ΔΗΜΟΣ ΑΓΡΑΦΩΝ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Σεπτέμβριος 2008

Πολιτισμός
(Ζωγράφοι, Ελληνομουσείο Βραγγιανών, Νιάλα)

Οι Ζωγράφοι των Αγράφων

Τα Άγραφα υπήρξαν σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ενιαία περιοχή από άποψη ιστορικών, πολιτισμικών, κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών, οι οποίες διαμόρφωσαν και την καλλιτεχνική τους ενότητα με γνωστούς αγιογράφους. Ήδη τον 15^ο αι. οι ζωγράφοι των Αγράφων είχαν δημιουργήσει μια ολόκληρη σχολή ζωγραφικής δίνοντας εξαίρετα δείγματα της τέχνης τους σε εκκλησίες της ευρύτερης περιοχής. Δείγματά της τέχνης τους μπορείτε να δείτε στα Βραγγιανά στον ναό της Αγίας Παρασκευής με τοιχογραφίες του 1648 που σύμφωνα με επιγραφή, έγιναν με δαπάνη: των τιμιωτάτων αρχόντων κυρού Αυγέρου και Αρμάγου. Ο ευρύτερος καλλιτεχνικός οργασμός στην περιοχή αποτυπώνεται δύο χρόνια νωρίτερα όταν εικονογραφείται ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (στη συνοικία Παρθενέικα) με δαπάνη: του τιμιωτάτου και ευγενεστάτου άρχοντος του κυρού Χρίστου υιού του Ανδρέου Λούτσου.

Οι καλλιτέχνες της περιοχής εργάζονται με μεράκι και γνώση των κανόνων της ορθόδοξης ζωγραφικής γιαυτό είναι περιζήτητοι και πέρα από την πατρίδα τους, ως τη μακρινή Ρωσία. Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στη Μοσχόπολη, τη μητρόπολη του βλαχόφωνου ελληνισμού στη σημερινή Αλβανία, ήταν ο μεγαλύτερος της πόλης και λειτουργούσε ως καθεδρικός. Από επιγραφή στη δυτική είσοδο πληροφορούμαστε ότι ο ναός χτίστηκε και αγιογραφήθηκε από τους αγραφιώτες ζωγράφους Θεόδωρο, Αναγνώστη και Στεριανό το έτος 1712. Το 1743 ο Διονύσιος εκ Φουρνά, ζωγράφος και συγγραφέας κατά το Θεοφάνη, ζωγραφοδιδάσκαλος κατά τον Αναστάσιο Γόρδιο, ιδρύει το φημισμένο σχολείο στον Φουρνά για τα κοινά γράμματα, φροντιστήριον εις σπουδήν των εκείσε ευρισκομένων παίδων, μοναδικό για τον αποκλεισμένο αυτό τόπο. Το συγγραφικό του έργο, Περί Ζωγραφικής και Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της μεταβυζαντινής τέχνης. 

Η Αγία Παρασκευή στα Βραγγιανά και το Ελληνομουσείο Αγράφων

Στη θέση «Γούβα» των Βραγγιανών υπάρχει ο μονόχωρος ναός της Αγίας Παρασκευής, πολύτιμο μνημείο του 17^ου αι. με ωραίο ξυλόγλυπτο τέμπλο (1660 – 1681). Ο επισκέπτης, με τη διακριτική παρουσία της επιτρόπου Ιφιγένειας Παρθένη μπορεί να θαυμάσει τις τοιχογραφίες του 1648 που σύμφωνα με επιγραφή έγιναν με δαπάνη: των τιμιωτάτων αρχόντων κυρού Αυγέρου και Αρμάγου. Το άλλοτε καθολικό της ομώνυμης μονής, αναστηλώθηκε από την 7^η Ε.Β.Α. αρχικά το 1973 και στη συνέχεια στις μέρες μας (2003 – 2005) με κονδύλια του Γ’ ΚΠΣ. Στον περιβάλλοντα χώρο έγιναν εργασίες καθαρισμού αποκαλύπτοντας ορισμένα από τα κελιά της βόρειας πτέρυγας της μονής. Από αυτούς, οι δύο ανατολικοί μπορούν να ταυτιστούν με κελλιά και οι δυτικοί με την τράπεζα και το μαγειρείο.

Εδώ, είχε την έδρα της η Σχολή Βραγγιανών ή όπως ονομάστηκε αργότερα Ελληνομουσείο Αγράφων. Ιδρύθηκε το 1661 από τον σπουδαίο λόγιο Ευγένιο Γιαννούλη. Με τον θάνατό του (1682), τον διαδέχθηκε ο μαθητής του Αναστάσιος Γόρδιος. Με το ασίγαστο πάθος του για βιβλία εμπλούτισε τη σχολή, η οποία περιλάμβανε 4.000 τόμους στην ελληνική, τη λατινική και τη γερμανική γλώσσα, καθώς και πολλά χειρόγραφα. Μετά την αποδημία του Αναστασίου Γόρδιου (1729), διάδοχος στη γόνιμη διδασκαλία ήταν ο μαθητής του, Θεοφάνης εκ Φουρνά έως το 1735. Η Σχολή επιβίωσε μέσα από ένα κυκεώνα δυσκολιών και λειτούργησε κανονικά μέχρι το 1770, κατά άλλους μελετητές μέχρι το 1821.

Οι λεηλασίες που υπέστη στα Ορλωφικά (1770) διέλυσαν την ίδια και την πολύτιμη βιβλιοθήκη της, τα βιβλία της οποίας διαρπάγησαν ή καταστράφηκαν. Μεταξύ των σπουδαστών της ήταν ο Χρύσανθος ο Αιτωλός, αργότερα καθηγητής φιλοσοφίας – φυσικομαθηματικών στην Πατριαρχική Σχολή και αργότερα σχολάρχης στη Νάξο. Σπουδαστής το 1736, ήταν ο αδελφός του Χρύσανθου, Κοσμάς ο Αιτωλός, ο μετέπειτα εθναπόστολος.

Σήμερα, στον εξωτερικό χώρο της Αγίας Παρασκευής χτίστηκε ένα νέο κωδωνοστάσιο ενώ μπροστά στην αυλή της υπάρχουν δύο αναμνηστικές στήλες με τις προτομές των διδασκάλων Ευγένιου Γιαννούλη και Αναστάσιου Γόρδιου. Στον παρακείμενο πετρώδη λοφίσκο η μαρμάρινη πλάκα υπενθυμίζει το σημείο όπου δίδασκαν οι επιφανείς δάσκαλοι της Σχολής Βραγγιανών. 

ΝΙΑΛΑ

Με αρκετές στροφές ο δρόμος από το διάσελο και τον ναό του Αγίου Νικολάου Βραγγιανών πλησιάζει το ορεινό πέρασμα του αυχένα κατηφορίζοντας προς την ξακουστή Νιάλα. Αριστερά σας είναι το περήφανο, οξυκόρυφο «Φλυτζάνι 2017 μ. υψ.» με σύντροφο χαμηλότερα τους «Πέντε Πύργους 2004 μ. υψ.» ενώ δεξιά, ο άγριος «Καταραχιάς 2003 μ. υψ.». Η διαδρομή κινείται στην ισοϋψή των 1700 – 1800 μ. σ’ ένα σχεδόν ξερό, γεμάτο πέτρα τοπίο στολισμένο από δεκάδες πολύχρωμα αγριολούλουδα που ξεφυτρώνουν εδώ κι’ εκεί. Σε οποιοδήποτε σημείο απ’ την άνοιξη και μετά, σταματήσετε κι’ ανεβείτε με τα πόδια στα καταπράσινα λοφάκια δεξιά του δρόμου θα αντικρίσετε το υπερθέαμα των αγραφιώτικων βουνών σε μια θάλασσα κορφών, ενώ χαμηλότερα φαίνονται οι χωματόδρομοι που ενώνουν τους μικροοικισμούς με τα μεγαλύτερα χωριά. Με εξαίρεση το δρόμο με τα πρανή που κινήστε, όλη η χαράδρα αριστερά σας είναι καταπράσινη από τις συστάδες ελάτης ένα θέαμα πραγματικά αξέχαστο. 

Σύντομα θα φτάσετε στο μνημείο της Νιάλας.
Η λιτότητα του κρύβει μια πραγματική, συγκλονιστική ιστορία, απ’ αυτές που μόνο άνθρωποι σε πολεμικές συνθήκες μπορούν να γράψουν. Πάνω στο πέτρινο χτιστό τοιχίο υπάρχουν δυο μαρμάρινες σκαλιστές πλάκες εκ’ των οποίων η μία, έχει σκαλισμένο ένα συγκινητικό ποίημα ενώ η άλλη αναφέρει το γεγονός συνοπτικά: «Στη θέση αυτή έπεσαν χτυπημένοι από φοβερή χιονοθύελλα αντάρτες του Δ.Σ.Ε. στρατιώτες του Κυβερνητικού στρατού και άμαχοι πολίτες στις 12/4/1947». Όμως η ιστορία δεν είναι τόσο απλή, όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά. Μολονότι είναι η πιο γνωστή από τις τραγωδίες, όσους απ’ τους ντόπιους ρωτήσετε περιέργως, θα σας τη διηγηθούν λειψή. Συνήθως σταματούν την αφήγηση, στην ανθρώπινη, πιθανόν τυποποιημένη αθώα άποψη, ότι: «μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού και φαντάροι του Κυβερνητικού κοιμήθηκαν μαζί και πολλοί πέθαναν», ενώ κάποιοι, ενδέχεται να προσθέσουν: «για να επιβιώσουν από τη χιονοθύελλα». Η αλήθεια, ως συνήθως, είναι πιο σκληρή.

Σε όλο του το παρελθόν ο δύσβατος χώρος των Αγράφων αποτέλεσε εστία απελευθερωτικών αγώνων, κρησφύγετο σε όλες τις δοκιμασίες των ανθρώπων που είτε από ανάγκη είτε από ανελέητους διωγμούς κατέφευγαν στην ασφάλεια που πρόσφεραν οι οικισμοί, τα ονομαστά βουνά με τ’ ατέλειωτα πυκνά συνεχόμενα δάση και τις φυσικά οχυρές θέσεις τους. 

Πέρασαν εξήντα δύο χρόνια από την άνοιξη του 1945. Τότε, αμέσως μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, αντίθετα απ’ ότι πίστευε και ήθελε ο ελληνικός λαός όλων των παρατάξεων, αντί να δοθεί όλο το βάρος για να συμμαζευτεί η δύσμοιρη, ερειπωμένη απ’ τον πόλεμο πατρίδα, ήρθαν οι μαζικές διώξεις, οι φυλακίσεις, η εξορία, οι εκτελέσεις αντιφρονούντων. Η τρομοκρατία των συμμοριών εξαπλώθηκε ταχύτατα στις πόλεις και τα χωριά⁽¹⁾ της υπαίθρου αναγκάζοντας πολλούς αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους ζητώντας καταφύγιο στα βουνά των Αγράφων, της δυτικής Θεσσαλίας, της Μουργκάνας, του Γράμμου, ολόκληρης της Πίνδου γενικότερα ξαναβγαίνοντας στο κλαρί δοκιμάζοντας σκληρά την νίκη⁽²⁾ τους κατά των Γερμανών.

Η πλευρά του κυβερνητικού στρατού ετοίμασε προσεκτικά τις εκκαθάριση των Αγράφων με την επιχείρηση «Αετός»⁽³⁾ (5 Απριλίου – 6 Μαΐου 1947), με στόχο τη συντριβή των μικρών ομάδων μαχητών, καθώς και των οργανωμένων ταγμάτων που δρούσαν στην περιοχή. Η πίεση της σαφώς υπεράριθμης δύναμης των μονάδων του Α’ και Β’ Σωμάτων Στρατού δημιούργησε έναν σχεδόν ασφυκτικό κλοιό στην περιοχή των Αγράφων. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες βρέθηκε το τάγμα Σοφιανού το οποίο αναγκάστηκε να αποτραβηχτεί στα Πετρίλια αρχικά, στα Βραγγιανά αργότερα, ακολουθούμενο από δεκάδες αμάχους καταδιωκόμενους πολίτες μεταξύ αυτών μια ομάδα πολιτικών στελεχών της Καρδίτσας. 

Πλησιάζοντας ο στρατός τα Βραγγιανά και προκειμένου να μην εγκλωβιστούν οι μαχητές πήραν την απόφαση να ξεφύγουν του θανάσιμου εναγκαλισμού απ’ την αφιλόξενη διάβαση της Νιάλας. Ήταν η μόνη εκδοχή για να φτάσουν με ασφάλεια στη Σάικα ή το Καροπλέσι απ’ όπου θα έμπαιναν στη περιοχή του Γενικού αρχηγείου, του αρχηγείου Θεσσαλίας του Δ.Σ.Ε. Το εγχείρημα έγινε αψηφώντας το καιρό με τη φάλαγγα να ξεκινά Μεγάλη Παρασκευή 11 Απριλίου 1947 εν μέσω σφοδρής καταιγίδας. Δύο λόχοι μαχητών πήγαιναν μπροστά ενώ ένας ήταν οπισθοφυλακή. Ανάμεσά τους είχαν τους άμαχους, ένοπλους και άοπλους πολίτες. Μετά από αφάνταστη ταλαιπωρία το βράδυ της 12^ης Απριλίου βρέθηκαν στη Νιάλα μέσα σε άγρια χιονοθύελλα. «Κατά τον χρόνον αυτόν 300 περίπου επέτυχον να διαφύγουν δια των αφρούρητων διαβάσεων»⁽⁴⁾, την ίδια στιγμή, που έγινε το μοιραίο λάθος που έμελλε να σημαδέψει το όλο εγχείρημα. 

Μια ομάδα πολιτών με τον τρίτο λόχο οπισθοφυλακής των μαχητών του Δ.Σ.Ε. πήραν λάθος μονοπάτι, χάθηκαν. Άξαφνα, χωρίς να το περιμένουν, βρέθηκαν εμπρός από τον καταυλισμό του στρατού όπου πολλοί μπήκαν στις σκηνές για να μην ξεπαγιάσουν. Έκπληκτοι οι φαντάροι τους έβλεπαν αλλά το ανυπόφορο κρύο απέτρεψε άμεσες εξελίξεις.

Ξημερώνοντας 13 Απριλίου ο στρατός συνέλαβε όλους όσους βρήκε στον καταυλισμό ή στον ευρύτερο χώρο, άλλοι, όπως ένα τμήμα του τρίτου λόχου, πρόλαβαν κι’ έφυγαν. Ήταν τέτοιας έντασης η κακοκαιρία και το κρύο εκείνων των ημερών⁽⁵⁾ τόσοι πολλοί οι άνθρωποι που ξεκίνησαν απ’ τα Βραγγιανά για να βρεθούν στη Νιάλα που «..τις επόμενες μέρες ο στρατός ανακάλυπτε ομάδες παγωμένων ατόμων κατά μήκος των μονοπατιών ή σε πρόχειρους κρυψώνες»⁽⁶⁾. 

Όσοι συνελήφθησαν, μεταξύ τους η δασκάλα Ευαγγελία Κουσιάντζα από τον Παλαμά Καρδίτσας μέλος της επιτροπής πόλης Καρδίτσας του ΚΚΕ, μεταφέρθηκαν στη Λαμία όπου πέρασαν έκτακτο στρατοδικείο⁽⁷⁾ (3 Μαΐου 1947). Δέκα απ’ αυτούς εκτελέστηκαν⁽⁸⁾ στις 9 Μαΐου 1947 ενώ οι υπόλοιποι καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά. Συνολικά τα θύματα αυτής της τραγωδίας στη Νιάλα (παγωμένοι, εκτελεσμένοι επί τόπου, καταδικασμένοι σε θάνατο, εκτελεσμένοι στη Λαμία), υπολογίζονται σε εκατόν πενήντα. 

Τον Δεκέμβρη του 1947 υπήρξαν αντίποινα για τις εκτελέσεις της 9^ης Μαίου, αλλά και γιατί πολλοί αριστεροί της περιοχής είχαν καταδικαστεί επίσης σε θάνατο από το έκτακτό στρατοδικείο της Λαμίας. Σε μια χαράδρα βρέθηκαν από τον υπολοχαγό Κίμωνα Πετρούλια δέκα νεκροί εθνοφρουροί⁽⁹⁾.

Στην ίδια διαδρομή, λίγο πιο κάτω υπάρχει ένα ακόμα, νεώτερο μνημείο για το συγκλονιστικό περιστατικό.

Σημειώσεις: 

 ⁽¹⁾ Λη Σαράφη, «Η «Λευκή τρομοκρατία» μοχλός σύνθλιψης του αντιστασιακού φρονήματος», στο Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ. Ψαλίδας (επιμ.), Ο εμφύλιος Πόλεμος – Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο. Πρακτικά του ομότιτλου συνεδρίου, Πάντειο Πανεπιστήμιο 20 – 23 Οκτωβρίου 1999, έκδοση Θεμέλιο Αθήνα (2002) 169 με ονομαστική αναφορά των κυριότερων συμμοριών στα Τρίκαλα. Επίσης: Νίτσα Κολιού, Άγνωστες πτυχές κατοχής και Αντίστασης, αυτοέκδοση Βόλος (1985) 888 με αναφορές για τους αρχηγούς συμμοριών Θεσσαλίας – Φθιώτιδας.

⁽²⁾ Όπως είναι γνωστό και ιστορικά τεκμηριωμένο η ελληνική Εθνική Αντίσταση υπήρξε νικηφόρα προκαλώντας μεγάλες απώλειες στη ναζιστική Γερμανία και τους συμμάχους της βοηθώντας τη χώρα να απαλλαγεί νωρίτερα από την κατοχή. Άλλες αιτίες και αφορμές οδήγησαν στον δραματικό ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο που αποτελεί διαφορετικό κεφάλαιο στην ιστορία μας και δεν πρέπει να συγχέεται. Επίσης, μην ξεχνάμε ότι: «Για την κρατική εξουσία οι λαοί πρέπει να υπακούουν, να υποτάσσονται, να μην αντιστέκονται». Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940 – 1945, τ. 1, εκδόσεις Στοχαστής (2006) 38 σημ 18.

 ⁽³⁾ [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946 – 1949. Το δεύτερον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος, 1947, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα (1980) 72 – 94 με αναλυτική παρουσίαση των δυνάμεων που διέθεσε ο Ε.Σ. Πρβ. Γιώργου Μαργαρίτη, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 – 1949, τ.1^ος εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα (2002) 279 – 295 με παρουσίαση και των δυνάμεων του Δ.Σ.Ε. 280 – 281 σημ. 10.

⁽⁴⁾ ΓΕΣ / ΔΙΣ ο.π. 91.

⁽⁵⁾Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την ορατότητα και το τι γινόταν από τις χιονοθύελλες εκεί πάνω αποτελεί το γεγονός ότι οι οπλίτες του κυβερνητικού στρατού εγκατέλειπαν τις θέσεις τους. Ακόμα και ο υποδιοικητής του 617 τάγματος ΠΖ ταγματάρχης Αλευράς Δημήτριος, που προσπάθησε να φτάσει στο ύψωμα Καυκιά για να τους συγκρατήσει, δεν πρόλαβε, γιατί λόγω έλλειψης ορατότητας «ενέπεσεν εις ενέδραν και εφονεύθει, βληθείς εξ’ αποστάσεως δύο μέτρων», ΓΕΣ/ ΔΙΣ ο.π. 92.

⁽⁶⁾ Μαργαρίτη ο.π. 285 με βιβλιογραφία.

⁽⁷⁾ Τα στρατοδικεία της εποχής «δεν δίκαζαν παραβάτες. Σκοπός τους ήταν η ηθική και σωματική εξόντωση πολιτικών αντιπάλων. Στην ουσία επρόκειτο για δίκες ιδεών, όπου η άρνηση αποκήρυξής τους, αποτελούσε δύσκολα ανατρέψιμο τεκμήριο ενοχής των κατηγορουμένων». Βασιλική Λάζου, «Καταδικασμένοι σε θάνατο από το έκτακτο στρατοδικείο Λαμίας 1946 - 1950», ο.π. Πρακτικά συνεδρίου (2002) 249 σημ. 11. 

⁽⁸⁾  Για τα ονόματα των Νεκρών από το απόσπασμα στη Λαμία (Ξηριώτισσα) βλ. Βασίλη Φυτσιλή, Βαγγελίτσα Κουσιάντζα, Σύγχρονη Εποχή (1997) 71. Άξιο μνείας είναι ότι, στην περίπτωση της δασκάλας Ευαγγελίας Κουσιάντζα (η πρώτη γυναίκα που εκτελέστηκε στη Λαμία) και στις εκτελέσεις που έγιναν στις 13 Αυγούστου 1947, οι στρατιώτες του κυβερνητικού στρατού αρνήθηκαν να πυροβολήσουν εναντίον των καταδικασμένων. Οι εκτελέσεις έγιναν από άνδρες των ΜΑΥ (Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου). Λάζου ο.π. 250.
Για την τραγωδία, τις μαρτυρίες και τις εκτελέσεις Πρβ. «χρονικό Νιάλας» της Νομαρχιακής Επιτροπής ΠΕΑΕΑ Καρδίτσας, στην εφημερίδα Αθηνών Ριζοσπάστης 12 Απριλίου (1997) 8, Μαργαρίτη ο.π. 286, περιοδικό ΕΑΜ τ.103 (2012) 35 – 36.

⁽⁹⁾ Διονυσίου Κωστίδη, Ημερολόγιο Εμφυλίου 1948 – 1950 (Μαρτυρία), Δωδώνη Γιάννινα (1992) 43.