νικολάου Βελισδονίτη, που διετέλεσε ένας από τους σημαντικότερους μαθητές της Σχολής του Καρπενησίου (1650;) ο οποίος διέπρεψε ως γιατρός με μεγάλο επιστημονικό έργο (Βλ. ενότητα Ανακαλύψεις).

Τον όμορφο οικισμό του Τρίδεντρου (προ του 1928 Βελισδόνι και Βελκοδίνο, στα 960 μ. υψ.), τον συναντάτε σχεδόν 1900 μ. από τον κεντρικό δρόμο Επινιανών – Τροβάτου λίγο μετά τον μεγάλο πλάτανο – ‘’σπίτι’’ (βλ. ενότητα Ανακαλύψεις). Είναι χτισμένος σε μαγευτική τοποθεσία στην πλαγιά της κορυφής Καυκί (1607 μ. υψ.). Ο δρόμος σταματά στη μεγάλη πλακόστρωτη πλατεία που περιτριγυρίζεται από όμορφα μονώροφα σπίτια με ξυλοδεσιές και παλιά καταστήματα, όπως ήταν κάποτε οι πλατείες, το κέντρο, όλων των ορεινών χωριών.

Πολύ αργότερα, με τις μοδάτες παρεμβάσεις διαφοροποιήθηκε αυτός ο ενδεικτικός της κοινωνικής τάξης ιστός. Απέναντι σας  είναι το υπερυψωμένο καφενείο του Τιμόθεου Τσιάρα για σπέσιαλ τσιπουρομεζέδες, και στο τέλος του δρόμου είναι οι «Καμάρες» ονομασία που πήρε η γειτονιά από τις παλιές, γκρεμισμένες σήμερα, ‘’Καμάρες’’ που υπό τύπον αψίδας, κάλυπταν το μικρό στενό. Εκεί βρίσκεται το «καφενείο των κυνηγών», της οικογένειας Πεσλή. Η κ. Λαμπρινή και ο κ. Θανάσης υποδέχονται τους επισκέπτες ενώ κάθε απορία έχει την απάντησή της τουλάχιστον για τη γύρω περιοχή.  

Τα στενά δρομάκια του οικισμού οδηγούν στο κατηφορικό πλακόστρωτο μονοπατάκι που σύντομα σας φέρνει στην λιθόχτιστη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου και προστάτη του χωριού. Όμορφη, καινούργια εκκλησία που χτίστηκε το 1974 στην θέση παλιότερης, η οποία ράγισε από τους σεισμούς του 1966. Στο υπέρθυρο της νοτιοανατολικής εισόδου υπάρχει καταταλαιπωρημένη και δυσκολοδιάβαστη εγχάρακτη επιγραφή. Πρόσφατα (καλοκαίρι 2005), ολοκληρώθηκε η ανακαίνιση κατά την οποία προστέθηκε ο ευρύχωρος προθάλαμος και το θαυμάσιο κωδωνοστάσιο, ευγενική «Δωρεά Νικολάου Σωτ. Χόντου 2003», όπως γράφει η μαρμάρινη πλάκα δίπλα από το κυκλικό παράθυρο.

Στην άκρη της μικρής πλατείας βρίσκεται το κτήριο του παλιού σχολείου. Μαρτυρία για τον διακαή πόθο των Τριδεντριωτών να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα, αποτελεί η σκαλισμένη σε πέτρα επιγραφή, που γράφει ότι χτίστηκε το 1940, ίσως το παλιότερο της περιοχής. Ανέστειλε τη λειτουργία του το 1993.

Info 5 Τρίδεντρο & Νικολάος Βελισδονίτης: Κοντά στον δάσκαλό του, Ευγένιο Γιαννούλη, «τα των Ελλήνων επαιδεύετο, παρά δε τινι των Αγαρηνών τα των Αράβων». Όπως μας πληροφορεί ο Αναστάσιος Γόρδιος, μεταξύ των πολλών μαθητών της σχολής διακρίνεται και ο Νικόλαος από το Βελισδόνι Αγράφων που «επί μέγα ήρθη της φήμης, ώστε και βασιλικός αρχίατρος ανεκηρύχθη, ηυδοκίμει δε προς ούς αν αφίκοιτο επί θεραπεία⁾». Διέπρεψε ως γιατρός, αναδείχθηκε ερευνητής στον κλάδο της ιατρικής επιστήμης, ενώ με δισταγμό του αποδίδεται η συγγραφή οκτώ σπουδαίων ιατρικών συγγραμμάτων όπου απαντάται με τις επωνυμίες Νικόλαος Αγραφιώτης, Νικόλαος Βελισδονίτης, Νικόλαος ιατρός, Νικόλαος Ιερόπαις.
1) Πραγματεία «Περί Φυσιολογίας και Παθολογίας»,
2) «Αντιδοτάριον εξηγημένον από την Ιταλικήν γλώσσαν…»,
3) «Εκδόσεις μερικαί εις αρχάριον ιατρόν…»,
4) «Βιβλίον Φαρμακοποιίας καλούμενον Αυγή των ιατρών…»,
5) «Βιβλίον καλούμενον Εκλογή, φάρμακα περιέχον…»,
6) «Βίβλος Ιατρική…»,
7) «Λεξικόν τινων βοτάνων…»,
8) «Θεραπευτική μέθοδος εν συντομία…».

Το Τροβάτο

Ο μεγάλος οικισμός στα 1000 μ. υψ., είναι χτισμένος στις πλαγιές του επιβλητικού βουνού Ντεληδήμι (2163 μ.) που επιβάλλεται στη ματιά σας με τον όγκο και την άγρια ομορφιά του. Η περιοχή του Τροβάτου διαθέτει κάποια από τα καλύτερα βοσκοτόπια των Αγράφων δημιουργία του πλούσιου υδροσυστήματος της περιοχής με δεκάδες πηγές και ονομασίες, όπως «Χαλκερά», «Στέρνα», «Χιόνα», που ξεπηδούν από το πελώριο Ντεληδήμι, αποτελώντας τις κύριες πηγές του Αγραφιώτη. Οι απλωμένοι σε μεγάλη έκταση συνοικισμοί, Χιόνα ή Χιόνου, τα Καβάκια, τους Αγίους Δημήτριο, Αθανάσιο, και Θεόδωρο θυμίζουν ότι σε αυτή την εδαφική περιφέρεια υπήρξαν κάποια από τα μεγάλα τσελιγκάτα των Αγράφων, Σαλαγιάννηδες, Καλογεραίοι, Μαργωναίοι κ.ά, που με τα χιλιάδες αιγοπρόβατα ρύθμιζαν την οικονομική ζωή του τόπου.

Το Τροβάτο έχει 451 κατοίκους (’01) που ασχολούνται με την κτηνοτροφία κυρίως το καλοκαίρι, και εξυπηρετικά ταβερνάκια – καφενεία. Σερβίρουν μεζέδες της ώρας, δυνατό τσιπουράκι, ενώ με λίγη τύχη θ’ απολαύσετε καταπληκτική χορτόπιτα.  Οι αγέρωχες βουνοκορφές, ‘’κοιτούν’’ και περιζώνουν το Τροβάτο, δίνοντας το έναυσμα για πολλές πεζοπορίες προς το προκλητικό Ντεληδήμι. Από εδώ ξεκινούν ή καταλήγουν πολλές διαδρομές κυρίως προς την ομώνυμη κορφή (2126 μ. υψ.) χωρίς να λείπουν οι διήμερες, τριήμερες προς Λακκώματα – Λεοντίτο ή Ασπρόρεμα – Μέρσα – Επινιανά, που συνήθως, λόγω του μήκους τους, περιλαμβάνουν διανυκτέρευση σε σκηνές.

Αναμφίβολα, μια από τις ομορφότερες εκδρομές είναι αυτή που μέσα από το χωριό, κατεβαίνει εύκολα κοντά στους νερόμυλους στο Τροβατόρεμα, περνάει στο απέναντι βουνό, όπου ένας καταπληκτικός δασικός θα σας βγάλει στον ξεχασμένο αλλά πανέμορφο συνοικισμό των Βραγγιανών, την αθέατη Κουστέσα (1000 μ. υψ.,101 κατ. ’01). Τα νερά του ομώνυμου χείμαρρου προσθέτουν με την παρουσία τους χιλιάδες στρέμματα ελατοδάσους, διαμορφώνοντας ένα γοητευτικό περιβάλλον, πολύ γνωστό στους πεζοπόρους.

Αποτελεί το κυριότερο πέρασμα του ευρωπαϊκού μονοπατιού υπερσυνοριακών διαδρομών Ε-4, που οδηγεί από το Βλάσι (Καρδίτσα), στα Βραγγιανά (Ευρυτανία) και αντίστροφα. Στην απέναντι πλευρά του χείμαρρου, ο στενός δρόμος οδηγεί στον νερόμυλο του Βασίλη Μουστάκα, που ακόμα βρίσκεται σε λειτουργία, αλέθοντας κυρίως καλαμπόκι από τα γύρω χωριά, χωρίς να λείπει και το στάρι, από το Τροβάτο. Να το δείτε αυτό το εξαιρετικό μνημείο και μετά να επισκεφθείτε το καφενεδάκι – ταβέρνα του Αναστάση Στούμπου που, σημειώστε, είναι από τα λίγα στην περιοχή που ανοίγει χειμώνα – καλοκαίρι.

Στον συνοικισμό του Αγ. Αθανασίου βρίσκεται το παλιό μοναστήρι της Παναγίας αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Σε αυτή τη μονή δίδασκαν οι λογιότατοι Αντώνιος από το Τροβάτο και Βαρθολομαίος από το Αιτωλικό, εκεί πήγε το 1614 μεταξύ των νέων της εποχής και ο Ευγένιος Γιαννούλης, όπου συμπλήρωσε τις σπουδές μαθαίνοντας βυζαντινή μουσική. Από το συγκρότημα της μονής σώζεται μόνο το καθολικό με αξιόλογες τοιχογραφίες, δημιουργίες των ζωγράφων Ιωάννη και Ιωάννη, πατέρα και γιου του 1644, όπως βεβαιώνει και η επιγραφή της ιστόρησης πάνω από την είσοδο: «Δια χειρός ημών Ιωάννου και ετέρου Ιωάννου έτη από Θεογονίας αχμδ’ (=1644)». Η παλιότερη σωζόμενη εκκλησία όμως, είναι ο Άγ. Δημήτριος, στον ομώνυμο συνοικισμό. Αυτή συνδέεται με την πρόσφατη ιστορία (1944) γιατί εδώ φιλοξενήθηκε και λειτούργησε για λίγους μήνες το Παιδαγωγικό Φροντιστήριο Στερεάς της Π.Ε.Ε.Α.

Info 6 Τροβάτο & Αγραφιώτης: Αυτός ο πολύτιμος ποτάμιος υγρότοπος έχει τις πηγές του στο Τροβάτο. Συνοδεύει κάθε επισκέπτη της περιοχής διασχίζοντας με νότια κατεύθυνση σχεδόν όλο τον ορεινό χώρο των Αγράφων και ενισχυμένος από πλήθος παραποτάμων, εκβάλει μετά από εξήντα περίπου χλμ., στην τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών. Στη διάρκεια της συνεχούς ροής του δημιουργεί όλη αυτή τη πληθωρική παραποτάμια βλάστηση και τους μεγάλους παρυδάτιους πλαταναιώνες. Μαζί με τις ιτιές, τα δεκάδες είδη αμφιβίων, ερπετών, πουλιών και σπάνιων θηλαστικών συνθέτουν την πανέμορφη κοιλάδα του Αγραφιώτη. Η χρησιμότητά του είναι μεγάλη τόσο στην άρδευση, όσο και στην αναψυχή, την ερασιτεχνική αλιεία και άλλες χρήσεις που θα προκύψουν από την ''ανάπτυξη'' του τουρισμού.

Τα Πετράλωνα (Σάικα)

Σημαντικό χωριό στη μέση καταπράσινου ελατόδασους πάνω στο σύνορο του νομού Ευρυτανίας με τον νομό Καρδίτσας, αποτελεί την συντομότερη έξοδο από τα Άγραφα προς την λίμνη Πλαστήρα.  Τα Πετράλωνα (προ του 1955 Σάικα στα 730 μ. υψ.), διασώζουν  ακόμα κάποια παλιά σπίτια άλλα ανακαινισμένα, πολλά νεώτερα, ενώ οι ευλογημένοι θαρρείς κήποι, αυτή την εποχή (Ιούλιος) είναι κατάφορτοι με κάθε είδους λαχανικά. Το λαμπερό, ολόδροσο καλοκαίρι ανοίγουν όλοι οι δρόμοι, έρχονται τα κοπάδια με τους βοσκούς και τις οικογένειές τους, ανεβαίνουν οι παραθεριστές και υπάρχει σχετική κίνηση από τους 120 – 130 κατοίκους, αντίθετα με το χειμώνα που απομένουν τριάντα. Στο μικρό πλατειάκι υπάρχει το παλιό σχολείο που από το 1966 μέχρι το 1974 φοιτούσαν 14 – 16 μαθητές με δάσκαλο τον Κώστα Σπανό σημερινό διευθυντή της αξιότιμης έκδοσης «Θεσσαλικό Ημερολόγιο». Τα επόμενα χρόνια τα παιδιά ολοένα λιγόστευαν μέχρι το 1984 – ’85 που έκλεισε.

Χειμώνα καλοκαίρι όμως λειτουργούν ακόμη τα τρία καφενεδάκια που σερβίρουν νοστιμότατους ντόπιους μεζέδες, ομελέτες με σπέσιαλ τσιπουράκι. Μεταξύ αυτών είναι του Παναγιώτη Φωλιά που θα σας ξεκλειδώσει την ιστορική Ι. Μ. Αγίας Τριάδας (βλ. ενότητα Μη Χάσετε) ανοίγοντάς σας, την ίδια στιγμή, ένα μεγάλο παράθυρο στο χρόνο και τη μνήμη που εδώ διασώζει αξιόλογα στοιχεία απ’ την πολύ παλιά ιστορία του τόπου. Στο κατάφυτο περιβάλλον γύρω από το χωριό δίνει εξαιρετικές ευκαιρίες για πεζοπορία στα σκιερά μονοπάτια. Στην άκρη του μάλιστα, στο ποτάμι, υπάρχουν τα ερείπια του παλιού νερόμυλου. Παλιότερα λειτουργούσαν λίγα ενοικιαζόμενα όμως δεν υπήρχε ανάλογο ενδιαφέρον από ταξιδιώτες παρά το δασικό, πολιτιστικό πλούτο της περιοχής.

Info 7 Πετράλωνα & Δασικό χωριό: Στην έξοδο του χωριού προς λίμνη Πλαστήρα θα περάσετε από το Ανθηρό (+/- 6χλμ) όπου λειτουργεί το περίφημο Δασικό χωριό «Δρυάδες» ένα κατάλυμα με εστιατόριο και 20 ξύλινα σπιτάκια. Αμέσως μετά θα συναντήσετε τον Άσπρο ποταμό που τρέχει να ενωθεί με το ρέμα Κόπανου για να σμίξουν, στο ύψος της Αγία Αγάθης. Λίγο πριν πέσουν στον Μέγδοβα ή Ταυρωπό (αρχ. Καμπύλος) προλαβαίνουν να κινήσουν τρεις μεγάλες φτερωτές σε αντίστοιχους νερόμυλους του συνοικισμού. Ο ένας λειτουργεί αλέθοντας καλαμπόκι ή στάρι απ’ τα γειτονικά χωριά και τα Πετράλωνα. Υπάρχουν πινακίδες «προς Μαντάνια» όπου ταβέρνα που λειτουργεί ο μυλωνάς.