Εκκλησίες - Μοναστήρια

Από τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους ο μοναχισμός ως έκφραση συλλογικής και προσωπικής πνευματικότητας αποτελεί οργανικό στοιχείο του εκκλησιαστικού βίου. Πνευματική κοιτίδα του θεωρείται η μεγάλη έρημος της Αιγύπτου.

Σε αυτόν τον τόπο της απόλυτης απομόνωσης και της σκληρής άσκησης γεννήθηκαν και μορφοποιήθηκαν παράλληλα ο αναχωρητισμός και το κοινόβιο. Κοινό γνώρισμα και των δύο, η απόλυτη προτεραιότητα στην ατομική άσκηση και την αυτόνομη πνευματικότητα. Πρόσθετο στοιχείο που εισάγει ο Μέγας Βασίλειος, η συμμετοχή των μοναχών σε διακονήματα κοινωνικής ευποιίας. Από την Αίγυπτο που ιδρύθηκαν οι πρώτες γνωστές μονές ο μοναχικός βίος επεκτάθηκε στην Παλαιστίνη, τη Συρία, τη Μικρά Ασία, το Βυζάντιο, οι αυτοκράτορες του οποίου τον ενίσχυσαν και ακολούθως τον διέδωσαν στην Ελλάδα.

Η εκκλησιαστική ιστορία των τριών πρώτων αιώνων του Χριστιανισμού μέχρι την υποστήριξή του από τον Μέγα Κωνσταντίνο, πέρασε δεκάδες διωγμούς και στιγμές αβεβαιότητας. Η χριστιανική θρησκεία δοκιμάστηκε σκληρά τόσο στους αγίους τόπους της Ανατολής, όπου δίδαξαν οι περισσότεροι απόστολοι, όσο και στην Ελληνική χερσόνησο.

ΕΤο αποτέλεσμα των περιορισμένων πηγών ή της έλλειψης αδιαμφισβήτητων τεκμηρίων για αρκετούς αιώνες δικαιολογεί την έλλειψη σαφούς ιστορικής διαδρομής για κάποιες, σήμερα απόμερες, περιοχές της Ελλάδος. Με βεβαιότητα όμως γνωρίζουμε ότι η επιρρεπής προς τα θεία ψυχή των κατοίκων πολύ νωρίς δέχθηκε με θέρμη και αγάπη τη διδασκαλία και τη θεία αποκάλυψη. Μοναχισμός και βυζαντινά μοναστήρια εμφανίζονται τουλάχιστον το 10ο αι. με ακμή μεταξύ 12ου και 14ου αιώνα κυρίως στην Ανατολική Θεσσαλία.

Κατά τη μακρά περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, που ξεκίνησε σε πολλά μέρη το 1393 – 1395, εξήντα χρόνια πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, παρά τα πρωτοφανή δεινά που αντιμετώπιζε ο Ελληνισμός, υπήρχαν αρκετές πνευματικές εστίες που διαφύλαξαν, καλλιέργησαν, διέδωσαν και πρόσφεραν όχι μόνο πίστη προς το Θεό αλλά γράμματα και γνώσεις. Πολλά από αυτά δε, υπήρξαν καταφύγια διωκομένων, αντιστασιακές εστίες και επαναστατικά ορμητήρια, προμαχώνες μπροστά στα κύματα του Μουσουλμανισμού, όπως αναφέρει ο Καθηγητής της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, αείμνηστος Απόστολος Βακαλόπουλος.

Ο 15ος – 16ος αιώνας αν και φειδωλός σε πληροφορίες είναι πολύ σημαντικός για τις ορεινές, πολυπληθείς τότε, περιοχές (βλ. Άγραφα, Παγγαίο, Ροδόπη, Νότια & Βόρεια Ήπειρος κ.ά.). Τότε αρχίζει μια σημαντική οικονομική και πληθυσμιακή άνοδος. Υπολογίζεται ότι, μόνο τα εκατό πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, τριπλασιάστηκαν οι οικισμοί σε πολλούς ορεινούς χώρους επακόλουθο των ομαδικών μετακινήσεων από τα αστικά κέντρα και τις πεδινές περιοχές προς τα δυσπρόσιτα βουνά.

Η σταθεροποίηση του πληθυσμού με τη σειρά της οδήγησε σε μια εντυπωσιακή σε μέγεθος και ποιότητα ναοδομική δραστηριότητα (16ος αι.). Ανεγέρσεις ναών, πολλές ανακαινίσεις παλιών καθώς και ίδρυση νέων μονών. Αυτό ήταν αποτέλεσμα της σταθερότητας και της ηρεμίας που είχε επικρατήσει για αρκετό διάστημα στην οθωμανική αυτοκρατορία. Και όχι μόνο. Έδειχνε συγχρόνως την οικονομική δυνατότητα και κάποια ελευθερία κινήσεων οι οποίες ελευθέρωσαν το εμπόριο στην αχανή αυτοκρατορία παγιώνοντας και ενδυναμώνοντας ένα είδος αυτοδιοίκησης με παραχωρήσεις και προνόμια για τον πληθυσμό σε σχέση με την οθωμανική διοίκηση.

Ο ρόλος των μοναστηριών, των μοναχών, ακόμη και των μοναζουσών, στους μακρούς αγώνες για εθνική ανεξαρτησία είναι αδιαμφισβήτητος. Δεν υπάρχει εξέγερση ως το 1821, στην οποία δεν πρωτοστάτησαν μοναστήρια ως επίκεντρα της επαναστατικής δραστηριότητας. Αλλά και στους νεώτερους αγώνες του Έθνους, όπως στην Εθνική Αντίσταση (1941 – 1944), η συμβολή τους είναι αξιομνημόνευτη. Αρκετά παραδείγματα ιερωμένων, όπως ο μοναχός Γερμανός Δημάκος γνωστός σαν πάτερ-Ανυπόμονος, πραγματικός πατριώτης και φλογερός αγωνιστής, όπως και μοναστηριών, που είχαν μεταβληθεί σε λαϊκά απόρθητα κάστρα.

Αποτελώντας απτή απόδειξη της ιστορικής διαδρομής της κοινωνίας που τα δημιούργησε, τα μνημεία κρατούν για τον εαυτό τους αλλά και για τις γενιές που θα τα χαρούν στο διάβα του χρόνου, την μοναδική εμπειρία της αποκρυστάλλωσης σε υλική μορφή, των αξιών, της φιλοσοφίας, των πρακτικών αλλά και των τεχνικών, των μεθόδων και της τέχνης των ανθρώπων που τα υλοποίησαν.

Καλή περιήγηση,
Άγγελος Σινάνης