ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (14088 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΧΑΛΚΗ (αρχ. Χαλκίαν – Χάλκειαν)

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2009 

 «Περιώνυμο Στολίδι»

 Η Χάλκη, μαζί με κάποια μετρημένα στα δάχτυλα νησιά, δεν επηρεάστηκε από τη λαίλαπα του μαζικού τουρισμού ή την άνευ όρων ‘’αναπτυξιακή’’ οικοδομική δραστηριότητα. Δεν θα δείτε μεγάλες ‘’επενδύσεις’’ απ’ αυτές που μαζί τους έφεραν την κακοποίηση και την ασυναρτησία της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας, του τοπίου μη εξαιρουμένου, σε όλα σχεδόν τα νησιά του Αιγαίου. Στις μέρες μας την βρίσκουμε τυλιγμένη στην ομορφιά της μετριοφροσύνης και της ευπρέπειας χωρίς τις κραυγαλέες υπερβολές των γειτόνων. Σε κάθε περίπτωση θα περάσετε καλά σε ένα αναλλοίωτο από επεμβάσεις μαγευτικό τοπίο αιώνων σε μια πορεία που υφαίνεται μαζί με την λαχτάρα για ανάπτυξη των Δωδεκανήσων, ιδίως με εκείνη της Ρόδου, που την έχει συνδέσει στο άρμα και τα οράματά της.  

 Αν και σεμνή η Χάλκη, Χαλκίαν την ονομάζει ο Στράβων, Χάλκειαν ο Πλίνιος και ο ψευδο-Σκύλαξ, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αρχαιότητα και τη βυζαντινή περίοδο κρίνοντας από τα ορατά αρχαία λείψανα – μνημεία της, σε διάφορα σημεία της υπαίθρου, κατάλοιπα του ένδοξου παρελθόντος. Διάσπαρτα αρχαία μέλη, επιγραφές, αρχαίοι τοίχοι σε πολλές τοποθεσίες λαλούν τον πολιτισμό και την κατοίκηση από αυτές τις περιόδου όταν, παράλληλα με τη Ρόδο, βρισκόταν δίπλα στα εμπορικά – πολιτικά  κέντρα, κοντά στα ιστορικά γεγονότα, αποτελώντας καίριο κομβικό σημείο και πόλος έλξης.

 Η συντομότερη ακτοπλοϊκή σύνδεση με το νησί είναι Πειραιάς – Ρόδος και από εκεί ανταπόκριση για Χάλκη ή αν συμπίπτουν οι ώρες, από Κάμειρο Σκάλα (40 χλμ. από το λιμάνι της Ρόδου). Ιδιόμορφη σύνδεση χωρίς δυσκολίες όμως, αφού λειτουργεί σε καθημερινή βάση παρέχοντας ταυτόχρονα τη δυνατότητα στον επισκέπτη να δει, έστω για λίγες ώρες, την παλιά πόλη της Ρόδου. Για τους πιο βιαστικούς υπάρχει πάντα η λύση του αεροπλάνου έως τη Ρόδο.

Προσεγγίζοντας το μεγάλο φυσικό λιμάνι στα ανατολικά περνάτε δίπλα από το Νησί, μια νησίδα στην είσοδο του κόλπου, αντικρίζοντας ταυτόχρονα τον Εμπορειό ή Ήμπορειό και Νημποριό, τη σημερινή πρωτεύουσα. Είναι ο μοναδικός κατοικημένος οικισμός του νησιού και ένας από τους γραφικότερους των Δωδεκανήσων. Ξεχωρίζει από μακριά στο βραχώδες φόντο, όπως άλλωστε το πελώριο κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου και ο πύργος του ρολογιού. Τα λίγα λεπτά που κάνει το καράβι για να ‘’δέσει’’ ώστε να αποβιβαστούν οι επισκέπτες, ξεσηκώνουν τους επαγγελματίες και τους κατοίκους, όλο κάτι περιμένουν από τη Ρόδο για τη νέα τουριστική σαιζόν. Ο τουρισμός άλλωστε είναι η μόνη αλώβητη παραγωγική διαδικασία, μάλιστα με χιλιάδες πιστούς επισκέπτες από τα κράτη της Ε.Ε.  

Απόλυτη, μεταξένια και ‘’παράξενη’’ ησυχία απλώνεται μετά τον απόπλου, ξενίζοντας τον ανυποψίαστο περιηγητή. Η έλλειψη θορύβου, αυτοκινήτων ή άλλου μέσου που σε πλείστες άλλες περιπτώσεις πλημυρίζουν το λιμάνι είναι ολοφάνερη και ίσως, αυτό είναι ένα ακόμα προνόμιο της ξεχωριστής Χάλκης. Στο νησί, εκτός το ταξί του Αλέβαντρου, δεν υπάρχουν πολλά αυτοκίνητα ή μοτοσυκλέτες και αυτά συνήθως είναι των επισκεπτών. Σύντομα ο ταξιδιώτης θα διαπιστώσει ότι είναι προτιμότερο να πάει με τα πόδια. Άλλωστε όλα είναι τόσο κοντά και ο δρόμος ένας και μοναδικός, από τον Εμπορειό οδηγεί στο μοναστήρι του Άι – Γιάννη. 

 Στα στενά του Εμπορειού, μπροστά στα μάτια σας ξετυλίγεται σαν παραμύθι η πρόσφατη ιστορία του παράλιου οικισμού, ειδικά αν περπατήσετε στα στενορύμια του. Στα μέσα του 19^ου αιώνα οι κάτοικοι του «Χωριού», έως τότε μοναδικού οικισμού κάτω από το κάστρο, κατεβαίνουν μόνιμα στα παράλια, κοντά στη θάλασσα όπου ασχολούνται περισσότερο με τη ναυτιλία και την σπογγαλιεία. Έτσι, όλη η δραστηριότητα επικεντρώνεται στο νεόχτιστο Εμπορειό το ασφαλέστερο φυσικό λιμάνι του νησιού. Εδώ πλέον χτίζουν τα σπίτια τους εγκαταλείποντας μόνιμα το μεσαιωνικό Χωριό. Η νέα πρωτεύουσα αναπτύχθηκε σύντομα χάρη στο γεγονός της πλήρους αυτοδιοίκησης και του προνομιακού διοικητικού και φορολογικού καθεστώτος που είχε παραχωρηθεί από την οθωμανική διοίκηση. Τα νησιά, εκτός Ρόδου – Κω, που υπαγόταν στο κανονικό διοικητικό και φορολογικό σύστημα, απαλλάσσονταν από όλους τους φόρους περιοριζόμενα μόνο στην ετήσια καταβολή 12.000 άσπρων, του «μακτού», ενός φόρου υποταγής στον σουλτάνο. Κύριο και σημαντικό προνόμιο ήταν η δυνατότητα να εκλέγουν μια δημοκρατική τοπική αυτοδιοίκηση, τη «Δημογεροντία» η οποία, εκτός των άλλων, εισέπραττε και απέδιδε το «μακτού». Επίσης είχαν αυτοτέλεια στο διακανονισμό τοπικών ζητημάτων, στη διαχείριση της εκκλησιαστικής ή κοινοτικής περιουσίας σύμφωνα με τις απαιτήσεις των κατοίκων⁽¹⁾. Αυτά τα προνόμια μαζί με την εργατικότητα, το αδάμαστο πείσμα των Χαλκιτών, την ενασχόλησή τους με την γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων σπογγαλιεία, έδωσαν τεράστια ώθηση στην οικονομία απογειώνοντας τα έσοδα που χωρίς αμφιβολία προέρχονται από τη θάλασσα.

 Η αλίευση των σφουγγαριών ήταν σκληρό, επικίνδυνο επάγγελμα με πολλές απώλειες ή αναπηρίες σε ανθρώπινο δυναμικό, κάποτε μάλιστα έλεγαν: ή σφουγγάρι ή τομάρι⁽²⁾, συνάμα όμως ήταν το μόνο επάγγελμα που έφερνε νέες ιδέες, αγαθά ή χρήματα για να θρέψουν τις φαμίλιες τους. Οι Έλληνες σφουγγαράδες ξανοίγονται στα πελάγη αρχικά με μικρές βάρκες, κωπήλατες ή με πανιά, ενώ αργότερα οργανώνονται σε συντεχνίες. Ήδη από τα τέλη του 17^ου αιώνα η ζήτηση για το καινούργιο, πολυτελές και άρα πολύτιμο προϊόν, αυξάνεται συνεχώς με αποτέλεσμα να αναζητείται σε ολοένα μεγαλύτερα ταξίδια τα οποία διαρκούν από 30 – 40 μέρες μέχρι τρείς – τέσσερις μήνες. Τον πόνο του αποχωρισμού διαδέχονται τα γλέντια και η χαρά του γυρισμού, ενώ τα ταξίδια ολοένα ξεμακραίνουν. Ολόκληρος ο 19^ος αι. με την καθοριστική πάταξη της πειρατείας και μέχρι τις αρχές του 20^ου αι. είναι η περίοδος της ακόμα μεγαλύτερης ανάπτυξης, η οποία δεν αφορά μόνο τη Χάλκη αλλά και άλλα νησιά του αρχιπελάγους.

Το 1840 φτάνουν στις ακτές της Βόρειας Αφρικής (Ντέρνα, Τομπρούκ, Βεγγάζη, Τρίπολη, Τυνησία, ως και το Πορτ Σάιντ) στις οποίες κυριαρχούν. Από το 1867⁽³⁾ εφοδιάζονται με σκάφανδρα ψαρεύοντας το σφουγγάρι σε όλη τη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου, όπου υπήρχαν τα καλύτερα σπογγοφόρα πεδία και τα καλύτερης ποιότητας σφουγγάρια. Η εποχή των γυμνών σπογγαλιέων με την σκανταλόπετρα (μια βαριά πέτρα που τους έστελνε γρήγορα στο βυθό) περνά στο χώρο του μύθου. Το ίδιο και τα ‘’μικρά’’ ταξίδια που τώρα πια διαρκούν επτά – οκτώ μήνες.

 Τότε στην Ελλάδα και την παρηκμασμένη Οθωμανική αυτοκρατορία λειτουργούσαν έντεκα σπογγαλιευτικά κέντρα, Νέα Κούταλη⁽⁴⁾ στη Λήμνο (μετά το 1926), Τρίκερι, Αίγινα, Ύδρα, Σπέτσες, Ερμιόνη, με τα πρωτεία να κρατούν οι Νότιες Σποράδες (όπως ήταν επισήμως γνωστά τα Δωδεκάνησα) Λέρος, Κάλυμνος, Σύμη, Χάλκη, Καστελλόριζο), οι οποίες διαθέτουν έναν πολυάριθμο σπογγαλιευτικό στόλο⁽⁵⁾ σε μια ακμή παράλληλη. Αυτός, απασχολεί εκτός τους «Ξεκινητές» που ήταν οι ιδιοκτήτες των σκαφών και συνηθέστερα οι καπετάνιοι, πολλές χιλιάδες άτομα για πλήρωμα (κουπάδες, βουτηχτές, μπαλαριστές, ντεποζιτάριδες. κολαουζέρηδες, ροδανιτζήδες). Σύμφωνα με πίνακα⁽⁶⁾ η Χάλκη βρίσκεται στην τρίτη θέση διαθέτοντας, πριν το 1854, 60 σπογγαλιευτικά πλοία με 420 σφουγγαράδες, ενώ μετά το 1858, 65 πλοία και 480 σφουγγαράδες. Πρώτες με διαφορά βρίσκονται η Κάλυμνος (254 πλοία – 2000 σφουγγαράδες) και η Σύμη (190 πλοία – 1450 σφουγγαράδες) με δικά τους διάσημα ναυπηγεία, ευδιάκριτα σημάδια των οποίων υπάρχουν και σήμερα. Η παραγωγή της εποχής φέρνει πρώτη τη Σύμη με 2.500.00 πιάστρα, δεύτερη την Κάλυμνο με 2.000.000 πιάστρα και τρίτη τη Χάλκη με 500.000 – 600.000 πιάστρα ετησίως^(6α). Εκείνη την εποχή ανέτειλαν δεκάδες σπουδαίοι καπετάνιοι που οι ιστορίες⁽⁷⁾, οι περιπέτειές, οι αγωνίες τους ακόμα αυλακώνουν το Αιγαίο φτιάχνοντας θρύλους που ακόμα τους θυμούνται κάθε κρύο χειμώνα στα καφενεία των νησιών, ειδικά τις μέρες που έχει ‘’θάλασσα’’.

Όλη αυτή η κινητικότητα στις θάλασσες για πολλές δεκαετίες, η χρήση καταδυτικών συσκευών αργότερα, η υπεραλίευση των σφουγγαριών οδήγησαν αργά αλλά σταθερά στην αποψίλωση των βυθών και τη μείωση των σπογγοφόρων πεδίων του Αιγαίου στέλνοντας τα πρώτα μηνύματα ένδειας. Φανταστείτε ότι γύρω στα τέλη του 19^ου αιώνα, χρησιμοποιούνται, σύμφωνα με τον Κώστα Δαμιανίδη, «Πάνω από 110 καταδυτικές μηχανές από απογγαλιείς της Σύμης, της
Καλύμνου, της Χάλκης και λιγότερο της Αλικαρνασσού, του Καστελλόριζου, των Κυδωνιών, των Μοσχονήσων και της Ελεύθερης Ελλάδας (Ύδρα, Σπέτσες, Κρανίδι και Ερμιόνη)». Αυτό συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια φέρνοντας σε απελπιστική θέση τους κατοίκους των νησιών. Τότε (1905) ξεκινά το πρώτο δυναμικό υπερπόντιο μεταναστευτικό ρεύμα κυρίως προς τις ΗΠΑ – Καναδά⁽⁸⁾, κυρίως όμως, όσον αφορά τη Χάλκη, στο Weirton της Δυτικής Βιρτζίνια και προς τις ακτές της Φλώριδας, στο Tarpon Springs στον κόλπο του Μεξικού. Εκεί, σε λίγα χρόνια συγχωνεύτηκαν με άλλους Δωδεκανήσιους, δημιουργώντας μια ολόκληρη παροικία με χιλιάδες μέλη και δεκάδες σφουγγαράδικα καΐκια. Μέχρι το1930 γεννήθηκε μια σπουδαία βιομηχανία σπόγγων, που απευθυνόταν στην παγκόσμια αγορά συνεχίζοντας την ίδια δουλειά που έκαναν στα νερά της Μεσογείου⁽⁹⁾. Με μικρές χρονικά περιόδους ανάπαυλας η σπογγαλιεία – σπογγεμπόριο στο Tarpon Springs, γνωστό και ως Greek City, συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Πρόσθετα προβλήματα στα υπό οθωμανική κυριαρχία Δωδεκάνησα εμφανίστηκαν με την άνοδο των Νεότουρκων στην εξουσία (1908 – 1911). Τότε υπήρξε απαίτηση για φορολόγηση της σπογγαλιείας, την πλήρη απαγόρευση της χρήσης σκάφανδρων, γιατί θεωρήθηκαν υπεύθυνα για την καταστροφή των βυθών, υποχρεωτική στρατολόγηση στον τουρκικό στρατό, αναγκαστική εκμάθηση της τουρκικής γλώσσας στα ελληνικά σχολεία κ.ά. Αυτά τα νέα μέτρα παραλύουν το προσοδοφόρο επάγγελμα, ενώ η αναγκαστική στράτευση αποτελεί το έναυσμα για ακόμα μεγαλύτερο μεταναστευτικό ρεύμα προς την Αμερική και την Αίγυπτο, ειδικά στις φτωχότερες κοινωνικές τάξεις που δεν είχαν δυνατότητα εξαγοράς της⁽¹⁰⁾. Η μετάβαση από την οθωμανική στην Ιταλική κυριαρχία (1912) δημιούργησε την ψευδαίσθηση της ανεξαρτησίας και την επαναφορά του αυτοδιοίκητου. Οι ελπίδες διαψεύστηκαν γρήγορα επιτείνοντας το μεταναστευτικό ρεύμα.  

 Μετά τις καταστροφές του Β’ π.π. τίποτα δεν είναι το ίδιο παρά μόνο ο στόλος της Καλύμνου. Με δυσκολίες ανασυγκροτείται και αναγορεύεται σε μοναδική σπογγαλιευτική δύναμη, ανεβάζοντας το σφουγγάρι στην τέταρτη θέση μεταξύ των ελληνικών εξαγομένων προϊόντων. Αυτά τα χρόνια η σπογγαλιεία αντιπροσωπεύει μια εξαιρετικά ωφέλιμη πηγή συναλλάγματος για την ταλαιπωρημένη από τον πόλεμο πατρίδα. Μετά το 1970 αρχίζει ο μαρασμός και στην Κάλυμνο. Αιτίες πολλές, κυρίως όμως το τεχνητό σφουγγάρι, το οποίο αναβαθμίζεται ποιοτικά, αντικαθιστώντας το φυσικό σε όλες τις χρήσεις, τα αφρικανικά παράλια εθνικοποιούνται και δεν υπάρχει πρόσβαση, ενώ, το 1986, μια σοβαρή ασθένεια καταστρέφει τα μεσογειακά πεδία αλίευσης⁽¹¹⁾.

Παρά το γεγονός ότι στις μέρες μας η ασθένεια έχει κάνει πλέον τον κύκλο της, δεν φαίνεται να υπάρχει διάθεση για ανασύσταση του στόλου των σφουγγαράδικων, αφού πλέον όλοι ασχολούνται με τον τουρισμό και οι τεχνολογικές εξελίξεις, παρότι δεν έχουν επιδείξει αξιόλογες λύσεις, εντούτοις έχουν καλύψει τη γοητεία του αυθεντικού σπόγγου.

Δείγματα του πλούτου⁽¹²⁾, της ακμής και τις ευμάρειας που άφησαν οι προσοδοφόρες δεκαετίες της σπογγαλιείας αποτελεί ο μοναδικός οικισμός της Χάλκης χτισμένος αμφιθεατρικά στον ομώνυμο κόλπο ανάμεσα στο βουνό του Άι Γιάννη και το Κρωτήρι. Μεγάλα Δημόσια κτήρια, το Σχολείο, ο Πύργος με το ρολόι, ο Άγιος Νικόλαος, και η παλιά Σπογγαποθήκη (σήμερα στεγάζει το δημοτικό ξενοδοχείο Χάλκη). Επίσης, τα καλοφτιαγμένα, ευρύχωρα, δίπατα αρχοντικά χτισμένα με πέτρα που υπάρχει άφθονη στο νησί, με δίρριχτες κεραμοσκεπές αλλά και οι απλές μικρότερες ομοιογενείς και συμμετρικές κατοικίες μαζί με ποικίλα δείγματα νεοκλασικίζουσας αρχιτεκτονικής, μαρτυρούν την ακμή του, προσδίδοντας μεγαλοπρεπή και συνάμα μνημειακή εμφάνιση. Τα περισσότερα διακρίνονται για το απαλό παστέλ χρώμα του επιχρίσματος, ενώ άλλα για την έντονη πολυχρωμία τους. Από κοντά οι στιβαρές ξερολιθιές, οι μαντρότοιχοι, οι αναβαθμοί ψηλότερα, οι εξωτερικές πολύμορφες σκάλες που ανεβάζουν στα ψηλότερα σπίτια, οι βοτσαλωτές αυλές, οι μικροί κήποι και παντού πολύχρωμα λουλούδια. Πλακόστρωτοι δρόμοι συμπληρώνουν τη μορφή και τις ιδιαιτερότητες αυτού του τοπικού νεοκλασικού ύφους. Αυτοί οι λόγοι οδήγησαν τη διοίκηση να τον κηρύξει παραδοσιακό⁽¹³⁾.

 Ανηφορίζοντας τον κεντρικό δρόμο προς το εσωτερικό τμήμα του οικισμού και την παραλία του Πόνταμου θα δείτε την παλιά στρογγυλή πετρόχτιστη στέρνα με την ονομασία «Σαρεντζί», από τον Τούρκο Βαλή που την έχτισε. Λίγο πιο πάνω βρίσκεται το επιβλητικό «ρολόι» της Χάλκης το δεύτερο ψηλότερο οικοδόμημα του νησιού που χτίστηκε με έξοδα του Δήμου. Το ρολόι του πύργου έγινε δωρεά από τον σύλλογο Χαλκιτών του Weirton της Δυτικής Βιρτζίνια. Στο τέλος του δρόμου θα συναντήσετε το Δημαρχείο, άψογο, μεγαλόπρεπο από κάθε άποψη πλέον. Στην επίσκεψή μας το καλοκαίρι του 2007 η Χαλκίτισα Δήμαρχος κ. Ελένη Παναγή μας είχε πει ότι ήδη έχει δημοπρατηθεί η ανακαίνιση. Πραγματικά αυτή η αποκατάσταση, ειδικά στους εσωτερικούς χώρους, χρειαζόταν, ώστε να αποκτηθεί ξανά η παλιά του αίγλη. Πρόσφατα λοιπόν (τέλος 2008 αρχές 2009) ολοκληρώθηκε, δίδοντας σε χρήση ένα πανέμορφο κτήριο πραγματικό κόσμημα για το Δήμο Χάλκης. Και αυτό χτίστηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα με δωρεά του συλλόγου του Weirton, αρχικά για σχολείο αρρένων, κατόπιν έγινε ιατρείο και μετά τον πόλεμο Δημαρχείο. Το ψηλοτάβανο εσωτερικό του (όπως είναι όλα τα παλιά σπίτια της Χάλκης), τα ξύλινα πατώματα, η επίσης ξύλινη σκάλα που οδηγεί στον όροφο, οι μεγάλες κορνίζες με τους πεσόντες του Β’ π.π. εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη. Την εποχή που ήρθαμε, στον πάνω όροφο (πρόσβαση και από τον δρόμο πίσω από το Δημαρχείο), στεγαζόταν το παράρτηματου Λυκείου Ελληνίδων Χάλκης. Εκεί είδαμε το Λαογραφικό Μουσείο, μια πολύ πετυχημένη αναπαράσταση του κλασικού Χαλκίτικου σπιτιού με καλοδιατηρημένα αντικείμενα της καθημερινής ζωής, έπιπλα, κεντήματα, μια καθημερινή φορεσιά, αμφορείς που βρέθηκαν στο βυθό της θάλασσας κ.ά. Όλο αυτό το υλικό θα μεταφερθεί σε καινούργιο χώρο απέναντι από το σχολείο, σε κτήριο – πρώην κατοικία, που δώρισε στον δήμο Χάλκης ο άλλοτε τερματοφύλακας, σήμερα γενικός αρχηγός του Ολυμπιακού κ. Σάββας Θεοδωρίδης.

Μετά το Δημαρχείο η διαδρομή οδηγεί στις παρυφές του οικισμού∙ περνάτε το καφέ – μπάρ «Πεύκους», με το μεγάλο πεύκο στην αυλή του, συναντώντας αμέσως μετά δεξιά σας το πανέμορφο σχολείο. Εδώ στεγάζεται το Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο με 40 μαθητές – μαθήτριες, το μέλλον της Χάλκης. Το πετρόχτιστο κτήριο είναι άλλο ένα έργο του αείμνηστου Ιωάννη Φαναράκη μαζί με το επιβλητικό «ρολόι» και τμήμα από το κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου (βλ. παρακάτω). Σήμερα είναι το μοναδικό, αλλά όταν χτίστηκε, το 1914 σύμφωνα με την επιγραφή στο υπέρθυρο «Δαπάνη των εν Αμερική Χαλκιτών», του Τάρπον Σπρίνγκς, όπως μάθαμε, ήταν το δεύτερο και λειτουργούσε ως παρθεναγωγείο. Προς το τέλος του Εμπορειού, βρίσκεται η δεξιά δστ. προς τη μοναχική παραλία Κάνια, (2 χλμ. – 25’) και τα ιχθυοτροφεία στη θέση Αροί (2,6 χλμ.). Σε αυτή τη γειτονιά θα δείτε μερικές από τις ωραιότερες μονοκατοικίες, κάποιες μάλιστα είναι ολοκαίνουργιες, χτισμένες με βάση την τοπική αρχιτεκτονική, φρεσκοβαμμένες, περιποιημένες, με τον κήπο τους και πλήθος λουλουδιών.

 Ο δρόμος φτάνει σύντομα (420 μ. από το σχολείο) στην αμμουδερή, πεντακάθαρη, μεγάλη (πάνω από 100 μ.) παραλία του Πόνταμου. Αυτή συγκεντρώνει το προβάδισμα στην ανάπτυξη από κάθε άλλη του νησιού, μια που έχει σχετικά ρηχά νερά, ιδιαίτερο πλεονέκτημα για γονείς με πιτσιρίκια. Μια δεύτερη με άμμο, (οι περισσότερες είναι με βότσαλα) υπάρχει στο δυτικό τμήμα της χερσονήσου της Τραχειάς, αλλά είναι πολύ μικρότερη, και η πρόσβαση από τη στεριά θα σας πάρει πολύ χρόνο. Γενικά, εξίσου δύσκολες είναι οι προσεγγίσεις στους πολλούς κολπίσκους, όρμους και τις αντίστοιχες τυρκουάζ κρυστάλλινες παραλιούλες, ειδικά στο βόρειο τμήμα του νησιού (Αρέτα, Άι Γιώργης του Ρυακιού, Δύο Γιαλοί, Πύργος) που φημίζονται επίσης για το ψάρεμα, όπως άλλωστε και τα «καβάκια» (οι Κάβοι) Περιστερώνα, Λιμενάρι, Κελιά, Φτενά, το Γιαλούι του Φαραώνη, ο Κάβος της Ελιάς, το Γεφύρι, κάβος Άρμενο κ.ά. Αυτά όλα είναι παράδεισος για τους επαγγελματίες ή ερασιτέχνες ψαράδες. Εδώ βγάζουν μπαρμπούνια, σαργούς, σαφρίδια, ροφούς, χταπόδια κ.ά. Όμως δεν υπάρχει πρόσβαση με αυτοκίνητο ή μοτοσυκλέτα, παρά μόνο με τα πόδια από δυσκολοβάδιστα μονοπάτια ή με βάρκα. Ευτυχώς υπάρχουν αρκετοί ντόπιοι που οργανώνουν ημερήσιες εκδρομές με σκάφη ή καίκια για όλες τις προαναφερθείσες ακριβοθώρητες παραλίες. Αυτή είναι μια κάποια λύση για να τις γνωρίσετε (βλ. πρακτικές πληροφορίες). Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που η οργανωμένη παραλία του Πόνταμου με την λευκή ψιλή άμμο έχει σχεδόν όλα τα πλεονεκτήματα για μεγάλο μέρος του καλοκαιριού, εκτός ίσως τα τέλη Ιουλίου αρχές Αυγούστου που εμφανίζεται το μείον; της πολυκοσμίας. Ένα ακόμη προνόμιό της είναι το θαυμάσιο ταβερνάκι του Νίκου Μαρκάκη που σερβίρει όλα τα θαλασσινά σπέσιαλ αθερίνα – γαριδάκι και φυσικά σούμα.

 Η βόλτα στον Εμπορειό θα σας αποκαλύψει δεκάδες ‘’μυστικά’’, μισογκρεμισμένα νεοκλασικά  και βοτσαλωτές αυλές, μια δωδεκανησιακή παράδοση περιορισμένη σήμερα λόγω κόστους. Τα περισσότερα σπίτια είναι χαμηλά με ισόγειο κι’ ένα όροφο, χωρίς να λείπουν λίγα τριώροφα, ενώ όλα είναι προσανατολισμένα στη θάλασσα, στην είσοδο του κόλπου, από εκεί που ερχόντουσαν οι ναυτικοί της από τα μεγάλα πολύμηνα ταξίδια. Το εσωτερικό ενός τυπικού σπιτιού είναι μακρόστενο, περιλαμβάνει την κουζίνα με το απαραίτητο «Κούμουλλο» στο οποίο μαγείρευαν με ξύλα (μοιάζει με μικρό ξυλόφουρνο με μεγάλο άνοιγμα), και ένα άλλο δωμάτιο όπου ζούσε η οικογένεια. Αυτά μέχρι να χτιστεί ο δεύτερος όροφος που είχε το σαλόνι, την τραπεζαρία και 2 – 3 μικρά υπνοδωμάτια. Αν το σπίτι είχε έναν όροφο η κουζίνα ήταν χωριστά από τα άλλα δωμάτια. Το πάχος των τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν ένα μέτρο. Όλες οι οικοδομές διέθεταν ξύλινα πατώματα από τα περίφημα «κατράνια» που τα έφερναν από την Ανατολή. Ίδια ονομασία («κατράνι») χρησιμοποιούν και στην Σύμη, στις Κυκλάδες όμως το ίδιο ξύλο το λένε «κονταρίδα» και το χρησιμοποιούν στις στέγες. Δεν είναι άλλο από  την «φίδα», (Juniperus phoenicea) ένα είδος Άρκευθου που απαντάται σε παραθαλάσσιες θερμές περιοχές (Κύπρος, Ρόδος, Κέα, Άνδρος, Τήνος), οι κορμοί του οποίου φτάνουν τα 3,5 – 4,0 μ. σε μήκος με μεγάλη αντοχή στο χρόνο.

Αποκάλυψη για τον περιηγούμενο η πεζοπορία στα στενορύμια του, με τις ολάνθιστες μπουκαμβίλιες προς τις δύο άκρες του λιμανιού, τη Βιγκλιμιά βόρεια και τη Μαύρη Θάλασσα νότια. Ξεκινήστε από την πλατεία Αλεξάνδρου Διάκου, την «πιάτσα» των ντόπιων, το πιο πολυσύχναστο τμήμα της παραλίας, εκεί που ήταν πάντα η αγορά. Μοναδική ‘’παραφωνία’’ στην πλατεία, είναι το πρώην τελωνείο, σήμερα ταχυδρομείοπου δεν έχει σχέση με τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του νησιού, επαναφέροντας στη μνήμη τα αποικιακού τύπου οικοδομήματα μιας ανολοκλήρωτης προσπάθειας επιβολής στην περιοχή των Δωδεκανήσων.

 Η «Βιγκλιμιά» είναι πολύ κοντά. Πεζοπορώντας θα περάσετε από το παραλιακό ταβερνάκι «Παραδοσιακό πιάτο της Λευκωσίας» που παλιότερα ήταν η «Ομόνοια του Νουρή». Εκεί, αρκετές φορές τη μέρα παίζανε με μεράκι τη λύρα σκαρώνοντας στιχάκια. Αρκετά ασυνήθιστη εικόνα, πολύ ωραία και ευεξήγητη στη Χάλκη, αφού από παλιά άρεσε υπερβολικά στους Χαλκίτες να συνθέτουν δίστιχα τραγούδια, πειράζοντας ο ένας τον άλλον τραγουδώντας. Σήμερα, ο Χαλκίτης Παναγιώτης που έφτιαχνε και ακούγαμε λίγα από αυτά, είναι πια μόνιμα στη Ρόδο παίζοντας εκεί.

Λίγο πιο κάτω θα συναντήσετε το ναό του Αγίου Νικολάου (πολιούχος και Μητρόπολη της Χάλκης), ο μεγαλύτερος του νησιού με επιβλητικό κωδωνοστάσιο – είσοδο, χτισμένος στον τύπο της σταυροθολιακής βασιλικής, συνηθισμένο στα Δωδεκάνησα, σπάνιο όμως για τα δεδομένα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Όπως ο Εμπορειός, έτσι και η εκκλησία αποτελεί μαρτυρία για την θέληση των κατοίκων να κάνουν έργα ωραία στον τόπο τους. Πολλά τμήματα αν όχι όλη η μαρμάρινη πρόσοψη της εισόδου του κωδωνοστασίου, προέρχεται από υλικό που μεταφέρθηκε από τη θέση «Πευκιά», βορειοανατολικά του Εμπορειού, όπως άλλωστε και η βάση του. Αυτή, αποτελείται από αρχαίο υλικό που μεταφέρθηκε από την «Μισοπέα», μια τοποθεσία με αναμφισβήτητη αρχαιολογική αξία, λίγες εκατοντάδες μέτρα από το  εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων (1828) που βρίσκεται στον παλιό δρόμο Πόνταμου – Χωριού. Τόσο στην Μισοπέα όσο και στον Πόνταμο που έγινε αρχαιολογική έρευνα από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών (1931) με διευθυντή τον Giulio Jacopi. Από τη διερεύνηση ήρθε στο φώς νεκροταφείο σε χρήση από τον 7^ο αιώνα έως την ελληνιστική εποχή⁽¹⁴⁾ με 19 θαλαμωτούς τάφους λαξευμένους στο φυσικό ασβεστόλιθο με αρκετά ευρήματα, ποικίλα αγγεία, πολύχρωμα κεραμικά τα οποία χρονολογούνται από τον 5^ο έως τον 4^ο αιώνα π.Χ.. Σπουδαιότερο θεωρείται το καλά διατηρημένο διμέτωπο πλαστικό ρυτό με τις κεφαλές Ηρακλή και Σειληνού^(14α).

Ένα πανέμορφο θέαμα αντικρίζετε με την είσοδό σας στην αυλή του. Η καλαισθησία και το μεράκι των ειδικών τεχνιτών μαστρο – Γιάννη, μαστρο – Βασίλη, Μαστρο – Μιχάλη και μαστρο – Αναστάση^(14β) την έστρωσε με «χοχλάκι», όπως λένε το βοτσαλωτό δάπεδο οι ντόπιοι. Αυτού του είδους η διακόσμηση δημιουργείται με την εναλλαγή λευκών και μαύρων βοτσάλων ένα απίστευτα ωραίο θέαμα με πολλά γεωμετρικά σχέδια άλλα κυκλικά άλλα με ρόμβους με αστέρια και τόσα μοτίβα που ο λαϊκός τεχνίτης αποτύπωσε ήδη από το 1861, όπως αναφέρει στο κέντρο του ένα πολύπλοκο κυκλικό θέμα. Λίγα χρόνια νωρίτερα πρέπει να χτίστηκε η εκκλησία.

Περισσότερο εντυπωσιακός είναι ο εσωτερικός εκκλησιαστικός διάκοσμος που προϋποθέτει την ευημερία των Χαλκιτών, δίνοντας ταυτόχρονα πληροφορίες για την αστική τάξη στην Χάλκη των μέσων του 19^ου αιώνα. Ωραίο λεπτοδουλεμένο επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο με σπουδαίες δεσποτικές εικόνες, περίτεχνος άμβωνας, τέσσερεις δυτικότροπες θεόρατες ελαιογραφίες των Ευαγγελιστών, έργο του ζωγράφου Γιάννη Παπαγιάννη και η παλιά εικόνα του Αγίου Νικολάου επαργυρωμένη από τον Αντώνιο Πελοποννήσιο το 1758. Αυτή η εικόνα μεταφέρθηκε από την ομώνυμη εκκλησία του Κάστρου του Χωριού δείγμα του πόσο βαθιά ριζωμένη ήταν η λατρεία του. Ζωηρή αίσθηση στον επισκέπτη προκαλεί η αρχιτεκτονική του, με τα μεγαλοπρεπή σταυροθόλια της οροφής γνωστά από τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, που χρησιμοποιούνται σποραδικά στο Βυζάντιο, ενώ επανέρχονται μετά την εγκατάσταση των Φράγκων⁽¹⁵⁾.

«Του δήμου χορηγούντος ιδρύθη το παρόν εν έτει σωτηρίω 1894 Ελευθέριος Σελλάς^(15α) Ρόδιος Εποίει» αναφέρει η μεγαλογράμματη επιγραφή σκαλισμένη στη μαρμάρινη ζωφόρο κάτω από το αέτωμα του κωδωνοστασίου.

«Μόλις είχε ξεκινήσει να το φτιάχνει ο Σελλάς, ο αρχιμάστορας Τον έβλεπε ο Γιάννης ο Φαναράκης και κάποια στιγμή που έκρινε κατάλληλη λέει στον Σελλά. Δεν κάθεσαι να κάνεις ένα τσιγάρο; Να κάνω του λέει ο Σελλάς. Παίρνει τότε τα εργαλεία ο Γιάννης και αρχίζει να δουλεύει στο καμπαναριό. Βλέποντάς τον ο Σελλάς κατάλαβε ότι έχει να κάνει με μάστορα και τον ρωτά. Την ξέρεις τη δουλειά; Την ξέρω του αποκρίνεται ο Γιάννης. Θέλεις να καθίσεις μαζί μου να δουλέψεις; Ναι θέλω. Έτσι έκατσε από τότε στην Χάλκη. (σ.σ. ήταν από την Όλυμπο Καρπάθου). Παντρεύτηκε την Χαλκίτισα Αποστολία (Αποστολιά) Κουκούλη και έκανε τέσσερα παλικάρια τον Αντώνη, το Γιώργο, το Λάμπρο, το Βασίλη και δύο κορίτσια, την Ανεζούλα και την Μαρινιά, συνολικά έξι παιδιά».            

 Η διήγηση του κ. Μηνά Φαναράκη, εγγονού του αείμνηστου μαστρό Γιάννη Φαναράκη συνεχίστηκε χειμαρρώδης αναφέροντάς άλλα έργα του παππού του στη Χάλκη. Ο ίδιος έχτισε το σχολείο (1914), το Δημαρχείο όπου τον βοήθησαν και τα παιδιά του, τον πύργο με το ρολόι, την πύλη και τον περίβολο του «Κλεοβούλειου» κοιμητηρίου (1928), πολλά αρχοντικά και μικρότερα σπίτια. Μάλιστα ανέφερε και ένα λογοπαίγνιο που μέχρι τώρα το ακούγαμε μόνο στην Ήπειρο για τους ξακουστούς Πυρσογιαννίτες και Βουρμπιανίτες μαστόρους της πέτρας. Μας λέει: ρώταγε ο δάσκαλος στο σχολείο: ποιος έχτισε τον κόσμο παιδιά; Τα Φαναράκια απαντούσαν εκείνα όλο καμάρι. Τόσο ξακουστός μάστορας ήταν.

Όσον αφορά το κωδωνοστάσιο συνέχισε δίνοντας κάποιες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες: «…να ξέρεις, η αρχική κατασκευή των ορόφων του κωδωνοστασίου έγινε με πωρόλιθο, ενώ αργότερα με πέτρα. Μετά τον πόλεμο το 1948 – 1949 είχε υποστεί μεγάλες φθορές. Τότε οι γιοι του Γιάννη Φαναράκη Αντώνης και Γιώργος, ο πατέρας και ο θείος μου, ανέλαβαν την ανακαίνιση, γκρέμισαν και ξανάφτιαξαν  τους ορόφους με μπετόν κρατώντας το ίδιο σχέδιο…»⁽¹⁶⁾.  

Για το συνολικό ύψος του κωδωνοστασίου μας φώτισε ο παπα Ιωσήφ ο ιερέας του Ναού, «…35 μέτρα είναι το ολικό και 27 μέτρα από τα κάγκελα της βάσης μέχρι τον σταυρό, ενώ η βάση του έχει μάρμαρα φερμένα από τον ναό του Απόλλωνα…»⁽¹⁷⁾. Η τελευταία ανακαίνιση του κωδωνοστασίου έγινε το 1996, ενώ εγγόνια της οικογένειας Φαναράκη εξακολουθούν και σήμερα να χτίζουν στη Χάλκη.

Μετά την μητρόπολη του Αγίου Νικολάου, μπαίνετε στην καρδία της πυκνοδομημένης Βιγλιμιάς με τα ωραία σπίτια, τις πελώριες σκάλες που οδηγούν σε όμορφες αυλές ενώ πιο ψηλά, ορισμένα σημεία, είναι ιδανικά για πανοραμική φωτογράφηση του οικισμού και του κόλπου. Κάποιες, λίγες είναι η αλήθεια, εγκαταλειμμένες ή άλλες ερειπωμένες κατοικίες δημιουργούν περίεργα συναισθήματα αλλά έτσι συμβαίνει τελικά από άκρου εις άκρον σε όλη την παραμεθόρια Ελλάδα. Η διαδρομή συνεχίζει από ανηφορικό μονοπάτι που αυλακώνει τις πλαγιές του βουνού του Άι Γιάννη ή του «Βλάχου το βουνό» καταλήγοντας  (30’) στην ομώνυμη κορφή με πραγματικά απεριόριστη θέα προς όλες τις κατευθύνσεις. Στην κορφή θα δείτε τους μεγάλους ακατέργαστους ογκόλιθους, λείψανα από αδιάγνωστο κτήριο; Ναός; ενώ
λίγο παρακάτω υπάρχουν τα θεμέλια ενός άλλοτε μοναστηριού αφιερωμένου στον Άι Γιάννη. Η επιστροφή γίνεται από το ίδιο μονοπάτι ή από τον αγροτικό δρόμο που δεξιά οδηγεί στην ερημική παραλία Κάνια και τα ιχθυοτροφεία, ενώ αριστερά βγάζει στον Εμπορειό. Προτείνεται η μικρή πεζοπορία προς τη σκιερή, μοναχική παραλία με τα διάφανα νερά. Βρίσκεται πολύ κοντά (1200 μ.) σε έναν λιλιπούτειο κολπίσκο ό,τι πρέπει για βουτιές από τα παρακείμενα βράχια. Γύρω στο 1 χλμ. πριν την παραλία φεύγει αριστερά σας μονοπάτι που οδηγεί σύντομα (40’) προς τη βορειοανατολική πλευρά του νησιού, στη θέση «Πευκιά». Στην αρχή της διαδρομής υπάρχει πορτούλα για να μην φεύγουν τα ζώα. Ανοίξτε την και κλείστε την πίσω σας συνεχίζοντας την πεζοπορία έως ότου βρεθείτε στον χώρο του ναού αφιερωμένου στον Απόλλωνα. Κοντά του είναι ένα πηγάδι και ένα ασβεστοκάμινο. Εδώ βρέθηκαν πολλά αρχαία μαρμάρινα κομμάτια ενσωματωμένα στους τοίχους των χωραφιών ή σκορπισμένα ανάμεσά τους. Ο ναός χρονολογείται τον 2^ο – 1^ο αιώνα π.Χ. ^(17α).  Από αυτό το σημείο μετέφεραν το οικοδομικό υλικό και τα μάρμαρα για το κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου.

 Στην επιστροφή στον Εμπορειό προτείνουμε την επίσκεψη στο μοναδικό φούρνο του νησιού, στην «πιάτσα». Λίγα λεπτά αναμονή είναι ελάχιστο μπροστά στις νοστιμιές που θα δοκιμάσετε. Ο κυρ - Δημήτρης εδώ και 27 χρόνια φτιάχνει εκπληκτικό ψωμί με προζύμι, κουλουράκια με μαστίχα, σταφιδόψωμα, ντόπιες κουλούρες (τρίματα τα λεν οι ντόπιοι), και (αν προλάβετε) νοστιμότατες πίτες, στην τυρόπιτα μάλιστα βάζει ανθότυρο. Πριν λίγα χρόνια μπήκε σε πρόγραμμα για την ανανέωση του εξοπλισμού. Να και ένα εναπομείναν έργο, από τα ελάχιστα των Leader που έπιασαν τόπο.

 Αφήνοντας πίσω σας την πλατεία, περπατήστε στο πλακόστρωτο περιποιημένο δρομάκι – μονοπάτι προς τη «Μαύρη Θάλασσα», στη νότια πλευρά του λιμανιού με τα όμορφα σπίτια που ακουμπούν θαρρείς στη γαλαζοπράσινη θάλασσα. Το μονοπάτι άλλοτε περνάει δίπλα της, άλλοτε ανηφορίζει συναντώντας σκαλοπάτια που σας φέρνουν ψηλότερα, κοντά στα γραφικά ολοπέτρινα καπετανόσπιτα με τα γεροδεμένα στενά μπαλκόνια, τα ξύλινα χρωματιστά πορτοπαράθυρα και παντζούρια. Πολλά από αυτά είναι στολισμένα με λουλούδια και τις πανταχού παρούσες πανύψηλες πολύχρωμες μπουκαμβίλιες. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν κάποια θλιμμένα, ακατοίκητα, εγκαταλειμμένα από τους ξενιτεμένους, ερειπωμένα, χωρίς στέγη. Τοίχοι όρθιοι, πόρτες που κανείς δεν ανοίγει πια, λιθόχτιστα παράθυρα με φωλιές από μικροπούλια που χάσκουν προς τη θάλασσα. Πράγματι στεναχωριέσαι με την όψη, αναλογίζεσαι ταυτόχρονα, ίσως γνωρίζεις κιόλας, τις οικονομικές συνθήκες, τα μηδαμινά και ευκαιριακά κίνητρα για την παραμονή που ανάγκασαν αυτούς τους νοικοκυραίους να αφήσουν το γενέθλιο νησί για την όποια σίγουρη εργασία σε χώρες μακρινές. Το έγκλημα της διοίκησης, η συναυτουργία με τα μαύρα χρόνια της οθωμανικής κατοχής και της ιταλοκρατίας, είναι ότι αυτό συνεχίζεται μέχρι σήμερα, κανείς δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται στα αλήθεια καθ’ όσον οι υποσχέσεις παραμένουν στα μπαλκόνια απ’ όπου εκστομίζονται...

 Δεν είναι περισσότερο από είκοσι λεπτά το δρομάκι που καταλήγει στο ξενοδοχείο «Χάλκη», ένα σύνολο τριών επιβλητικών κτηρίων μπροστά στη «Μαύρη Θάλασσα», ονομασία που έλκει από τα ‘’μαύρα’’ νερά της χειμωνιάτικης περιόδου, όταν ο ήλιος στην πορεία του τα ‘’βλέπει’’ ελάχιστα. Το ξενοδοχείο υπήρξε διάσημο κέντρο για όσους ήθελαν να συνδυάσουν επιμόρφωση και διακοπές, από τα πρώτα χρόνια της ανακήρυξης της Χάλκης ως το νησί της ειρήνης και φιλίας των νέων όλου του κόσμου από την UNESCO. Αυτός ο χαρακτηρισμός το 1984 έδωσε την ευκαιρία στον τοπικό πληθυσμό να αναστηλώσει – αποκαταστήσει αρκετά από τα ερειπωμένα παραδοσιακά σπίτια ενθαρρύνοντας τον να παραμείνει στις εστίες του. Το φιλόδοξο πρόγραμμα της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς παρότι κατά γενική ομολογία των ντόπιων ξόδεψε μυθικά για την εποχή ποσά, εντούτοις δημιούργησε υποδομές που δεν υπήρχαν πριν, γεμίζοντας ελπίδα ότι κάτι θα αλλάξει. Πράγματι, τα πρώτα χρόνια οι πολιτικές νεολαίες γέμιζαν ασφυκτικά το νησί κάθε καλοκαίρι. Τα μουσικά ή χορευτικά σχήματα εναλλάσσονταν με γοργούς ρυθμούς, θεατρικές, μουσικές, χορευτικές και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις έδιναν μεγάλη ώθηση στον τουρισμό. Το όνομα τις Χάλκης γίνεται συνώνυμο της ποιότητας και της κουλτούρας προσελκύοντας εκατοντάδες επισκέπτες που την αντικρίζουν για πρώτη φορά.

Αυτή η πρωτόγνωρη προσπάθεια κράτησε μέχρι το 1990, όταν το ενδιαφέρον της Γ.Γ.Ν.Γ. ατονεί, όπως αργότερα το αίσθημα ασφάλειας των κατοίκων.  Το νησί χάνει σιγά – σιγά την αίγλη που είχε αποκτήσει ως τόπος συνάντησης, μένει όμως η φήμη, τα ετήσια Διεθνή Σεμινάρια και οι επιμορφώσεις πολλές εκ των οποίων προσέλκυαν και προσελκύουν δεκάδες συμμετοχές και ακόμα περισσότερους επισκέπτες. Οι επιμορφώσεις γινόντουσαν με την συμμετοχή του Ε.Μ.Π. σε συνεργασία με το «Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών» (ΔΙΠΕ) και θέματα σχετικά με το περιβάλλον και τη σύγχρονη οικολογική σχέση⁽¹⁸⁾.  Τα Διεθνή Σεμινάρια γίνονται κάθε χρόνο από το Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ) σε συνεργασία με το Balkan Trust for Democracy με έδρα το Βελιγράδι και άλλων διεθνών οργανισμών με τη συμμετοχή κορυφαίων ειδικών και πανεπιστημιακών από όλο τον κόσμο. Σκοπός τους να προάγουν την ανταλλαγή ιδεών και εμπειριών δημιουργώντας δεσμούς μεταξύ νέων διαμορφωτών πολιτικής, ερευνητών, πανεπιστημιακών, δημοσιογράφων που ενδιαφέρονται για τις διεθνείς υποθέσεις⁽¹⁹⁾. Εμπνευστής και υπεύθυνος για τα διεθνή σεμινάρια μέσα από τα οποία εκπαιδεύτηκαν πάνω από 1500 νέοι επιστήμονες και πολιτικοί της Ευρώπης ήταν ο σημερινός Υφυπουργός Εξωτερικών κ. Γιάννης Γ. Βαληνάκης, γενικός διευθυντής (1988 – 1998) του ΕΛΙΑΜΕΠ, Χαλκίτης στην καταγωγή, γεννημένος στην Αθήνα και βουλευτής Δωδεκανήσου από το 2004^(19α).

 Ένας τσιμεντόδρομος ξεκινά από το ξενοδοχείο και ανηφορίζει προς τους τρείς αναστηλωμένους ανεμόμυλους της χερσονήσου «Κρωτήρι». Στην πορεία του διασταυρώνεται με αυτόν που κατηφορίζει προς το εκκλησάκι της Αγίας Αικατερίνης, τη βοτσαλωτή παραλία Φτενάγια και τον λιλιπούτειο κόλπο της. Είναι η δεύτερη παραλία πολύ κοντά στον οικισμό, όμορφη με πεντακάθαρα νερά και το ταβερνάκι του Ευάγγελου Ηρακλείδη να προσφέρει όλες τις καλοκαιρινές γευστικές απολαύσεις συνοδεία σούμας, φυσικά. Ο δρόμος από την δστ. συνεχίζει, προσπερνά το κοιμητήριο, την εκκλησία της Αγίας Θέκλας, καταλήγοντας στον κεντρικό δρόμο, ακριβώς στην παραλία του Πόνταμου. Στη διαδρομή κάντε μια μικρή παράκαμψη και ανεβείτε τον βραχώδη λόφο των ανεμόμυλων. Από εκεί, η θέα προς τον Εμπορειό είναι καταπληκτική. Βλέποντας το λιμάνι από ψηλά, την ακύμαντη θαλασσινή επιφάνεια σε όλο τον κόλπο νομίζετε ότι μπροστά σας απλώνεται μια τεράστια πισίνα, χάρμα οφθαλμών. Βοηθάει σε αυτό η ύπαρξη της νησίδας Νήσος (71μ. υψ.) στην είσοδο του λιμανιού που μετριάζει τον ορίζοντα. Πολύς κόσμος, ντόπιοι και επισκέπτες κολυμπούν στα διάφανα, δροσερά νερά του Εμπορειού η καθαρότητα των οποίων είναι εξαιρετική και αδιαμφισβήτητη αφού πολλά χρόνια πριν, τα απόβλητα δεν χύνονται στη θάλασσα αλλά συγκεντρώνονται σε στεγανή δεξαμενή και στη συνέχεια διοχετεύονται στο εσωτερικό, μακριά από παραλίες. Όλα αυτά μέχρι να λειτουργήσει πλήρως ο βιολογικός καθαρισμός, κάτι που θα γίνει έως το 2010. Πολύ θετικό έργο που θα πρέπει να αναγνωριστεί, αποτελώντας ταυτόχρονα εξαιρετικά καθαρή, αναπτυξιακή λύση για άλλα νησιά που θα θελήσουν να μιμηθούν.

 Αν μια φορά σας ενθουσίασε ο Εμπορειός, οι γειτονιές, η κίνησή του, οι άνθρωποι, το ίδιο θα συμβεί στο πολλαπλάσιο με την περιήγηση στο αλώβητο φυσικό τοπίο της ενδοχώρας. Ξεκινώντας από τον Πόνταμο περνάτε την μικρή κοιλάδα με τις ελιές καισύντομα, (2,3 χλμ.) θα φτάσετε στην πλαγιά του λόφου του Αγίου Νικολάου στον μεγαλύτερο οικισμό της αρχαίας και μεσαιωνικής Χάλκης, το περίφημο «Χωριό», την παλιά εγκαταλειμμένη πολιτεία. Στις δόξες του είχε περίπου 700 σπίτια. Αν υπολογίσουμε ότι η κάθε οικογένεια είχε το λιγότερο 1 – 8 μέλη, το Χωριό ήταν ένας αρκετά μεγάλος οικισμός^(19β). Μαζί με το ιπποτικό κάστρο στην κορφή («το κάστρο του Χωριού» των ντόπιων) αποτελούν τους κύρια επισκέψιμους αρχαιολογικούς χώρους, αναμοχλεύοντας το ιστορικό, αρχαιολογικό παρελθόν της Χάλκης. Αποτελούσε τον μοναδικό οργανωμένο οικισμό με μόνιμη κατοίκηση από την αρχή της ιπποτοκρατίας, διατηρώντας τον τίτλο της πρωτεύουσας μέχρι τα μέσα του 19^ου αι. Τα σπίτια φαίνεται ότι ήταν πολύ κοντά το ένα με το άλλο, ενώ όλος ο σχεδιασμός του είχε απώτερη επιδίωξη την ευκολότερη απόκρουση πειρατικών επιδρομών. Αυτές, ανάγκαζαν τους νησιωτικούς πληθυσμούς να οργανώνουν ποικίλα συστήματα ενεργητικής και παθητικής άμυνας με τέτοιο τρόπο ώστε όλη η συμπεριφορά του είχε επίδραση στην οικονομία, στην διάρθρωση των οικισμών, την αρχιτεκτονική οργάνωση αυτών και την κοινωνική διαστρωμάτωση⁽²⁰⁾.

 Πολλές φορές η αθέατη θέση του, συνεπικουρούμενη από τη προστασία του κάστρου, προφύλαξε τους κατοίκους από λεηλασίες, αιχμαλωσίες και άλλα δεινά, ενώ από την κορφή του λόφου εύκολα ελέγχανε τους επικίνδυνους θαλάσσιους δρόμους, το λιμάνι, και τη χερσόνησο της Τραχειάς. Σήμερα, αρκετά μακριά από τα σύγχρονα δρώμενα, με δυσκολία προσπαθεί να σηκώσει το βάρος των χρόνων του, δίνοντας μιαν αμυδρή εικόνα της παλιότερης καταπονημένης ζωής αλλά και της γαλήνιας δόξας του. Πραγματικά ο ερειπιώνας του Χωριού αξίζει με το παραπάνω την πολύωρη επίσκεψη, όπως και την προσοχή – φροντίδα, γιατί όχι και ανάπτυξη, ιδιαίτερα από τη δημοτική αρχή. Μπορούν εύκολα να δημιουργηθούν στα στενορύμια του διαδρομές πολιτισμού με επεξηγηματικές πινακίδες για το τι βλέπει ο επισκέπτης, ενώ, έστω στο σχολείο, θα μπορούσαν να υπάρχουν απεικονίσεις του, ιστορικό διάγραμμα, ευρήματα, κ.ά.  

 Στην είσοδό του, σε γειτονικό του δρόμου χωράφι δεξιά σας, βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός του Σωτήρα (σε χρήση έως το 1940) ενώ ανηφορίζοντας προς τον οικισμό σώζεται σε καλή κατάσταση φρεσκοασπρισμένο και περιποιημένο το παλιό σχολείο. Τα 7 – 8 περιποιημένα σπίτια κοντά του και στην γειτονική πλατεία της Βρυτής, χρησιμοποιούνται στο πανηγύρι που γίνεται της Παναγίας. Παλιότερα, γύρω από την Βρυτή υπήρχαν 4 – 5 καφενεία, σήμερα τοποθετούν τα τραπεζοκαθίσματα στο προαύλιο του σχολείου για το γλέντι που ακολουθεί μετά τη λειτουργία. Στην Πάνω Βρυτή υπάρχει ακόμα το παλιό κοινό πηγάδι που προμήθευε με γλυφό νερό όλο το χωριό. Αρχαίες πέτρες διακοσμούν το στόμιό του όπως και όλα τα άλλα πηγάδια.  

Τον χαμηλό λόφο περιζώνουν τα εκκλησάκια της Αγίας Τριάδας, του Αγίου Κωνσταντίνου, της Παναγίας Πορτενής (ερειπωμένος με λείψανα τοιχογραφιών), ο Άγιος Επιφάνιος (σώζεται η τοιχοποιία και λείψανα τοιχογραφιών) στα σκαλιά της Παναγίας Χωριανής (17^ου αι.). Η Παναγία είναι η μεγαλύτερη, με σημαντικά εκκλησιαστικά κειμήλια, φορητές εικόνες και τοιχογραφίες, μάρτυρας της πληθυσμιακής ακμής του Χωριού τον 18^ο αι. Ανατολικά της σώζεται ένα ακόμα εκκλησάκι, ανώνυμο και ερειπωμένο (Παναγία Οδηγήτρια;). Πεζοπορώντας στα απομεινάρια μιας άλλης εποχής ανάμεσα στα πετρόχτιστα ερειπωμένα σπίτια με τους μικρούς υπαίθριους ξυλόφουρνους, λιθοσωροί σήμερα, θα φτάσετε στην Αγία Τριάδα. Εκεί θα αντικρίσετε έναν αρχαίο ισοδομικό τοίχο (4^ος αι. π.Χ.) ενώ πιο κάτω έναν άλλο, με καλοδιατηρημένη και σπάνια λέσβια πολυγωνική τοιχοδομία γύρω στον 6^ο αι. π.Χ.⁽²¹⁾. Ο περίγυρος του Χωριού διασώζει πολλές, αρχαίες πελεκητές πέτρες ενσωματωμένες σε τοίχους σπιτιών, αρχιτεκτονικά μέλη, σκαλιστές βάσεις αγαλμάτων, επιτύμβιες στήλες, κιονόκρανα, όπως συμβαίνει άλλωστε σε πολλές τοποθεσίες της Χάλκης. Απορία προκαλεί γιατί δεν έχει γίνει ακόμα συλλογή τους.

 Στις αρχές του 19^ου αιώνα οι κάτοικοι του, ξεθαρρεμένοι από τις απάνθρωπες πειρατικές επιδρομές που έχουν πλέον εκλείψει, αρχίζουν να απομακρύνονται από αυτό, πλησιάζοντας τη θάλασσα. Είναι η εποχή της μεγάλης μετοικεσίας τότε που χτίζονται τα δύο μοναστήρια του Άι Γιάννη και άλλες εκκλησίες, μακριά τόσο από το Χωριό όσο και από τη θάλασσα⁽²²⁾. Οι ασχολίες τους επικεντρώνονται στη γεωργία και την κτηνοτροφία, οι μικρές κοιλάδες καλλιεργούνται, ενώ το εύκρατο κλίμα βοηθά την καλή παραγωγή. Όσο γίνεται αισθητό ότι η πειρατεία σταμάτησε, τόσο ξεθαρρεύουν και κατεβαίνουν προς τα παράλια. Εκεί, στα μέσα του 19^ου αιώνα χτίζουν το νέο χωριό τον σημερινό Εμπορειό. Τα προνόμια που έχουν ήδη παραχωρηθεί από τους Τούρκους διευκολύνουν τις αποφάσεις τους, ενώ αφορολόγητα ασχολούνται με τα επαγγέλματα της θάλασσας, κυρίως την σπογγαλιεία για την οποία έγινε λόγος στην αρχή. Το νέο Χωριό δεν έμοιαζε καθόλου με το παλιό. Προσφέρει πιο μεγάλα, άνετα σπίτια χτισμένα αμφιθεατρικά σε νεοκλασικό ρυθμό γύρω από το μεγάλο λιμάνι του. Προίκα για τα κορίτσια ήταν τώρα τα ακριβότερα έπιπλα και μεταξωτά από το εξωτερικό. Από το 1930 η μετακόμιση προς τον Εμπορειό ήταν πια ραγδαία. Πριν το 1940 υπήρχαν ακόμα λίγες οικογένειες ενώ η τελευταία το εγκατέλειψε τη δεκαετία του 1960.

 Ξεχωριστή εμπειρία η προσέγγιση στο κάστρο. Φαίνεται, αλλά δεν είναι δύσκολη αν από την εκκλησία της Παναγίας Χωριανής (με την κόκκινη στέγη), προχωρήσετε στο ανηφορικό στενό μονοπατάκι. Χτίστηκε από τους ιππότες του Αγίου Ιωάννη τον 14 - 15^ο αι. στη θέση της αρχαίας ελληνιστικής ακρόπολης της οποίας σώζεται η ισόδομη τοιχοποιία⁽²³⁾. Η οχύρωσή του έχει σχήμα επιμηκυμένου ορθογώνιου και η συνολική του έκταση είναι 3.600 τ.μ. με περίμετρο τειχών 280 μ. Οι μακριές του πλευρές είναι προς τα βόρεια όπου η πιο εντυπωσιακή και η καλύτερα διατηρημένη και η νότια, που έχει καταρρεύσει⁽²⁴⁾. Πιθανολογείται η επικοινωνία του με το βορειοδυτικό δυσπρόσιτο άκρο του νησιού, την οχυρή θέση του πύργου – φρυκτωρία; στη χερσόνησο Κεφάλι, περιοχή που, όπως διασώζει η παράδοση για τον τάφο της⁽²⁵⁾, βασίλευε η βασίλισσα Αρετάνασσα.

 Η στενή είσοδος του βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της βόρειας πλευράς. Εκεί θα δείτε τον θυρεό του ιπποτικού τάγματος μαζί με το οικόσημο του Pierre d’ Aubusson (1423 - 1503), του πιο δοξασμένου μεγάλου μάγιστρου της Ρόδου. Γνώστης των μαθηματικών, της μηχανικής και της οικοδομικής τέχνης, ιδιαίτερα των οχυρώσεων, είχε αναλάβει από τον προκάτοχό του στο αξίωμα G. B. degli Orsini, τη γενική διεύθυνση και εποπτεία των οχυρωματικών έργων της πόλης της Ρόδου το 1472. Αυτή τη θέση την διατήρησε έως το 1476, έτος θανάτου του G. B. degli Orsini και εκλογής του ιδίου ως μεγάλου μάγιστρου⁽²⁶⁾, σε μια περίοδο που οι Ιωαννίτες ιππότες⁽²⁷⁾ προετοιμάζονται να αντιμετωπίσουν τα τουρκικά στρατεύματα οχυρωμένοι στο κάστρο της Ρόδου. Η μέριμνα του για την άμυνα, τις οχυρώσεις και τα εφόδια έδειξαν την αξία τους λίγα χρόνια αργότερα, το 1480, όταν αποκρούστηκε με επιτυχία η μεγάλη απόβαση του αρχιστράτηγου του Μεχμέτ Β’ του Πορθητή, Μεσίχ Πασά Παλαιολόγου στον κόλπο των Τριαντών⁽²⁸⁾. Ήταν τόσο μεγάλη αυτή η νίκη του P. d’ Aubusson που εννέα χρόνια αργότερα τον τίμησε ο Πάπας με τους τίτλους του καρδινάλιου και του λεγάτου της Ασίας. 

 Στη διάρκεια της ιπποτοκρατίας αναπτύχθηκε ένα ευρύ και πυκνό δίκτυο οχυρών θέσεων στα δέκα νησιά των Δωδεκανήσων που συγκροτούσαν το ισχυρό κράτος των Ιωαννιτών ιπποτών εδραιώνοντας την κυριαρχία τους.. Αυτό, παρά το μικρό του μέγεθος, κατόρθωσε να κρατήσει τους μουσουλμάνους Τούρκους μακριά, για περισσότερο από δύο αιώνες. Όλο το δίκτυο εμπλουτιζόταν με καινούργια οχυρά, ενώ όσα παλιά ήταν σε καίριες θέσεις, με σημαντικό ρόλο στην άμυνα του νοτιοανατολικού Αιγαίου, ενισχύονταν και εκσυγχρονίζονταν. Τα περισσότερα κάστρα, ειδικά εκείνα των μικρών νησιών, είχαν καθαρά αμυντικό χαρακτήρα, δεν είχαν τη δυνατότητα να αντέξουν μακροχρόνια πολιορκία ή να εξουδετερώσουν τον εχθρό. Χρησίμευαν περισσότερο για καταφύγια του πληθυσμού όταν η περιοχή ή το νησί του δεχόταν αιφνιδιαστική επίθεση⁽²⁹⁾. Ένα από αυτά ήταν και το κάστρο του Χωριού στην Χάλκη. Πράγματι, ενώ πολλές φορές λειτούργησε σαν ομαδική ασπίδα κατά του εχθρού, πολλαπλασιάζοντας τη δύναμη του πληθυσμού, φαίνεται πως δεν ήταν αρκετά ισχυρό και οι κάτοικοι διατάχθηκαν να το εγκαταλείψουν ανάμεσα στα έτη 1475 και 1480 ενώ το 1493, απομακρύνθηκαν οριστικά βρίσκοντας σίγουρο καταφύγιο και ασφάλεια στη Ρόδο⁽³⁰⁾. Αργότερα, στην μεγάλη πολιορκία της Ρόδου (26 Ιουνίου – 22 Δεκεμβρίου 1522) που είχε αποτέλεσμα την παράδοση της στον πανίσχυρο σουλτάνο Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή, το νησί και το εγκαταλειμμένο από τον πληθυσμό και τους ιππότες κάστρο, κατελήφθη από τον τουρκικό στόλο, όταν αυτός έφτιαχνε προγεφυρώματα για την αρχική επίθεση (Απρίλιος 1522). Άλλη μια φορά στην ιστορία του φάνηκε η αδυναμία προστασίας των κατοίκων τότε που κατέφυγαν στο σημερινό «Καμένο Σπήλιο» (βλ. παρακάτω).

 Στο εσωτερικό του κάστρου (Info: προσοχή αν έχετε μαζί σας παιδιά) είναι εύκολο να περπατήσετε προσεκτικά στους εναπομείναντες δύο πύργους, έναν πολυγωνικό και έναν ορθογώνιο όπως και στις επάλξεις  της περιμέτρου φτάνοντας στα ερείπια του ναού του Αγίου Νικολάου. Καθώς βρίσκεται στην κορφή της Ακρόπολης θα μπορούσε να είναι η ιδεώδης θέση για το ναό του Απόλλωνα που αναφέρεται από τον Στράβωνα⁽³¹⁾. Βέβαια η παράδοση τον θέλει όχι μόνο να είναι χτισμένος πάνω σε προγενέστερο παλαιοχριστιανικό, αφιερωμένο στον ίδιο Άγιο, αλλά και τον ίδιο τον Άγιο Νικόλαο να διδάσκει⁽³²⁾ τον χριστιανισμό στους Χαλκίτες.

Είναι πιθανό. Ο χριστιανισμός άλλωστε διαδόθηκε πολύ νωρίς στα Δωδεκάνησα ενώ σχετικά κοντά βρίσκονται τα αγιότοκα Μύρα (Demre) όπου έζησε, θαυματούργησε και άγιασε τον 4^ο αι. ο επίσκοπος Μύρων, ο Άγιος Νικόλαος ο μετέπειτα προστάτης των Ναυτικών και των αδυνάτων που κατά παράδοση γεννήθηκε στα Πάταρα. Ο ναός του στο κάστρο είναι από τους παλιότερους στο νησί και διασώζει ως τις μέρες μας λίγα ίχνη τοιχογραφιών και διακοσμήσεων. Είναι ο μοναδικός της Χάλκης, όπως και το φρούριο, που αναφέρει ο φραγκισκανός μοναχός – περιηγητής Cristoforo Buontelmonti,  ο οποίος έζησε οχτώ χρόνια στη Ρόδο και τον επισκέφθηκε στις αρχές του 15^ου αιώνα. Ο ίδιος, αποδίδει στη Χάλκη μια ενδιαφέρουσα διήγηση για ένα θαύμα του Αγίου ότι: «σε αυτό το νησί οι άνθρωποι έχουν τη χάρη εξαιτίας της αρετής και της ευλογίας του Αγίου Νικολάου, ώστε όλα τα σιδηρικά, οποιουδήποτε είδους, να μην καταναλώνονται (σ.σ. να μην φθείρονται) και να μην λιώνουν»⁽³³⁾. Τριάντα χρόνια νωρίτερα ο ταξιδιώτης Nicolai de Martoni (1394 – 1396) αναφέρει την ίδια διήγηση ως αναφερόμενη από τους κατοίκους της Τήλου.

 Παράδοξο ή όχι αυτό το θαύμα θυμίζει περισσότερο έθιμο αγροτικής κοινωνίας που υπάρχει στην παράδοση του νησιού (την συναντάμε επίσης στα Κύθηρα και την Ζάκυνθο), σύμφωνα με το οποίο η μητέρα της νύφης έδινε ένα – ένα τα γεωργικά εργαλεία στην κόρη της λέγοντας, «με τούτα τα σιδερικά πρέπει να δουλέψεις πλάι στον άνδρα σου για το καλό των παιδιών που θα σας χαρίσει η Παναγία»⁽³⁴⁾. Και αυτό είναι εξίσου πιθανό αν μάλιστα λάβουμε υπόψη ότι η λατρεία του Αγίου ήταν τόσο βαθειά ριζωμένη ώστε όταν τον προπερασμένο αιώνα δημιουργήθηκε ο οικισμός στο σημερινό λιμάνι, η νέα εκκλησία που ανεγέρθη, αφιερώθηκε πάλι στον Άγιο Νικόλαο, προστάτη Άγιο άλλωστε των σφουγγαράδων Χαλκιτών⁽³⁵⁾.

 Λίγο πιο κάτω, πριν το τελευταίο γκρεμισμένο τείχος της οχύρωσης ένα ξαφνικό πανόραμα αισθήσεων περιμένει τους επισκέπτες. Δεν είναι άλλο από την εκπληκτική θέα που εξασφαλίζει η νότια πλευρά, αυτή που βλέπει προς το Καρπάθιο πέλαγος. Σε αυτό το αρκετά μεγάλο τμήμα δεν υπάρχει καθόλου περιτείχισμα, προφανώς από τα ορμητικά ρεύματα του αέρα και την καταστροφική επίδραση της βροχής. Η απρόσμενη εικόνα είναι μακριά από κάθε περιγραφή. Μπροστά στα πόδια σας, ξεκινά ό κατακόρυφος σχεδόν γκρεμός που χάσκει με φοβερή αγριότητα καταλήγοντας μετά από εκατοντάδες μέτρα στη θάλασσα. Εκεί, συναντά έναν θαυμάσιο γεωλογικό σχηματισμό, ίσως τον μοναδικό στα νησιά μας, την Χερσόνησο της Τραχειάς. Μια στενή γλώσσα στεριάς που εισχωρεί, απλώνεται και σβήνει στο πέλαγος, σχηματίζοντας δύο υπέροχους ορμίσκους κατάλληλους για ελλιμενισμό σκαφών. Γίνονται εκδρομές με καΐκι σε αυτές τις απόμακρες αλλά πανέμορφες παραλίες την Φλέα (Φλιά) ανατολικά (με βότσαλα)και τις Λίμνες δυτικά (με άμμο). Με τίποτα όμως δεν συγκρίνεται η αίσθηση που έχετε από το κάστρο. Αυτή η τρίτη χερσόνησος της Χάλκης, έχει αποκαλύψει λείψανα από αρχαίους τοίχους, στρογγυλούς τάφους και κεραμικά υπολείμματα κλασικής περιόδου⁽³⁶⁾.

 Η συνέχεια, ανάλογα την ώρα και τη θερμοκρασία έχει δύο εκδοχές, ή θα κατηφορίσετε προς την γειτονική μικρή αλλά πανέμορφη βοτσαλωτή παραλία Γιάλι  σε ένα μικρό κολπίσκο ενάμισι χλμ. μετά το Χωριό, ή θα ανηφορίσετε προς το εσωτερικό, στο απομακρυσμένο μοναστήρι του Άι Γιάννη. Προτείνεται η δεύτερη εκδοχή σε μια διαδρομή που αρχίζει να γίνεται εντυπωσιακή. Ο δρόμος είναι ένα πραγματικό μπαλκόνι της Χάλκης που διασχίζει το παρελθόν των ορεινών, δουλεμένων με το αλέτρι εδαφών. Στα χρόνια μας βέβαια, οι άλλοτε εύφορες κοιλάδες δεν καλλιεργούνται πια, έχουν σκεπαστεί προ πολλού με σουβλερά αγκάθια, θάμνους, αγριόχορτα και πέτρες μόνο κάποια πεύκα και κυπαρίσσια ξεχωρίζουν μαζί με λίγα καρποφόρα δέντρα όπως αμυγδαλιές και συκιές. Σύντομα φτάνετε σε μοναδική δστ. δεξιά που σας φέρνει στο προαύλιο του Ταξιάρχη Μιχαήλ του Πανορμίτη γνωστού ως Πανορμίτη στην Πλαγιά και Παλαρνιώτη, ένα μεταβυζαντινό μοναστηράκι που τιμάται από τους κατοίκους όσο και ο Άι Γιάννης ο Μακρυά. Ανάμεσα στα πεύκα και τα κυπαρίσσια ξεχωρίζει το ολόλευκο μνημείο σε μια τοποθεσία που αγναντεύει μέχρι κάτω τον Πόνταμο και τους ανεμόμυλους στο Κρωτήρι. Κοιτάζοντας το Χωριό, σε πρώτο πλάνο αριστερά βλέπετε το μοναστήρι του Σταυρού στην Πλεκτή, τον Άι Λευτέρη δεξιά, με την κόκκινη στέγη πάνω στο δρόμο, στο πάλαι «Κακοσκάλι». Στο βάθος, το περιώνυμο Χωριό, η Παναγία με την κόκκινη στέγη, η ολόλευκη Αγία Τριάδα πιο ψηλά και ο επίσης λευκός Άγιος Κωνσταντίνος δεξιά. Πραγματικά ένα εξαίσιο πανόραμα μνημείων ιδανικό για ζωγραφική ή σχεδιαστική απεικόνιση.

 Το εσωτερικό του Πανορμίτη είναι λιτό χωρίς τοιχογραφίες, με εντυπωσιακά σταυροθόλια σε αντίθεση με το απλό ξύλινο τέμπλο στολισμένο με ωραίας τέχνης εικόνες αφιερώματα πιστών στα τέλη του 19ου αιώνα. Ανάμεσά τους η σπάνια ο Άρχων Μιχαήλ ο Παναρίτης = Πανορμίτης των ντόπιων. Δίπλα του, πίσω από το ιερό, στην άκρη της χαράδρας στέκει το βυζαντινό μικρότερο ομώνυμο εκκλησάκι. Παρά το ταπεινό μέγεθός του διασώζει αξιομνημόνευτα τοιχογραφικά έργα χρονολογημένα στο δεύτερο μισό του 13^ου αιώνα, πριν την περίοδο της ιπποτοκρατίας, ενώ το δεύτερο στρώμα είναι από τα σημαντικότερα τοιχογραφικά σύνολα με πολύ καλής τέχνης τοιχογραφίες των μέσων του 14^ου αιώνα⁽³⁷⁾. Σε αυτόν τον πανέμορφο και σκιερό περίγυρο γίνεται ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια – γλέντια, στις 8 Νοεμβρίου. Τότε δημιουργείται πραγματικό αδιαχώρητο. Το ‘’πρόβλημα’’ αντιμετωπίστηκε με ένα καινούργιο κτήριο που έχτιζαν κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μας.  Σήμερα ο βοηθητικός χώρος εκδηλώσεων είναι έτοιμος να υποδεχθεί τους προσκυνητές, τους λυράρηδες και τους επισκέπτες σε ένα από τα ομορφότερα τοπία του νησιού.

 Η συνέχεια της διαδρομής θα σας φέρει σε δστ. όπου δεσπόζει ο παλιός πετρόχτιστος ανεμόμυλος της οικογένειας Παπαγιάννη ή στου «Κατσιά» για τους ντόπιους με την είσοδό του να αποτελείται από αρχαίους μονόλιθους. Μισογκρεμισμένος σήμερα κάποτε άλεθε τα γεννήματα της γης, κυρίως στάρι. Δίπλα του στο αγριωπό πετρώδες τοπίο με τα μυρωδάτα θυμάρια στέκει το ιδιωτικό εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονα, ενώ πιο κάτω είναι το αθέατο μοναστήρι του Άι Γιάννη του Κοντά ή «στα Σίγνη» αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο. Εκεί βρίσκεται ο λαϊκός κ. Θάνος Σφυρίου ο «καλόγερος». Το κάποτε κακοτράχαλο μονοπάτι – ‘’δρόμος’’  που οδηγούσε στην μονή έγινε πλέον χωματόδρομος φάρδους έξι μέτρων (ανοίχτηκε το 2008) και περιμένει την ασφαλτόστρωσή του. Πλέον η οδήγηση στην περιοχή είναι εύκολη σχεδόν μέχρι τον μοναχικό και απομακρυσμένο Άι Γιώργη «του Ρυακιού» ή «Αράπη» ένα αρκετά μεγάλο ξωκλήσι δημιούργημα των σφουγγαράδων (πρόσβαση από μονοπάτι με πεζοπορία 40’). Η πυκνή συστάδα δέντρων γύρω του, το ήσυχο περιβάλλον, το πηγάδι με το δροσερό νερό προσελκύουν κάποιους επισκέπτες που αποζητούν ακόμα μεγαλύτερη γαλήνη. Το μονοπάτι συνεχίζει μέχρι τη θάλασσα (30’) όπου τσιμεντένια αποβάθρα και δίπλα της, η ωραία άγνωστη βοτσαλωτή  παραλιούλα το «Γιαλούι του Άι Γιωργιού». Πιο εύκολη πρόσβαση πάντως είναι με εκδρομικό σκάφος. Όσο η παρέα θα κάθετε στην παραλία, εσείς ανηφορίστε ως το παραδεισένιο τοπίο του Άι Γιώργη του Ρυακιού.

 Επιστρέφοντας στην κεντρική οδό και μέχρι να φτάσετε στη μονή, διασχίζετε τα «Κοίλα», μια από τις πιο εύφορες πεδιάδες του νησιού κάποτε, βλέποντας δεκάδες κυψέλες με μελίσσια που παράγουν το περίφημο Χαλκίτικο θυμαρίσιο μέλι. Θα προσέξετε σίγουρα τα μικρά χωραφάκια αλλά και τις μεγαλύτερες ιδιοκτησίες όλα περιφραγμένα με πέτρα που αφθονεί στο νησί. Αυτοί οι ιδιόμορφοι πέτρινοι φράχτες προστάτευαν τη σπορά και τα μικρά δέντρα από τα ζώα.

Είναι βέβαιο ότι μόλις αντικρίσετε τον Άι Γιάννη τον Αλάργα (Αλάρκα ή Μακριά), μια αίσθηση αγαλλίασης θα σας πλημυρίσει. Παρότι είναι σχετικά κοντά από τον Εμπορειό (7,8 χλμ. από το σχολείο) όλη η διαδρομή στο άδενδρο βραχώδες περιβάλλον μπορεί να σας έχει προδιαθέσει ... κάπως. Φανταστείτε όμως παλιότερα τους προσκυνητές και τους επισκέπτες, όταν το μονοπάτι ήταν απροσπέλαστο από όχημα (ο δρόμος έγινε το 1993), τι ευφορία αισθάνονταν όταν, μετά την κοπιώδη πορεία, ξεκουράζονταν στην σκιερή αυλή του. Μάλιστα, στην αρχαιολογική έρευνα που προηγήθηκε χρόνια πριν γράψουμε αυτή την εργασία, (βλ. βιβλιογραφία) οι συνθήκες θα πρέπει να ήταν όμοιες με την περιγραφή της διαδρομής από τον Εμπορειό έως το «Καμένο Σπήλιο» (βλ. παρακάτω) της αείμνηστης ορειβάτισσας – σπηλαιολόγου  Άννας Πετροχείλου (1919 Σμύρνη – 2001 Αθήνα). Προτείνει δύο διαδρομές (Δεκέμβριος 1977) εκ των οποίων η πρώτη είναι θαλάσσια και μετά πεζοπορική. Για τη δεύτερη γράφει: «.. (βαδίζουμε)….πρώτα σε τσιμεντόστρωτο δρόμο 2,5 χλμ. περίπου, μέχρι το «Παλιό Χωριό», όπου υπάρχει το ωραιότατο Κάστρο και στη συνέχεια σε δύσβατο, ανηφορικό δρόμο και μόνο με ζώα, που τερματίζει στη Μονή Αγίου Ιωάννου [σ.σ. του Μακριά] διόμισι ώρες περίπου…»⁽³⁸⁾. Φανταστείτε, 2 ½  ώρες σε σύγκριση με το σημερινό άνετο τεταρτάκι.

 Το μοναστηριακό συγκρότημα χτίστηκε στις αρχές του 19^ου αι., στην περιοχή «Σταφιά», λέξη που υποδηλώνει την παραγωγή σταφίδας⁽³⁹⁾, σε μια εποχή που η Χάλκη αρχίζει να βγαίνει από την απομόνωση του Χωριού, διατηρώντας τα γεωργικά – κτηνοτροφικά χαρακτηριστικά της. Είναι από τα σημαντικότερα μνημεία του νησιού, αφιερωμένο στον Άι Γιάννη τον Πρόδρομο (αποκεφαλιστή) συνδεμένο από τότε με τους σφουγγαράδες. Επί της υποδοχής οι λαϊκοί Δημήτρης και Σταματία Αναστάση, οι «καλόγεροι» ^(39α) με χρέη επιτρόπου. Όταν δεν λείπουν στα ζώα ή τα μελίσσια, θα σας εξυπηρετήσουν πρόθυμα, μιλώντας σας για τον Άι Γιάννη τα θαύματά του και την ιστορία της ίδρυσής του «από διάφορους ευσεβείς Χαλκίτες πρωτοστατούντος του Ιωάννη Χατζησπάθα, ο οποίος ήταν ο πρώτος καλόγερος»^(39β). Οι ίδιοι λειτουργούν ένα υποτυπώδες καφενεδάκι με δροσερά αναψυκτικά, νερό και μοσχομυρωδάτη τοπική σούμα. Όλα αυτά σε ένα γαλήνιο περιβάλλον που ακούγονται μόνο το μέλισμα από τα μελίσσια και οι ιστορίες του κυρ Δημήτρη.

 Ο ναός δεν είναι τοιχογραφημένος ούτε εντυπωσιάζει με το μέγεθος, διαθέτει ένα απλούστατο ταμπλαδωτό τέμπλο, ενώ στηριγμένοι στην οροφή κρέμονται αρκετοί λιτοί, μπρούντζινοι πολυέλαιοι και καντηλάκια, αφιερώματα των προσκυνητών. Ο ευρύτερος χώρος της μονής όμως διεγείρει με την καθαριότητα, το παστρικό άσπρισμα και το μέγεθός του, μέχρι στάβλους για τα ζώα και χώρους για τα πολλά μελίσσια διαθέτει. Στο «πλατύ», όπως λένε την τεράστια πλακόστρωτη αυλή, δεσπόζει το καθολικό και το τεράστιο σε μέγεθος είδος κυπαρισσιού. Το συνοδεύουν τόσοι θρύλοι⁽⁴⁰⁾, όσα είναι τα χοντρά κλαδιά του, που σκιάζουν σχεδόν όλο το «πλατύ». Στην υπερυψωμένη βεράντα είναι χτισμένα στη σειρά πολλά μονόχωρα κελλιά – δωμάτια για φιλοξενία των προσκυνητών. Στο πανηγύρι βέβαια δεν φτάνουν να κοιμηθούν όλοι και πολλοί, οι περισσότεροι δηλαδή, κοιμούνται με την πατροπαράδοτη, και αξέχαστη, στρωματσάδα στο ‘’πλατύ’’. Εδώ γίνεται μια από τις πολυπληθέστερες θρησκευτικές γιορτές – πανηγύρια της Χάλκης (28 - 29 Αυγούστου), που το τιμούν πάνω από χίλιοι προσκυνητές, πολλοί από αυτούς Έλληνες μετανάστες, ακόμα περισσότεροι όμως από  γειτονικά νησιά κυρίως την Κάρπαθο, όπου έρχονται με τις λύρες τους ξεσηκώνοντας τον κόσμο στο γλέντι. Για φαγητό φτιάχνουν την σπεσιαλιτέ των ημερών, αρνί κοκκινιστό με πατάτες. Πάνω από 30 αρνιά και 8 τσουβάλια πατάτες χρησιμοποιούν, μας λέει ο κ. Δημήτρης, δίνοντάς ταυτόχρονα λεπτομερή περιγραφή της σούπερ θρεπτικής συνταγής που δεν αφήνει γραμμάριο λίπους να πάει χαμένο.

 Δίπλα στο μοναστήρι (10’) βρίσκεται ένας άλλος σημαντικός ναός, η Παναγία Οδηγήτρια του Αργυρακιού ή Εννιαμερίτισσα, επισκέψιμη, αρκεί να ζητήσετε τα κλειδιά από τον Δημήτρη και την Σταματία Αναστάση στον Άι Γιάννη τον Αλάργα. Έχει εύκολη πρόσβαση διευκολύνοντας τον φιλάρχαιο περιηγητή να την δει από κοντά.  Όπως όλες οι εκκλησίες και τα κειμήλια της Χάλκης, μελετήθηκε από την αρχαιολόγο Μαρία Ζάννε Σιγάλα δίνοντας μας πολύτιμες πληροφορίες για το παρελθόν και τη λατρεία στο νησί. Πάνω από σαράντα εκκλησάκια μεσαιωνικής εποχής, μικρά μονόχωρα, καμαροσκέπαστα και δυσδιάκριτα βρίσκονται διάσπαρτα σε όλο το νησί σε απομακρυσμένες, κακοτράχαλες περιοχές. Η Εννιαμερίτισσα όμως ξεχωρίζει, γιατί είναι το μοναδικό μνημείο το οποίο διασώζει μέχρι σήμερα όχι μόνο τις τοιχογραφίες, αλλά ακέραια την κτητορική του επιγραφή που το χρονολογεί στο 1367. Ταυτόχρονα δίνει πληροφορίες για την ύπαρξη ασκητριών ή γυναικείου μοναχισμού εφόσον η επιγραφή εκτός από ένα κληρικό και δύο λαϊκούς αναφέρει και δύο μοναχές, την Αγνή και τη Μαγδαληνή⁽⁴¹⁾.

 Μια από τις διηγήσεις που ξεπετάγονται από το σκονισμένο σεντούκι της ιστορίας και αφηγούνται με γλαφυρότητα οι Χαλκίτες, είναι αυτή για τον «Καμένο Σπήλιο». Πρόκειται για έναν τόπο θυσίας – τιμωρίας του πληθυσμού  σχετικά κοντά (45’) στο μοναστήρι του Άι Γιάννη του Αλάργα. Αρκετές φορές στην ιστορία της Χάλκης υπήρξαν πράξεις εκφοβισμού ή εκδίκησης συνηθέστερα από την πλευρά του Τούρκου κατακτητή. Αυτή τη φορά όμως η φονική επιδρομή ήρθε από εκπρόσωπο της Δύσης, τον Βενετό ναύαρχο (capitano general da mar) Φραγκίσκο Μοροζίνι (1618 – 1694)⁽⁴²⁾.

 Ήταν 1658, στη διάρκεια του πέμπτου βενετοτουρκικού πολέμου, όταν επιχείρησε να αποβιβάσει αιφνιδιαστικά στρατό στη Ρόδο από το μέρος της Καστέλλου (Κρητηνίας) χωρίς να τα καταφέρει μια που οι Χαλκίτες ειδοποίησαν την Τουρκική φρουρά που προετοιμάστηκε και απόκρουσε την αποβατική ενέργεια. Ο ναύαρχος κατάλαβε τι είχε συμβεί και οργισμένος στράφηκε κατά της Χάλκης αποφασισμένος να  τιμωρήσει τον πληθυσμό. Πλησιάζοντας ο στόλος, οι κάτοικοι έτρεξαν να κρυφτούν⁽⁴³⁾. Αφού οι στρατιώτες λεηλάτησαν ό,τι βρήκαν, άρχισαν να ψάχνουν τους κατοίκους οι οποίοι στο μεταξύ, είχαν προλάβει να καταφύγουν μακριά από το κάστρο, στο βουνό Κλεισούρα στην τοποθεσία «Αμυγλάϊ» (ονομασία κοιλάδας με αμυγδαλιές) ή Φλάμπουρο. Εκεί, σε υψόμετρο 120μ. υπήρχε ένα μεγάλο διώροφο σπήλαιο που πιστεύεται ότι έχει δύο εισόδους. Ο κόσμος έφθασε εκεί, ανέβηκε στον απροσπέλαστο σήμερα δεύτερο όροφο, αλλά μέσα στον πανικό ξέχασαν να πάρουν μαζί τους μια γερόντισσα η οποία άθελά της φανέρωσε την κρυψώνα. Οι στρατιώτες εντόπισαν την σπηλιά, στην οποία όμως δεν μπορούσαν να σκαρφαλώσουν γιατί ο εξώστης της εισόδου ήταν 14 μέτρα ψηλότερα από την γη, όπως σήμερα, (άρα, προφανώς σωστά πιστεύουν οι κάτοικοι ότι έχει και δεύτερη είσοδο που δεν γνωρίζουμε ή που χάθηκε στα χρόνια που μεσολάβησαν). Τότε, έκοψαν τις αμυγδαλιές, τις μετέφεραν κοντά στην είσοδο και έβαλαν φωτιά. Ο θρύλος λέει ότι οι δυστυχείς Χαλκίτες πέθαναν όλοι από ασφυξία (αλλά πάλι, τέτοιας έκτασης γεγονός δεν θα το ανέφερε η ιστορία; όπως έκανε με τη Χίο, τη Κάσο την Πάτμο κ.ά ). Από αυτό το περιστατικό και μετά η σπηλιά λέγεται «Καμένος Σπήλιος»⁽⁴⁴⁾ και από τότε, ο βενετικός στόλος πλέοντας στα Δωδεκάνησα προέβαινε σε επιδρομές με τα πληρώματα να λεηλατούν την Πάτμο (1668), τη Σύμη (1684), επιβάλλοντας μάλιστα και φόρους, ενώ μια ακόμα απόβαση σημειώνεται το 1689 στην Αρνίθα της Ρόδου⁽⁴⁵⁾ με επιτυχία αυτή τη φορά, μετά από προσπάθειες 31 χρόνων.

 Παράδοση, θρύλος ή πραγματικότητα, ανάμεσά τους βρίσκεται η αλήθεια. Ακόμα πάντως διηγούνται πως τα πουλιά που έμπαιναν στο δεύτερο όροφο του σπηλαίου έβγαιναν με δαχτυλίδια και χρυσαφικά στα ράμφη τους. Σε κάθε περίπτωση το σπήλαιο είναι εκεί και η παρουσία του πρώτα από όλους κέντριζε το ενδιαφέρον των ντόπιων που ήθελαν με κάθε τρόπο την επίσημη εξερεύνησή του ώστε τυχόν ευρήματα να φωτίσουν το παρελθόν. Η ευκαιρία δόθηκε όταν ο Σύλλογος Χαλκιτών Ρόδου προσκάλεσε την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία (Ε.Σ.Ε.) να το ερευνήσει. Την πρώτη φορά (Ιούλιος 1977) δεν κατέστη δυνατή η ανάβαση του κατακόρυφου βράχου της εισόδου, γιατί δεν υπήρχε ο ανάλογος εξοπλισμός (σκάλες). Στην δεύτερη αποστολή όμως (Δεκέμβριος 1977) είχαν μαζί τους σκάλες της ΔΕΗ. Γράφει σχετικά η αείμνηστη Άννα Πετροχείλου για την πρόσβαση: «Πριν από τη Μονή [Αϊ Γιάννη Αλάργα] 2 χλμ. περίπου, αρχίζει ανώμαλο μονοπάτι στην αρχή επίπεδο ή λίγο κατηφορικό, για να καταλήξει πολύ κατηφορικό και συχνά επικίνδυνο μέχρι την περιοχή του σπηλαίου. Από το σημείο αυτό αρχίζει πολύ ανηφορικό και δύσβατο μονοπάτι με υψομετρική διαφορά 40 μ. περίπου, που τερματίζει στην είσοδο του σπηλαίου. Συνολική πορεία τρεισήμισι ώρες». Έτσι κατάφεραν να φτάσουν στον εξώστη – είσοδο ενώ, «Όλη η περιοχή του σπηλαίου είναι βραχώδης και απόκρημνη. Πουθενά δεν υπάρχει δασική ή θαμνώδης βλάστηση, παρά μόνο χόρτα, όπου υπάρχει λίγο χώμα».

 Από αυτή την προσπάθεια και το αποτέλεσμα της εξερεύνησης μαθαίνουμε ότι το σπήλαιο «….είναι αιολικό, διανοιγμένο σε ασβεστολιθικό τόφο, πέτρωμα που τρίβεται εύκολα από την έντονη περιστροφική κίνηση των βορείων ανέμων…[…]… η διάνοιξή του θα εξακολουθήσει να αυξάνεται από την ίδια αιτία, μέχρι να φτάσει σε στερεότερο ασβεστολιθικό πέτρωμα. Είναι δίδυμο με δύο εισόδους και δύο παράλληλα χωριστά κοιλώματα, που συνδέονται μεταξύ τους εσωτερικά. Η κύρια είσοδος έχει πλάτος 12,5μ. ενώ η δεύτερη, του ορόφου, 15μ.. Αυτός αποτελείται από δύο θαλάμους που συνδέονται μεταξύ τους με στενό διάδρομο. Η συνολική του έκταση είναι 850 τ.μ.» ⁽⁴⁶⁾. Αν και στερείται σταλακτιτικού διακόσμου εν τούτοις, λόγω του θρύλου που το συνοδεύει, θα μπορούσε να προβληθεί, να γίνει επισκέψιμο αν ο δήμος στρέψει την προσοχή του σε αυτή την τουριστική επένδυση.  Και μόνο ότι είναι «αιολικό» το καθιστά σπάνιο ακόμα και με διεθνή κριτήρια. Σήμερα, ο καλύτερος τρόπος για να προσεγγίσετε το σπήλαιο είναι να ακολουθήσετε τον επίτροπο του Άι Γιάννη του Αλάργα, κ. Δημήτρη Αναστάση, που έχει ζώα και πηγαίνει συχνά. Επίσης βοηθά η αναλυτική απεικόνιση του μονοπατιού στον Χάρτη της Ανάβασης (βλ. πρακτικές πληροφορίες). Να θυμάστε όμως ότι χωρίς εξοπλισμό, η προσέγγιση του δεύτερου ορόφου της σπηλιάς είναι καταδικασμένη λόγω της μορφολογίας του εδάφους και του ύψους της εισόδου.

  Επιστρέφοντας από τον απομακρυσμένο για τα δεδομένα της Χάλκης, Αι Γιάννη, εκτός των ιστοριών και των παραδόσεων θα έχετε εντυπωσιαστεί από το αγριωπό τοπίο. Παρόλο που τόση πέτρα, ίσως, δεν έχετε ξαναδεί, οι μαλακές γραμμές των βουνών, οι μικρές λαγκαδιές και οι χαμηλοί λόφοι σαγηνεύουν τον περιηγητή, ενώ η αίσθηση ότι όλα είναι κοντά μεταδίδουν αμέσως μια οικειότητα. Οι άφθονοι πορώδεις ασβεστολιθικοί όγκοι που βλέπετε μέχρι εκεί που φτάνει η ματιά σας προμήθευαν για αιώνες τη βασική πρώτη ύλη για τα πάσης φύσεως οικοδομήματα, αλλά και τις Κύφες. Αυτές είναι μικρές ή μεγαλύτερες, ταπεινές, αρχέγονες θαρρείς, πετρόχτιστες καλύβες, μεσαιωνικές^(46α) τουλάχιστον κάποιες από αυτές, σφιχτοδεμένες χρωματικά και υλικά με το βραχώδες τοπίο της Χάλκης, σε ρόλο κατοικίας. Γειτνιάζουν με κατάλοιπα αρχαιότερων κτηρίων, τάφων ακόμα και εκκλησιών. Εξωτερικά όλες έχουν επίπεδη στέγη όμως με την είσοδό σας σε κάποιες από αυτές θα διακρίνετε το εκφορικό σύστημα δόμησης, το οποίο προσδίδει ωοειδές σχήμα στην οροφή, φέρνοντας στο νού την πιο έντονη μορφή των κτισμάτων στη Σαρία Καρπάθου με χαρακτηριστικότερη διαφορά τη στέγη. Ορισμένα από αυτά τα οικοδομήματα έχουν περιγραφεί και ονομάστηκαν «δρακοντόσπιτα», θυμίζοντας τα «δρακόσπιτα» που υπάρχουν στην Όχη, τα Ρούκλια και την Δίρφη της Εύβοιας. Παρόμοια κτίσματα υπάρχουν στη Νίσυρο, λέγονται «Σπηλάδια» και χαρακτηρίζονται από μια νεώτερη αντίληψη στο χτίσιμο με πιο προσεγμένη λιθοδομή η οποία περιλαμβάνει επί το πλείστον πελεκημένες  πέτρες. Αναπόσπαστο στοιχείο τους η στέρνα για το βρόχινο νερό που χρησίμευε για οικιακή χρήση.

 Οι κύφες υπάρχουν σχεδόν παντού στο νησί (Χωριό, Αντράμασσος, Κισσός, κάμπος του Άι Γιαννιού – Κοίλα κ.ά.) σκαμμένες σε πλαγιές λόφων αλλά και κοιλάδες, τις περισσότερες φορές όμως σε τόπους δύσκολους, κακοτράχαλους, κατά πλειοψηφία σε ασφαλείς τοποθεσίες, αθέατες απ’ τη θάλασσα. Χτίστηκαν με την πείρα και τη σοφία αιώνων, πιθανά από τότε που οι άνθρωποι ζούσαν στο εσωτερικό της νήσου προσπαθώντας με κάθε τρόπο να αντιπαλέψουν το φόβο των πειρατών και τις αχαλίνωτες, αιμοσταγείς επιδρομές τους. Ξεχωρίζουν ελάχιστα από τις επιμελημένες κλιμακωτές ξερολιθιές μόνο από το σχήμα και φυσικά την είσοδο. Αυτή αποτελείται από μεγάλες κατεργασμένες πέτρες, μονόλιθους, όπως η είσοδος του ανεμόμυλου στον Κατσιά. Γνώμες, απόψεις επιστημόνων και ερευνητών θέλουν αυτές τις κατασκευές έργα της αρχαιότητας. Στο νησί γνωρίζουμε ότι πριν το 1920 οι κύφες χρησιμοποιούνται σαν κατοικία στην εποχή του θερισμού και του αλωνίσματος⁽⁴⁷⁾ έχοντας ρόλο στην αγροτική κοινωνία της νήσου μέχρι τη δεκαετία 1950. Σήμερα χρησιμεύουν στα χιλιάδες κατσίκια σαν χώροι που προσφέρουν σκιά. Ίσως οι πιο αντιπροσωπευτικές από αυτές να πρέπει να διατηρηθούν – συντηρηθούν, να γίνουν επισκέψιμες και σε μια επεξηγηματική πινακίδα να γραφούν δυο λόγια για την αρχιτεκτονική και τον ρόλο τους στη ζωή των κατοίκων.   

 Στο κέντρο της Χάλκης, στο λιμάνι, όπου η πλατεία Αλέξανδρου Διάκου βρίσκονται δύο αξιοπρόσεκτα ιστορικά μνημεία. Το πρώτο βρίσκεται στην άκρη της πλατείας, εκεί που κάθε χρόνο γιορτάζονται οι εθνικές εορτές αφιερωμένο στον ταγματάρχη Διογένη Φανουράκη, ενώ σχεδόν στο κέντρο της ομώνυμης πλατείας βρίσκεται η προτομή του λοχαγού Αλέξανδρου Διάκου. Δύο ηρωικές προσωπικότητες του νησιού που, όπως και άλλοι Χαλκίτες⁽⁴⁸⁾ ζούσαν με την ελπίδα να δουν τη γενέτειρά τους και τα Ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα ενωμένα με την Ελλάδα. Ο ήρωας Αλέξανδρος Διάκος φοιτητής ακόμα στο γυμνάσιο της Ρόδου παρά την αυστηρή διαταγή των Ιταλών να μην γιορταστεί η εθνική επέτειος του 1821 και να μην υψωθούν σημαίες αυτός πήγε στο γυμνάσιο στις 25 Μαρτίου 1934, κατέβασε την ιταλική σημαία και ανύψωσε την ελληνική⁽⁴⁹⁾. Ήθελε τρομερό θάρρος αυτή του η πράξη και την πλήρωσε με φυλάκιση. Ύστερα από ενέργειες Ελλήνων παραγόντων αποφυλακίστηκε με τον όρο να φύγει από τη Ρόδο. Τότε παίρνει τη μεγάλη απόφαση. Έρχεται στην Αθήνα, όπου εισάγεται στη σχολή Ευελπίδων.

 Οι πρώτες δραματικές μέρες του πολέμου του 1940 και της ιταλικής διείσδυσης στην καρδία της Ηπείρου τον βρίσκει διοικητή του 2^ου λόχου του 4^ου Συντάγματος Λαρίσης με τον βαθμό του υπολοχαγού. Στις λυσσώδεις μάχες γύρω από το Επταχώρι κατά ισχυρής και πάνοπλης φάλαγγας (τμήμα του 9^ου Συντάγματος Αλπινιστών, Τζούλια) είναι πρωταγωνιστής. Στην αντεπίθεση της 1^ης Νοεμβρίου ο λόχος του, δια της λόγχης⁽⁵⁰⁾κατέλαβε το ισχυρά οχυρωμένο ύψωμα Τσούκα (Τσιούκα των ντόπιων), ανατολικά της Φούρκας, αλλά με σφοδρή αντεπίθεση οι Ιταλοί το ανακαταλαμβάνουν. Επανειλημμένες επιθέσεις δεν έφεραν το ποθητό αποτέλεσμα, ενώ στην τελευταία προσπάθεια πέφτει νεκρός επί κεφαλής του Λόχου του⁽⁵¹⁾. Ο Αλέξανδρος Διάκος υπήρξε ο πρώτος νεκρός αξιωματικός του Ελληνικού στρατού στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο. Η Ελλάδα τον τίμησε μετά θάνατο με το «Χρυσό Αριστείο Ανδρείας» και τον προήγαγε σε λοχαγό. Προτομές του υπάρχουν στον Προφήτη Ηλία Φούρκας, στο Επταχώρι και τη Σαμαρίνα. Η Δωδεκάνησος τον τίμησε με ανδριάντα στην πλατεία Ελευθερίας στο Μαντράκι Ρόδου. Ο αρχικός τάφος του, κενοτάφιο σήμερα αφού τα οστά του μεταφέρθηκαν στη Χάλκη τον Οκτώβριο του 1959⁽⁵²⁾, υπάρχει ακόμα στη Ζούζουλη μαζί με του έφεδρου ανθυπολοχαγού Ελευθέριου Χρ. Ντάσκα, υποδιοικητή του 2^ου λόχου, που έπεσε ηρωικά λίγο μετά τον διοικητή του⁽⁵³⁾.

 Αν ο Αλέξανδρος Διάκος ήταν ο πρώτος νεκρός αξιωματικός του πολέμου, κατά μια δραματική σύμπτωση ο δεύτερος ήρωας Χαλκίτης, ο ταγματάρχης Διογένης Φανουράκης, ήταν ο τελευταίος και μαζί ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που έπεσε στα Δωδεκάνησα. Τιμήθηκε με τον πολεμικό σταυρό για τις μάχες που έδωσε σε πολλά μέτωπα και ενώ επίκειται η αποχώρηση των Γερμανών, προδίδεται, όταν ήταν στη Χάλκη για την οργάνωση κατασκοπευτικού δικτύου. Τότε σε μια ασυγκράτητη πράξη ηρωισμού προτιμά να σκοτωθεί ο ίδιος με χειροβομβίδα (1/11/44) παρά να παραδοθεί. Η Ελλάδα τον τίμησε απονέμοντας του το μετάλλιο εξαίρετων πράξεων και το «Χρυσό Αριστείο Ανδρείας» ⁽⁵⁴⁾.

 Η χωρίς αίσθηση του χρόνου περιήγηση θεωρείται ατελής, αν δεν επισκεφθείτε τη γειτονική Αλιμνιά (βλ. επόμενο άρθρο). Ένα νησί της συστάδας κι αυτό, χαρακωμένο από το χρόνο. Όσον αφορά τη Χάλκη τρείς λέξεις είναι που θα την ανακαλούν στη μνήμη σας: σεμνή, πανέμορφη, αλησμόνητη. Πράγματι είναι ένα από τα ομορφότερα των Δωδεκανήσων αληθινό στολίδι, με ευχάριστες, πεντακάθαρες παραλίες, πρωτόγνωρη γαλήνη και πραγματική φιλοξενία από τους ευγενικούς κατοίκους που την προσφέρουν ανεπιτήδευτα σε κάθε περιηγούμενο. Ένα γοητευτικό ησυχαστήριο με το σπάνιο χάρισμα να μεταβάλει άρδην τα συναισθήματα. Με άλλα πλησιάζεις στο γκρίζο πέτρινο τοπίο, με άλλα, πολύ διαφορετικά, απομακρύνεσαι. Το ίδιο αποδεικνύεται και με την βατότητά της, αλλιώς φαίνεται με την άφιξή σας πολύ πιο προσιτή γίνεται με την εξερεύνησή της. Τελικά, θα μπορέσετε να προσεγγίσετε σχεδόν όλα τα μνημεία και τα σημεία ενδιαφέροντος είτε με την μοτοσυκλέτα είτε με μικρή πεζοπορία.  Και κάτι άλλο. Αναφέραμε στην αρχή του αφιερώματος ότι η πορεία της είναι συνυφασμένη με αυτήν της Ρόδου. Να προσθέσουμε ότι ο συνειρμός αφορά και τους Ροδίτες φυσικά, που έχουν αυτόν τον διαμαντένιο προορισμό δίπλα τους. Πρέπει να φροντίσουν ώστε να μην είναι ο μεγάλος ριγμένος και μάλιστα αδικαιολόγητα. Οι τόποι, ως είθισται για όσους βλέπουν μακριά, αναπτύσσονται και ευημερούν μαζί.

 Της Χάλκης είναι αδύνατο να της ξεγλιστρήσεις και να μην την ερωτευτείς. Είναι ιδανική για ήρεμες, ξέγνοιαστες διακοπές σε έναν τόπο, που ακόμη δεν έχει απεμπολήσει, χάριν ευκολίας ή μοντερνισμού, τον παραδοσιακό τρόπο διακοπών, διασκέδασης, εν τέλει ζωής.

 Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Ευανθία – Βάσω Αντωνίου, Η Χάλκη της Δωδεκανήσου, έκδοση Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρόδου, Ρόδος (1997) 39. Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη, «Οθωμανοί Ιταλοί Έλληνες», στο: Κωστής Λιόντης (επιμ.) Επτά ημέρες (2005) 14. Για τα προνόμια βλ. Κώστα Οδ. Σακελλαρίδη, «Ιστορία των Προνομίων των Νοτίων Σποράδων», Νισυριακά 3 (1969) 142 – 229. Θεολόγου Μπινίκου, «Τα προνόμια και η αυτονομία» Δωδεκανησιακά χρονικά τ. ΙΓ’ Αθήνα (1989) 257 – 268.

⁽²⁾ Παρασκευή Σκούρτη, Οι Ερμιονίτες σφουγγαράδες της Μπαρμπαριάς, Ερμιόνη (2004) 12.

⁽³⁾ Μαρία Ζ. Σιγάλα, «Η Χάλκη το 19ο αι. μέσα από τις εκκλησίες, τις εικόνες και τα εκκλησιαστικά της κειμήλια», Δωδεκανησιακά Χρονικά ΙΖ’, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου Αθήνα (2000) 474. Σε άλλες περιπτώσεις στην ελεύθερη Πελοπόννησο και τα νησιά του Αργοσαρωνικού το σκάφανδρο χρησιμοποιείται ήδη το 1863 (βλ. παρακ. σημ. 5)

⁽⁴⁾ Η Νέα Κούταλη ιδρύθηκε το 1926 από πρόσφυγες του νησιού Κούταλη της Προποντίδας όπου ήταν κυρίως αλιείς και σπογγαλιείς με δικά τους ναυπηγεία, όπως οι Συμαίοι και οι Καλύμνιοι. Αυτοί εφοδίαζαν την αγορά της Κωνσταντινούπολης, όπως οι Ίμβριοι και οι Τενέδιοι. Με τον ερχομό τους στην νέα πατρίδα εξακολούθησαν το πατροπαράδοτο επάγγελμα στο Αιγαίο. 

⁽⁵⁾ Νίκου Χαρατσή, «Σφουγγαράδες και σφουγγαράδικα καΐκια του Τρίκερι» στο: Ημερολόγιο κοινότητας Τρικέρων Μαγνησίας, έκδοση Πολιτιστικού Οργανισμού (2007) 2.

⁽⁶⁾ Κυριάκος Κ. Χατζηδάκης, «Η σπογγαλιεία στις Νότιες Σποράδες», στο: Ελευθερία Τράιου – Δώρα Αντωνίου (επιμ.) Επτά ημέρες (1998) 6.

^(6α) Κώστας Ε. Σκανδαλίδης, «Οι διωγμοί των Ελλήνων υπηκόων στα νησιά του Αρχιπελάγους, λίγο πριν από την πτώση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η περίπτωση της Χάλκης» Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.ΚΒ’ έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος (2008) 358.

⁽⁷⁾ Βλ. κάποιες από τις ιστορίες των σφουγγαράδων στα βιβλία του Γιάννη Μαγκλή, Κοντραμπατζήδες του Αιγαίου εκδόσεις Δωρικός (1997) και οι κολασμένοι της θάλασσας εκδόσεις Αλκαίος (1975).

⁽⁸⁾ Μαρία Δαμηλάκου, στο: Ι. Κ. Χασιώτη, Ο. Κατσιαρδή – Hering, Ε. Α. Αμπατζή (επιμ.), «Οι Έλληνες στη διασπορά 15^ος – 21^ος αι.», Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα (2006) 296.

⁽⁹⁾ Βλ. αφιέρωμα στους Έλληνες σφουγγαράδες του Τάρπον Σπρινγκς, στα Ορόσημα του περιοδικού NationalGeographic Μάιος 2001. Πρόκειται για την ανατύπωση άρθρου του Jennie E. Harris που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο ίδιο περιοδικό τον Ιανουάριο του 1947. Περιγράφει την ζωή των Ελλήνων εκεί, την προσκόλληση τους στην παράδοση της πατρίδας αναφέροντας τα δρώμενα στις θρησκευτικές γιορτές.

⁽¹⁰⁾ Αντωνίου ο.π. 69.

⁽¹¹⁾ Χατζηδάκης ο.π. 5.

⁽¹²⁾ Ο πλούτος που δημιουργήθηκε τότε (18^ος 19^ος αι.) απλώνεται σε πολλά νησιά των Δωδεκανήσων με ευεργετικές επιπτώσεις στην αρχιτεκτονική τους. Χ. Μπούρας, «Αρχιτεκτονική και πολεοδομία στους παραδοσιακούς οικισμούς του Αιγαίου», στο συλλογικό: Το Αιγαίο – Επίκεντρο Ελληνικού Πολιτισμού, Β’ έκδοσηΜέλισσα, Αθήνα (1995) 203, 205.

⁽¹³⁾ Π.Δ. 13.11.1978, Φ.Ε.Κ. 594 / τ. Δ / 1978. Θέσεις για την προστασία, διατήρηση, δημιουργία κ.ά. προβλήματα στους παραδοσιακούς οικισμούς των Δωδεκανήσων βλ. στο: «Παραδοσιακοί Οικισμοί Δωδεκανήσου» Εισηγήσεις και Πορίσματα Β’ Πολιτιστικού Συμποσίου Δωδεκανήσου ’79, έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου αρ. 15, Αθήνα 1984.

⁽¹⁴⁾ Chr. Doumas, Vas. LambrInoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens (1999) 332.

^(14α)  Αντωνίου ο.π. 109. Βλ. και Eva Antoniou, «Επισκόπηση της Χάλκης Δωδεκανήσου κατά την Αρχαιότητα», Δωδεκανησιακά Χρονικά Ε’ (1976) έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου Αθήνα (1978) 111 – 117. Στέλλα Παλαιολόγου, «Πόνταμος της Χάλκης: Τάφοι και ταφικά έθιμα από την αρχαία Νεκρόπολη» Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.ΚΒ’ έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος (2008) 45 – 71 με εικόνες των ευρημάτων. Καλλιόπη Μπαϊράμη, «Δωδεκάνησα – Χάλκη», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα (2005) 372.

^(14β)  Σιγάλα ο.π (2000) 482 σημ 91. Χάρης Μ. Κουτελάκης, «Χριστιανικές επιγραφές της Χάλκης» Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.ΚΒ’ έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος (2008) 150.

⁽¹⁵⁾  Χρύσα Σαββίδου, Μεσογειακή Γοτθική Αρχιτεκτονική, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα (2007) 79.

^(15α)  Για τα έργα του αρχιμάστορα Ελευθέριου Σελλά στη Ρόδο βλ. Κουτελάκης, «Κτητορικές επιγραφές εκκλησιών Ρόδου», Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.Γ’ 1974 Αθήνα (1977) 56 – 62.

 ⁽¹⁶⁾ Πληροφορίες του Μηνά Φαναράκη του Αντώνη ετών 61. Κυριακή 10/6/07 / ω19:00.

⁽¹⁷⁾ Πληροφορίες του ιερέα Ιωσήφ του Ι. Ν. Αγ. Νικολάου Χάλκης. Κυριακή 10/6/07 / ω10:05.

^(17α) Ευανθία – Βάσω Αντωνίου, «Χωριό – ιστορική αναδρομή στην Αρχαία Χάλκη», Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.ΚΒ’ έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος (2008) 18.

⁽¹⁸⁾ βλ. σχετικά στο περιοδικό Οξυγόνο2: «Οικολογικές σπουδές στη Χάλκη», τ. 8 ½ Μάιος – Ιούνιος (1998) 152.

⁽¹⁹⁾  Εφέτος τα σεμινάρια εστιάζουν στο ρόλο των θεσμών και συμβολή τους στην πρόκληση της ασφάλειας στη Μέση Ανατολή, την Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Μαύρη Θάλασσα. Βλ. σχετικά στο www.eliamep.gr/frontpage/top-story-2/diethni-seminaria-chalkis-2009

^(19α) Βλ. βιογραφικό στην ιστοσελίδα  www.valinakis.gr

^(19β) Ευανθία – Βάσω Αντωνίου ο.π. (2008) 25.

⁽²⁰⁾ Χάρης Μ. Κουτελάκης, «Κούρσος και εκκλησιαστική αφιερωματική πρακτική στο χώρο του Αιγαίου» στο: Χ. Καλλιγά – Α. Μαλλιάρης (επιμ.), Πρακτικά Ι’ συμποσίου ιστορίας και τέχνης, Μονεμβασιά 20 – 22 Ιουλίου 1997, β’ έκδοση βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα (2004) 110 - 111.

⁽²¹⁾ Αντωνίου ο.π. (1997) 118.

⁽²²⁾ Μαρία Ζ. Σιγάλα, «Οδοιπορικό στη Χάλκη των χριστιανικών χρόνων, στο: Κωστής Λιόντης (επιμ.) Επτά ημέρες (2005) 11.

⁽²³⁾ Μπαϊράμη ο.π. 372.

⁽²⁴⁾Στεφανίδου ο.π. 222.

⁽²⁵⁾ Η παράδοση σχετίζεται με μια επιγραφή σε ταφική στήλη της γειτονικής Καρπάθου, που αναφέρεται σε μια βασίλισσα Αρετάνασσα από τη Χάλκη και το σύζυγο της, πιθανώς τον Άρχοντα της Καρπάθου. Αυτή η παράδοση υπαινίσσεται ότι η Αρετάνασσα θάφτηκε κάπου στην Κάρπαθο. Antoniou ο.π. (1978) 101.

⁽²⁶⁾ Ηλία Ε. Κόλλια, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 175.

⁽²⁷⁾ Σύνοψη της ιστορίας τους βλ. στο Άγγελος Σινάνης «Καστελλόριζο», 0-300 τ.10 (2008) 78 σημ. 3 με βιβλιογραφία. Ηλία Ε. Κόλλια, «Ιπποτοκρατία – τα κάστρα  των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες. Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα (2001) 165 – 179. Ιππότες και πειρατεία βλ. στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Πειρατές και Κουρσάροι», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, Κυριακή 19 Αυγούστου (2001) 4 – 5.

⁽²⁸⁾ Κόλλια ο.π. 167, 169, 178.

⁽²⁹⁾ Κόλλια ο.π. 171 – 172.

⁽³⁰⁾ Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),Αθήνα (2001) 221. Βλ. το ίδιο με διαφορά ενός χρόνου στις χρονολογίες: Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 338.

⁽³¹⁾ Antoniou ο. π. (1978) 131.

⁽³²⁾ Σιγάλα ο.π. (2000) 480 βλ. σημ. 80.

⁽³³⁾ Χάρης Μ. Κουτελάκης, Αιγαίο και Χάρτες με ανατρεπτική ματιά, εκδόσεις Ερίνη – σ. Φιλιππότης (2008) 162 – 163.

⁽³⁴⁾ Κουτελάκης ο.π. (2008) 168 – 169.

⁽³⁵⁾ Χάρης Μ. Κουτελάκης, Άγιος Παντελεήμονας Τήλου, δεύτερη έκδοση Δήμος Τήλου (1995) 34, του ιδίου: ο.π.  (2008) 169.

⁽³⁶⁾ Antoniou ο. π. (1978) 145 – 146. Για τη χρήση και την αρχιτεκτονική των υπαίθριων οικοδομημάτων της Χάλκης βλ. Ιουλία Κ. Παπαευτυχίου «Κτίσματα στην ύπαιθρο της Χάλκης» Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.ΚΒ’ έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος (2008) 316 – 355.

⁽³⁷⁾ Σιγάλα ο.π. (2005) 9 – 10.

⁽³⁸⁾ Άννα Πετροχείλου, «Σπήλαιο Καμμένος Σπήλιος Χάλκης Δωδεκανήσου Α.Σ.Μ. 868», Δελτίο Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, τομ.16^ος τ.1 Αθήνα (1979) 34.

⁽³⁹⁾ Σιγάλα ο.π. (2000) 479

^(39α) Οι «Καλόγεροι» στη Χάλκη (θα τους συναντήσετε στα δύο μοναστήρια του Αι Γιάννη) έχουν την έννοια του επιστάτη – διαχειριστή της περιουσίας του μοναστηριού. Σιγάλα ο.π. 479 βλ. σημ. 75. Την ίδια ονομασία και έννοια συναντάμε και στη Νίσυρο.

^(39β) Σιγάλα ο.π. (2000) 479 βλ. σημ 72.

⁽⁴⁰⁾ «…παλιά είχε έρθει κάποιος από τη Ρόδο και έκοψε ένα κλαρί από το κυπαρίσσι. Τότε σαν από θαύμα κοκάλωσε, ούτε τα δάχτυλα του άνοιγαν. Προσπάθησαν οι δικοί του να κάνουν κάτι, αλλά τι μπορούσαν; Έτσι λοιπόν, κοκαλωμένο τον μετέφεραν στη Ρόδο. Μετά από 7 μέρες πέθανε και τον θάψανε έτσι, με τα χέρια ακίνητα, ψηλά». Πληροφορητής ο κ. Δημήτρης Αναστάσης του Ιωάννου ετών 66 (1941) Δευτέρα 11/6/07 ω11:50. 

⁽⁴¹⁾ Μαρία Ζ. Σιγάλα, «Η Μεσαιωνική και Μεταβυζαντινή Χάλκη μέσα από τα κυριότερα μνημεία της» Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.ΚΒ’ έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος (2008) 103 και Σιγάλα ο.π. (2005) 10. ⁽⁴²⁾ Ο ίδιος που το 1687 πολιόρκησε την τουρκοκρατούμενη Αθήνα. Ο βομβαρδισμός του κατέστρεψε τα Προπύλαια και τον Παρθενώνα. Β. Σφυρόερας, βλ. λ. «Μοροζίνι», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 36, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 610.   

 ⁽⁴³⁾ Μια παράδοση αναφέρει ότι οι άνδρες πολέμησαν γενναία στο κάστρο, αλλά τελικά υπερίσχυσαν οι άνδρες του Μοροζίνι, οι οποίοι έσφαξαν όλους τους Χαλκίτες. Αντωνίου ο.π. (1997) 40. Μια άλλη αναφέρει ότι ήταν Ιούνιος, παραμονή του Άι Γιάννη και σύμφωνα με το έθιμο οι Χαλκίτες είχαν ανάψει φωτιές στο νησί και διασκέδαζαν, αμέτοχοι στον ερχομό του ναυάρχου. Ο Μοροζίνη υποπτεύθηκε ότι σκόπιμα άναψαν φωτιές για να κάνουν σινιάλα στους Ροδίτες ώστε πρόλαβαν και φυλάχτηκαν. Καίτη Καπαδάκη Σπύρου «Ο Φραγκίσκος Μοροζίνι – καταστροφή της Χάλκης και της Πάτμου» Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.ΚΒ’ έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος (2008) 211.

⁽⁴⁴⁾ Παπαμανώλη ο.π. 338 βλ. και Αντωνίου ο.π. (1997) 39 – 41, βλ. και Γιάννη Π. Γκίκα, Κάστρα – Ταξίδια, τ.Δ’ εκδόσεις Αστήρ (1990) 60.

⁽⁴⁵⁾ Κουτελάκης ο.π. (1995) 87 σημ. 24α.

⁽⁴⁶⁾ Πετροχείλου ο.π. 34,35,36, 41.

^(46α) Σιγάλα ο.π. (2008) 96.

⁽⁴⁷⁾ Antoniou ο. π. (1978) 135. Περισσότερα για τις Κύφες βλ. στο: Χάρης Μ. Κουτελάκης, Τήλος Άρωμα Αμαράκινο, τ.Α’ Αθήνα (2008) 112 – 113 με βιβλιογραφία.

⁽⁴⁸⁾ Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο συγκροτήθηκε (Α.Π. 10234/ 13.11.1940) ένα ολόκληρο σύνταγμα από Δωδεκανήσιους εθελοντές με σκοπό να φτάσουν στην Αλβανία για να πολεμήσουν τους Ιταλούς, τόσο άχτι τους είχαν με την τυραννία που είχαν επιβάλει στα Δωδεκάνησα. Έφτασαν στο Αμύνταιο (υπάρχει και σήμερα αναμνηστική στήλη – μνημείο) αλλά δεν πρόλαβαν να μεταβούν στην πρώτη γραμμή γιατί ήδη είχαν φτάσει οι Γερμανοί. Για την συμβολή τους βλ. Μάρκου Κλαδάκη,  Ιστορία του Συντάγματος Δωδεκανησίων Εθελοντών, έκδοση Πολιτιστικού ιδρύματος Δωδεκανησίων «Κλεόβουλος ο Λίνδιος» Αθήνα 1996. Επίσης Μιλτιάδη Λογοθέτη «Νισύριοι εθελοντές στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο» Νισυριακά 8 (1982) 49 – 54.

⁽⁴⁹⁾ Αλέξανδρου Κ. Αδαμίδη , Η παλιά Ζούζουλη Καστοριάς, έκδοση του πολιτιστικού συλλόγου συνοικισμού Ζούζουλης – Ρόκαστρου Δήμου Τσοτυλίου, Θεσσαλονίκη (1996) 26. Βλ. και Αντωνίου ο.π. (1997) 83.

⁽⁵⁰⁾ ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος 1940 – 1941 Η Ιταλική Εισβολή (28 Οκτωβρίου μέχρι 13 Νοεμβρίου 1940), Αθήνα (1960) 144. Διαβάστε από τη βιβλιοθήκη Ρόδου (http://www.rhodeslibrary.gr/info/2003_2/28%20Oct%201940.pdf) το αφιέρωμα στην 28^η Οκτωβρίου 1940 που περιλαμβάνει (σελ 12 – 18) την εξιστόρηση της θυσίας του γραμμένη από τον πολεμικό ανταποκριτή (1940 – 1941) Κώστα Τριανταφυλλίδη. Επίσης, Άγγελου Τερζάκη, Ελληνική Εποποιία 1940 – 1941, βιβλιοπωλείο της Εστίας ⁴(2002) 72 – 73.   

⁽⁵¹⁾Αρχείο ΔΙΣ Φ.681/Α/2 σελ 20.

⁽⁵²⁾ Τα παρέλαβε η αδελφή του Κρυσταλλία Σακελαρίδου σε επίσημη τελετή που παρέστησαν οι στρατιωτικές και πολιτικές αρχές του νομού Καστοριάς και πολλοί κάτοικοι των γύρω χωριών. Αδαμίδης ο.π. 28.

⁽⁵³⁾ Θεόδωρου Α. Νημά, «Η δράση του 51^ου Συντάγματος Πεζικού Τρικάλων στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940 – 41», Τρικαλινά τ.28^ος, έκδοση του Φ.Ι.ΛΟ.Σ, Τρίκαλα (2008) 114.

⁽⁵⁴⁾  Αντωνίου, ο.π. (1997) 84. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

 Η συστάδες Χάλκης – Αλιμνιάς είναι ενταγμένες στο δίκτυο Φύση 2000 (κωδ. GR 4210026), ως Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ). Καλύπτουν 36.230 στρ. (ha 36023) και περιλαμβάνονται στον Εθνικό Κατάλογο «Τόποι Κοινοτικής Σημασίας» (ΤΚΣ) (Sites of Community Importance – SCI) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΚ για «τη διατήρηση των οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας». Επίσης, στα πλαίσια του Ν.1465/1950 συγκαταλέγονται στον κατάλογο του προγράμματος του Ε.Μ.Π. «Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους» με τις 449 περιοχές που έχουν πολύ σημαντικά φυσικά στοιχεία. Στην προστασία που απολαμβάνουν, υπάγονται και τα μικρότερα 9, ακατοίκητα σήμερα, νησαία εδάφη που την περιβάλλουν.

 Κολοφώνας (36^ο 13΄ 25΄΄Β - 27^ο 38΄ 29΄΄Α, έκταση 0,0080  τ.χ., ακτογραμμή 0,3880 χλμ.),

Πάνω Πρασούδα ή Πρασούα (36^ο 14΄ 54΄΄Β - 27^ο 39΄ 25΄΄Α, έκταση 0,0630  τ.χ., ακτογραμμή 1,0370 χλμ.),

Ατράκουσσα ή Τραγούσα(36^ο 13΄ 23΄΄Β - 27^ο 42΄ 21΄΄Α, έκταση 0,2680 τ.χ., ακτογραμμή 2,1210 χλμ., 59μ. υψ.),

Άγιος Θεόδωρος ή Άις Θόρος(36^ο 15΄ 25΄΄Β - 27^ο 39΄ 20΄΄Α, έκταση 0,6500 τ.χ., ακτογραμμή 3,6000 χλμ.),

Μαελλονήσι (36^ο 15΄ 04΄΄Β - 27^ο 38΄ 23΄΄Α, έκταση 0,0320 τ.χ., ακτογραμμή 0,8100 χλμ.),

Αλιμνιά (36^ο 16΄ 13΄΄Β - 27^ο 42΄ 46΄΄Α, έκταση 7,4270 τ.χ., ακτογραμμή 20,9560 χλμ., 269μ. υψ.),

Κρεββάτι ή Ερηνιες και Κριάτι(36^ο 55΄ 10΄΄Β - 27^ο 09΄ 29΄΄Α, έκταση 0,0100 τ.χ., ακτογραμμή 0,5170 χλμ.),

Στρογγυλή (35^ο 26΄ 24΄΄Β - 27^ο 00΄ 52΄΄Α, έκταση 0,0240 τ.χ., ακτογραμμή 0,7780 χλμ.),  

Νήσος (36^ο 13΄ 12΄΄Β - 27^ο 37΄ 43΄΄Α, έκταση 0,3160 τ.χ., ακτογραμμή 2,3080 χλμ., 71μ. υψ.).

 Εκτός των προαναφερθέντων εννέα, που περιλαμβάνονται στο Natura 2000 υπάρχουν και άλλα οκτώ επώνυμα:

Ξέρα (36^ο 14΄ 20΄΄Β - 27^ο 40΄ 09΄΄Α, έκταση 0,0030 τ.χ., ακτογραμμή 0,2500 χλμ.),

Ξέρα (36^ο 15΄ 06΄΄Β - 27^ο 45΄ 09΄΄Α, έκταση 0,0030 τ.χ., ακτογραμμή 0,21500 χλμ.),

Πλατειά ή Νησάκι(36^ο 12΄ 43΄΄Β - 27^ο 40΄ 03΄΄Α, έκταση 0,0030 τ.χ., ακτογραμμή 0,2500 χλμ.),

Τσούκα ή Σούκα (36^ο 15΄ 29΄΄Β - 27^ο 40΄ 04΄΄Α, έκταση 0,0060 τ.χ., ακτογραμμή 0,3100 χλμ.),

Σφύρα ή Σφύρνα και Λούτσος (36^ο 15΄ 56΄΄Β - 27^ο 40΄ 40΄΄Α, έκταση 0,0650 τ.χ., ακτογραμμή 1,1050 χλμ., 21μ. υψ.),

Κάτω Πρασούδα ή Πρασούα (36^ο 12΄ 54΄΄Β - 27^ο 40΄ 32΄΄Α, έκταση 0,0360 τ.χ., ακτογραμμή 0,8350 χλμ.),

Μάκρη ή Μακρύ(36^ο 15΄ 37΄΄Β - 27^ο 46΄ 03΄΄Α, έκταση 0,5880 τ.χ., ακτογραμμή 4,1960 χλμ.),

Νίπουρι (36^ο 11΄ 58΄΄Β - 27^ο 40΄ 22΄΄Α, έκταση 0,0260  τ.χ., ακτογραμμή 0,8190 χλμ.)

 Οι προαναφερθείσες συστάδες Χάλκης – Αλιμνιάς μαζί με τα άλλα 14 ανώνυμα διαθέτουν συνολικά 32 νησαία εδάφη. Πηγές: (αφορά την έκταση και τα στίγματα των νησιών): Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αίγινα (1997) 5, 22 - 27 και Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν. Πρβλ: (αφορά τις ονομασίες): Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη, Ονοματολογική Ναυσιπλοΐα στο Ελληνικό Αιγαίο, Υπουργείο Αιγαίου – Καστανιώτης (2001) 262 – 264. Όλα αυτά τα εδάφη έχουν σπουδαία και πολύπτυχη σημασία: Γεωγραφική, Γεωλογική, Στρατηγική, Ναυτιλιακή, Μετεωρολογική, Αμυντική, Αρχαιολογική, Ιστορική, Καλλιτεχνική, Θρησκευτική, Λαογραφική, Γλωσσολογική, Οικολογική, Βιολογική και  Οικονομική. Για ανάλυση και χρησιμότητα βλ. Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Η πολυσήμαντη Σπουδαιότης των Νησαίων Εδαφών, Αυτοέκδοση, Τήνος 1999.

 Πληθυσμιακή ανέλιξη Χάλκης: 1790 κάτοικοι το 1928⁽¹⁾ , 580 / 1951, 501 / 1961, 387 / 1971, 334 / 1981, 281 / 1991, 295 / 2001. Πληθυσμιακή ανέλιξη Αλιμνιάς: 41 κάτοικοι το 1951 / 22 / 1961, 0 / 1971, 1981, 1991⁽²⁾, 

⁽¹⁾ Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Νησιολόγιο των κατοικούμενων Ελληνικών νησιών 1940 – 1991, Αγγίστρι Σαρωνικού (1995) 49. ⁽²⁾ Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αίγινα (1997) 29. Αναλυτικός πίνακας με την ανέλιξη του πληθυσμού της Δωδεκανήσου 1821 – 1961 βλ. Σωτηρίου Ι. Αγαπητίδη «Ο πληθυσμός της Δωδεκανήσου, Νισυριακά 3 (1969) 5 – 22 κυρίως 7.

 Νήσος Χάλκη, Θέση: 36^ο 13’ 51’’ βόρειο, 27^ο 33’ 52΄΄ ανατολικό. Έκταση: 26,9880 τ.χ., Ακτογραμμή: 40,2180 χλμ., Υψόμετρο: 593 μ. κορφή Μάϊστρο, Πληθυσμός: 295 (’01), Νομός: Δωδεκανήσου, Δήμος: Χάλκης, Πρωτεύουσα: Εμπορειός, απόσταση από Πειραιά 302 ν.μ., 24ω, απόσταση από Ρόδο 35 ν.μ., 2ω 10’, απόσταση από Κάμειρο Σκάλα 6 ν.μ., 1ω 10’, απόσταση από ακρωτήριο «Μονόλιθος» Ρόδου 5 ν.μ.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22460, Ταχυδρομικός Κώδικας: 851 01 Χάλκη Δωδεκανήσου.

 ΔΙΑΜΟΝΗ: Ξενοδοχείο το Δημοτικό «ΧΙΟΝΑ art» (πρώην «Χάλκη») διευθυντής κ. Χρυσοβέργης Κιτράκης 6948067660. Για πληροφορίες και κρατήσεις επικοινωνήστε με τη δημοτική επιχείρηση Πολιτισμού και ανάπτυξης (Δ.Ε.Π.Α.Χ.) 45208, 45333, fax: 45390 e – mail: '); document.write(addy3653); document.write('<\/a>'); //-->\n Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. "> Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. και '); document.write(addy32114); document.write('<\/a>'); //-->\n Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. "> Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. Περισσότερες επιλογές δείτε στο www.chalkiholidays.gr/gr/accommodations.htm και το www.nissiaholidays.com που διαχειρίζεται πολλές βίλες. «Villa Praxithea» 70172, 6972427272 http://villapraxithea.com/chalki.php  Γρύλλης Ιάκωβος, «Villa Ftenagia» 45321, 6948084235, 6977482823 www.halki.gr/villaftenagia «Villa Evi» 45321, 6977482823, 6977482823 www.halki.gr/villaevi  «Villa chrysanthi» 2241074409, 6944926331 www.villachrysanthi.gr  «Κλεάνθης» 45334 Τσουρούτης Χάρης, «Marina castellana Studios» 45102, 6938009851 www.marinacastellana.gr  «Μάρκος» 45347 Αργύρης Ιωάννης, «Villa Yorgos» 45005, 6945084979 www.villayorgos.com Πανσιόν: «Αργυρένια» 45205, «Captain’s House» 45201, «Villa Λιλίτσα» 6973811136, 2241025179 www.chalkidream.gr Χρυσόστομος Χαντζιάρας, «Η αυγή» 45045, 6948008294 Μαρία Τσουρούτη.  Ενοικιαζόμενα Δωμάτια: Διαμαντή Αργύρη 6946250612. Για όσους αναζητούν περισσότερη ησυχία από ότι προσφέρει ο Εμπορειός το μοναστήρι του Αι Γιάννη του Αλάργα έχει υποτυπώδεις λύσεις διαμονής,

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Σε παραλίες που δεν έχουν πρόσβαση με δρόμο, θα σας πάνε τα καΐκια. Να έχετε προμήθειες και συνεννοηθείτε από πριν για την επιστροφή. Σε κάθε περίπτωση μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ:  Οι ταβέρνες, τα μίνι μάρκετ, τα κλασικά ζαχαροπλαστεία δεν λείπουν, όπως και τα στέκια για καφέ ή ποτό, όμως καμία σχέση με ότι γνωρίζετε. Υπάρχει μια, δυσεύρετη πλέον, αρμονία στον χώρο και τίποτα δεν φαίνεται να είναι ικανό να το αλλάξει αυτό.  Το νησί φημίζεται για τα θαλασσινά του και τα μαγειρευτά όπως και για τα Χαλκίτικα χειροποίητα μακαρόνια (στην Μαύρη Θάλασσα). Κρεατικά από ντόπια κατσίκια – αρνιά (στη Λευκωσία ή τη Μαρία). Δοκιμάστε ‘’οφτό’’ γεμιστό με ψιλοκομμένο και τσιγαρισμένο συκώτι αρνιού, κρεμμύδια, ρύζι και πολλά μπαχαρικά (γιορτινό έδεσμα που παλιότερα το έφτιαχναν μόνο το Πάσχα), Ταβέρνες – ψησταριές ο «Πόνταμος» του Νίκου Μαρκάκη 45295 στην ομώνυμη παραλία, «Φτενάγια» του Ευάγγελου Ηρακλείδη 6945998333 στην ομώνυμη παραλία, στον Εμπορειό το ‘’Παραδοσιακό πιάτο της Λευκωσίας’’ 70902, 6934043805 για σπέσιαλ μαγειρευτά από την κυρα-Λευκωσία και στην ‘’Μαρία’’ 45300.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Χάλκης: 45207 – 8, fax: 45072, Α’ Βοήθειες: Πολυδύναμο Περιφερειακό Ιατρείο 45206, Αστυνομικός Σταθμός: 45213. Υπάρχει ελικοδρόμιο, όχι όμως φαρμακείο. Αν χρειαστείτε κάτι απευθυνθείτε στο ιατρείο. Προσοχή στα πιτσιρίκια, να έχετε μαζί σας κάτι για τσιμπήματα μέλισσας. Για συνεργείο ούτε λόγος, το ίδιο και για βουλκανιζατέρ. Ότι χρειαστείτε στις αντιπροσωπείες – συνεργεία στη Ρόδο. Να έχετε μαζί σας δύο Fast και ένα συρματόσχοινο αμπραγιάζ.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.halki.gr/halki.html Το κινητό σας δεν θα έχει σήμα στον Αι Γιάννη τον Αλάργα. Μηχάνημα αυτόματης ανάληψης (ΑΤΜ) στο λιμάνι (της Συνεταιριστικής Δωδεκανήσου). Παραδοσιακά γλυκά στο ζαχαροπλαστείο «Θεοδοσία»  45278. Καφετέρια η «Πιάτσα» η μοναδική ανοιχτή το πρωί Λάκης Πασπαλάκης 45218, επίσης «το στέκι» 6976530511 Μαρία. Ο φούρνος του Δημήτρη Σφυρίου 45078 στον Εμπορειό φτιάχνει εκπληκτικό ψωμί με προζύμι και (αν προλάβετε) νοστιμότατες πίτες. Ότι πρέπει για προμήθειες. Στο λιμάνι θα βρείτε τα εξής σκάφη για εκδρομές: Τσουρούτης Αλέβαντρος με το σκάφος «Στέλιος Καζαντζίδης», ο ίδιος έχει το Θαλάσσιο ‘’Ταξί’’ «Κεραυνός» 45251, 6944434429, 6907928628, Βελής Ηλίας 2246045266, 6973460968 με το «Νήσος Χάλκη», και το ταχύπλοο «Κιριστάνης cruiser», Αντώνης και Μιχάλης Φραγκάκης 2246045309, 6945743539 με το Νίκος express. Η Χάλκη έχει τοπική παραγωγή θυμαρίσιου μελιού, αναζητήστε τον παραγωγό Τσουρούτη Μπίνη 45268.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Από Πειραιά: Δρομολόγια της LANE 2104197420 www.lanesealines.gr μέσω Κυκλάδων – Κρήτης – Καρπάθου κ.λπ. απελπιστικά αργό. Η πιο σύντομη είναι με αεροπλάνο στη Ρόδο (αεροδρόμιο Ρόδου 2241083400) και από εκεί τοπικό για Χάλκη. Από Ρόδο:  Η συντομότερη με όχημα είναι Πειραιάς – Ρόδος με Blue Star Ferries (καθημερινά με διάρκεια ταξιδιού 8 – 10 ω.), 2108919800 για αξιόπιστα ηχογραφημένα δρομολόγια. Για λεπτομέρειες πληκτρολογήστε κατά την ηχογραφημένη ακρόαση 2143 έως 2148, www.bluestarferries.com Εισιτήρια: Κόστος για Ρόδο (Φεβρουάριος ‘09) 53,00 ευρώ το άτομο, ενιαία τιμή για μοτοσυκλέτες ανεξαρτήτως κυβικών 28,50 ευρώ. Από Ρόδο: Ανταπόκριση τρείς φορές την εβδομάδα της LANE με το «Βιτσέντζος Κορνάρος» και το «Ιεράπετρα». Επίσης ταχύπλοα το καλοκαίρι. Από Κάμειρο Σκάλα: Καθημερινά προς Χάλκη με το «Νίκος express» 45309, το «Νήσος Χάλκη»  45266, (διάρκεια ταξιδιού 1ω 10’) και κόστος 10,00 ευρώ το άτομο, 20,00 το αυτοκίνητο και 10,00 η μοτοσυκλέτα. Επίσης το ταχύπλοο «Στέλιος Καζαντζίδης» 6944434429, 6907928628 (διάρκεια ταξιδιού 20’) με κόστος 13,00 ευρώ (δεν παίρνει μοτό ούτε αυτοκίνητα). Λιμεναρχεία: Πειραιά 2104226000 – 1 – 4, Ρόδου 2241022220, Λιμενικός Σταθμός Χάλκης 2246045220, δρομολόγια πλοίων info ΟΤΕ 14944 (θα χρειαστείτε 9’). www.yen.gr 

Ταξιδιωτικά γραφεία: Zifos travel στη Χάλκη 45082, fax: 45028, 6944376176 www.zifostravel.gr και Laskarina Holidays 45281, fax: 45219. Τα τοπικά εκδρομικά σκάφη με τη συνεργασία του τουριστικού γραφείου Zifos travel οργανώνουν ημερήσιες εκδρομές προς τη νήσο Αλιμνιά ή το γύρο της Χάλκης, εξασφαλίζοντας πρόσβαση εκεί που δεν φτάνει όχημα.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στη Ρόδο όλες οι εταιρείες. Το πιο κοντινό από Χάλκη είναι στην Κάμειρο Σκάλα.

ΧΑΡΤΕΣ: Καλύτερο σύντροφο στις ανακαλύψεις και στις πεζοπορίες σας δεν θα βρείτε. Ο οδικός – πεζοπορικός χάρτης «Χάλκη» από την Ανάβαση σε κλίμακα 1:20.000 έκδοση 2008 είναι ο ακριβέστερος που κυκλοφορεί με όλα τα μονοπάτια τα υψομετρικά και τις ώρες διάσχισης. Ανάβαση, στοά Αρσακείου 6 Α, 2103218104.  

ΒΙΒΛΙΑ: Πολύ καλό δίνει δεκάδες πληροφορίες για το νησί και το πιθανότερο είναι να το βρείτε στην Χάλκη. Ευανθία – Βάσω Αντωνίου, Η Χάλκη της Δωδεκανήσου, έκδοση Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρόδου, Ρόδος 1997.  

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

 Περισσότερες πληροφορίες για τη ΧΑΛΚΗ και την ΑΛΙΜΝΙΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

 Α’      Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Ευανθία – Βάσω Αντωνίου, Η Χάλκη της Δωδεκανήσου, έκδοση Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρόδου, Ρόδος 1997.
• Παρασκευή Σκούρτη, Οι Ερμιονίτες σφουγγαράδες της Μπαρμπαριάς, Ερμιόνη 2004.
• Μαρία Δαμηλάκου, στο: Ι. Κ. Χασιώτη, Ο. Κατσιαρδή – Hering, Ε. Α. Αμπατζή (επιμ.), «Οι Έλληνες στη διασπορά 15^ος – 21^ος αι.», Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2006.
• Chr. Doumas, Vas. LambrInoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens 1999.
• Καλλιόπη Μπαϊράμη, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
• Χρύσα Σαββίδου, Μεσογειακή Γοτθική Αρχιτεκτονική, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2007.
• Ηλία Ε. Κόλλια, Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ 2001.
• Χάρη Μ. Κουτελάκη, Αιγαίο και Χάρτες με ανατρεπτική ματιά, εκδόσεις Ερίνη – σ. Φιλιππότης 2008.
• Χάρη Μ. Κουτελάκη, Άγιος Παντελεήμονας Τήλου, δεύτερη έκδοση Δήμος Τήλου 1995.
• Αλέξανδρου Κ. Αδαμίδη , Η παλιά Ζούζουλη Καστοριάς, έκδοση του πολιτιστικού συλλόγου συνοικισμού Ζούζουλης – Ρόκαστρου Δήμου Τσοτυλίου, Θεσσαλονίκη 1996.
• ^·ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος 1940 – 1941 Η Ιταλική Εισβολή (28 Οκτωβρίου μέχρι 13 Νοεμβρίου 1940), Αθήνα 1960.

     Β’              Αφιερώματα περιοδικών

• Eva Antoniou,  «Επισκόπηση της Χάλκης Δωδεκανήσου κατά την Αρχαιότητα», Δωδεκανησιακά Χρονικά Ε’ (1976) έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου Αθήνα 1978.
• Άννα Πετροχείλου, «Σπήλαιο Καμμένος Σπήλιος Χάλκης Δωδεκανήσου Α.Σ.Μ. 868», Δελτίο Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, τομ.16^ος τ.1 Αθήνα 1979.
• Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα 1981.
• Κυριάκου Κ. Χατζηδάκη, «Η σπογγαλιεία στις Νότιες Σποράδες», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 13 Σεπτεμβρίου 1998), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Ελληνική Σπογγαλιεία» επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου – Δώρα Αντωνίου.
• Δελτίο τύπου, «Οικολογικές σπουδές στη Χάλκη» περιοδικό Οξυγόνο2 τ. 8 ½ Μάιος – Ιούνιος 1998.
• Μαρία Ζ. Σιγάλα, «Η Χάλκη το 19ο αι. μέσα από τις εκκλησίες, τις εικόνες και τα εκκλησιαστικά της κειμήλια», Δωδεκανησιακά Χρονικά ΙΖ’, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου Αθήνα 2000.
• Στρατή Μπαλάσκα, Χάλκη, «Αυγουστιάτικο όνειρο» περιοδικό ΓΕΩ τ.18 έκδοση «Ελευθεροτυπία» Αύγουστος 2000.
• Θεόφιλου Μπασγιουράκη – Μαρίας Σιγάλα, «Χάλκη το νησί της Γαλήνης» περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα τ.18 Φθινόπωρο 2000.
• ^·Χάρη Μ. Κουτελάκη, «Κούρσος και εκκλησιαστική αφιερωματική πρακτική στο χώρο του Αιγαίου» στο: Χ. Καλλιγά – Α. Μαλλιάρης (επιμ.), Πρακτικά Ι’ συμποσίου ιστορίας και τέχνης, Μονεμβασιά 20 – 22 Ιουλίου 1997, β’ έκδοση βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2004.
• ^·Μαρία Πατούχα, «Χάλκη το Θεωρείο της Άγονης Γραμμής» περιοδικό Voyager τ.19 Ιούλιος – Αύγουστος 2004.
• Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη, «Οθωμανοί Ιταλοί Έλληνες», Μαρία Ζ. Σιγάλα, «Οδοιπορικό στη Χάλκη των χριστιανικών χρόνων, Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (ε.86^ο φ. 26029) Κυριακή 3 Ιουλίου 2005, ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Χάλκη το καλοκαιρινό όνειρο» επιμέλεια: Κωστής Λιόντης.
• Αγγελική Γουργούρα, «Από τα βάθη του Χρόνου» περιοδικό ΓΕΩ τ.324 έκδοση «Ελευθεροτυπία» Ιούλιος 2006.
• Κώστα Καρτάλη, «Σειρήνες στο Αιγαίο» περιοδικό ΓΕΩ τ.327 έκδοση «Ελευθεροτυπία» Ιούλιος 2006
• Αντώνης Φώσκολος, «Χάλκη των Χρωμάτων» περιοδικό ΓΕΩ τ.336 έκδοση «Ελευθεροτυπία» Σεπτέμβριος 2006.
• Έλλη Τριανταφύλλου, «Η χρυσή καρδιά της Χάλκης» περιοδικό ‘’Κ’’ τ.171 ένθετο της εφημερίδας Αθηνών Καθημερινή (ε.87^ο φ.26377) Κυριακή 10 Σεπτεμβρίου 2006.
• Νίκου Χαρατσή, «Σφουγγαράδες και σφουγγαράδικα καΐκια του Τρίκερι» στο: Ημερολόγιο κοινότητας Τρικέρων Μαγνησίας, έκδοση Πολιτιστικού Οργανισμού 2007.
• Δημήτρης Κωστόπουλος, «Γόνιμη γραμμή» περιοδικό ΓΕΩ τ.379 έκδοση «Ελευθεροτυπία» Ιούλιος 2007.
• Αντώνη Ιορδάνογλου, «Χάλκη – σιγανά και ταπεινά», περιοδικό Passportτ.24έκδοση «η Καθημερινή» Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2007
• Θεόδωρου Α. Νημά, «Η δράση του 51^ου Συντάγματος Πεζικού Τρικάλων στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940 – 41», Τρικαλινά τ.28^ος, έκδοση του Φ.Ι.ΛΟ.Σ, Τρίκαλα 2008.
• Ευανθία – Βάσω Αντωνίου, «Χωριό – ιστορική αναδρομή στην Αρχαία Χάλκη»,Στέλλα Παλαιολόγου, «Πόνταμος της Χάλκης: Τάφοι και ταφικά έθιμα από την αρχαία Νεκρόπολη», Μαρία Ζ. Σιγάλα, «Η Μεσαιωνική και Μεταβυζαντινή Χάλκη μέσα από τα κυριότερα μνημεία της» Χάρης Μ. Κουτελάκης, «Χριστιανικές επιγραφές της Χάλκης», Κώστας Ε. Σκανδαλίδης, «Οι διωγμοί των Ελλήνων υπηκόων στα νησιά του Αρχιπελάγους, λίγο πριν από την πτώση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η περίπτωση της Χάλκης», Πρακτικά ΙΔ’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου, Δωδεκανησιακά Χρονικά τ.ΚΒ’ έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος 2008.