ΕΥΡΥΤΑΝΙΑ – ΦΩΚΙΔΑ (3628 λέξεις)

ΟΡΟΣ ΒΑΡΔΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Σεπτέμβριος 2002 

Το πέρασμα στη Ρούμελη 

Η γνωριμία με την ορεινή ζώνη δύο νομών, Ευρυτανίας – Φωκίδας ξεκινά από την Δομνίστα μέσω του διάσελου στις Ράχες Τυμφρηστού στα 1195 μ. απ’ όπου η κύρια είσοδος στην Ευρυτανία. Απέχει από την Μακρακώμη περίπου τριανταπέντε χλμ καλού ασφαλτοστρωμένου δρόμου και από εκεί αλλά εικοσιδύο χλμ στην ισοϋψή των 1400 – 1500 μ. ανάμεσα σε εκπληκτικά τοπία περνώντας το Κρίκελλο και φτάνοντας Δομνίστα για ανασυγκρότηση. 

Το βουνό Οξυά (1923 μ ) που ορθώνεται εμπρός σας και ανατολικά εντάσσεται τόσο ορεογραφικά όσο και γεωλογικά στην οροσειρά της Πίνδου που στο σημείο αυτό διχάζεται. Προς την ανατολή ο κορμός της συνδέεται, μέσω του κομβικού συγκροτήματος της Οξυάς, με τα μεγάλα βουνά της Ρούμελης (Βαρδούσια – Οίτη – Γκιώνα – Παρνασσός) ενώ προς νότο η συνέχειά τους σχηματίζει τα όρη της Ναυπακτίας και του Παναιτωλικού. 

Στην Δομνίστα στα 1000 μ. Υ υπάρχει δυνατότητα ύπνου στους ξενώνες, σπέσιαλ μεζέδων στην όμορφη πλατεία και εκπληκτικών δασικών διαδρομών στα δάση (προς Ψιανά – Ροσκά – Πανταβρέχει δες 0 – 300 Ταξίδια στην Άλλη Ελλάδα τόμος Γ’ 2001). Στον κοντινό αρχαιολογικό χώρο της Φαντίνου σώζονται λείψανα αρχαίας οχύρωσης. Η Ιστορική Δομνίστα ήταν επί αιώνες τοπικό κέντρο μιας μεγάλης κτηνοτροφικής περιοχής και πυρήνας ενός μικρού συστήματος αγροτικών συνοικισμών. Πριν τον πόλεμο ο δρόμος που διανύσατε σταματούσε εδώ (χωμάτινος βέβαια), και οι μεταφορείς ή οι ταξιδιώτες έπρεπε να διανυκτερεύσουν στο τοπικό πανδοχείο. Τότε η οικονομία βασιζόταν στην γεωργία την μικρή βιοτεχνία (ράφτες και βαρελάδες) το εμπόριο, δευτερευόντως δε στην κτηνοτροφία. Σήμερα βασίζεται κυρίως στις δασικές εργασίες και στους καλοκαιρινούς επισκέπτες. Αξιόλογος ο Ι. Ναός Αγίου Αθανασίου (1866) και το μεγάλο μνημείο για την Εθνική Αντίσταση. Χειμώνα – καλοκαίρι τώρα πια είναι ανοικτό το πανέμορφο λαογραφικό μουσείο και η τεράστια βιβλιοθήκη με νέες αλλά και σπάνιες παλιές εκδόσεις. Ο ακούραστος δάσκαλος Κώστας Παπαδόπουλος δημιουργός μεταξύ άλλων του μουσείου και της βιβλιοθήκης θα σας ενημερώσει άριστα για την Δομνίστα. 

Η γνωριμία με τις πανέμορφες ορεινές ζώνες σας φέρνει σε 8 χλμ στο διπλανό στην Δομνίστα χωριό Στάβλοι (παλιό Τουρνέσι στα 1230 μ. Υ)ένα μικρό ποιμενικό χωριό με ελάχιστους κατοίκους τον χειμώνα, με όμορφη θέα και την αξιόλογη εκκλησία του Άγιου Χαράλαμπου. Εδώ λένε ότι υπήρχαν οι στάβλοι των ανακτόρων της Βυζαντινής Αυτοκράτειρας Δομινίκης, ενώ άλλη παράδοση αναφέρει ότι οι Στάβλοι ανήκαν στον Εύρυτο, τον αρχαίο βασιλιά της Ευρυτανίας, που είχε πρωτεύουσα την θρυλική Οιχαλία.  

Από εδώ (υπάρχει σήμανση) περνάει το μονοπάτι Ε – 4 Κρίκελλο – Άμπλιανη. Πίσω από την κορυφογραμμή βρίσκεται η Άμπλιανη (παλιά Σταυροπήγι & Σταυροπηγή στα 1220 μ. Υ) με μικρό καφενεδάκι για φαγητό στην πλατεία του χωριού και την παλιά εκκλησία της Αγ. Παρασκευής με το καλοδουλεμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο (1801) με ενδιαφέρουσες εικόνες (1806). Επίσης ο Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου με μια ξεχωριστή μικρή ενεπίγραφη εικόνα Ρωσικής προέλευσης. Μεγάλος κτηνοτροφικός οικισμός με πανέμορφες παλιές πέτρινες κατοικίες έφτανε τους 1500 κατοίκους στις αρχές του 20^ου Αι, με κοπάδια που αριθμούσαν 60.000 κεφάλια.  Στο παλιό χωριό στην θέση ‘’Αμπέλια’’ υπάρχουν ακόμη τα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου. 

Το χωριό κάηκε στον εμφύλιο και ξανακτίστηκε τις τελευταίες δεκαετίες. Μέσα από την Άμπλιανη περνάει το μονοπάτι Ε – 4  με κατεύθυνση την Μανδρινή (παλιά Μεγάλη Παλούκοβα στα 1020 μ. Υ) και την Λεύκα (παλιά Μικρή Παλούκοβα στα 1150 μ. Υ) για να φτάσει Γραμμένη Οξυά  – Αρτοτίνα. Λίγο έξω από την Άμπλιανη υπάρχει κακός χωματόδρομος - χωρίς διαβάτες να ρωτήσετε - που οδηγεί αντίστοιχα στα ίδια χωριά στο μεγαλύτερο μέρος του Ε - 4. Πολύ ωραία διαδρομή αλλά θα πρέπει να φροντίσετε πρώτα για βενζίνες (ένα μπιτόνι 8 λίτρων είναι ιδανικό).  

Βγαίνοντας από το χωριό από τον ίδιο δρόμο που ήρθατε, υπάρχει πινακίδα για Γαρδίκι (Ομιλαίων). Μηδενίστε και στο 11 χλμ στρίψτε δεξιά προς την εκκλησία Μεταμόρφωσης Σωτήρος – Καταφύγιο Οξυάς – Γραμμένη Οξυά (για τα ‘’δύσκολα’’ λόγω πολλών διασταυρώσεων υπάρχουν στο τέλος αναλυτικά Road Book). Η διαδρομή μέχρι την πρώτη δστ ελίσσεται σε ένα παράξενα όμορφο αλπικό τοπίο μέχρι (μετά το 11^ο ) που ξαναμπαίνει σε πυκνό δάσος και φτάνει σύντομα στην Γραμμένη Οξυά  (παλιά Σιτίστα στα 1130 μ. Υ). Το χωριό έχει πανέμορφα παλιά πετρόχτιστα δίπατα σπίτια ένα ωραίο δημοτικό σχολείο του 1928. Υπάρχουν καφενεδάκια (του Πολύζου) για τσιπουράκι - μεζέ, ταβερνάκια κλασικά, ψητά - σούβλες στην πλατεία.  

Όλο στροφές ο δρόμος αφήνει πίσω του το Κάτω Χωριό περνά απο το εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονα (Ε – 4) και φτάνει στο γνωστό – μεγάλο συγκρότημα της Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου Προδρόμου. Η Ι. Μονή είναι χτισμένη σε μια από τις ομορφότερες τοποθεσίες έχοντας απέναντι τα κρημνώδη Βαρδούσια. Το πότε χτίστηκε παραμένει άγνωστο. Ο λαογράφος Δημήτρης Λουκόπουλος, που ήταν Αρτινός, όσο και αν έψαξε δεν βρήκε στοιχεία. Βρήκε όμως ένα αγκωνάρι με χρονολογία 1728, χτισμένο σε ένα νεώτερο κελί. Από αυτό το στοιχείο συμπεραίνουμε ότι η μονή χτίστηκε πολύ πριν το 1728. Καλόγερους είχε από το 1774. Εδώ καλογέρεψε (το κελί του σώζεται όπως ήταν) σε νεαρή ηλικία και για δώδεκα χρόνια ο ήρωας της Επανάστασης του 1821 Αθανάσιος Διάκος (Θανάσης Μασσαβέτας). Λίγα χρόνια αργότερα το μοναστήρι διαλύθηκε (1833) για να επαναλειτουργήσει με έναν μόνο μοναχό το 1998. 

Καλώς ήρθατε στον μαγικό κόσμο των βουνών. Τα Βαρδούσια, που δεν είναι άλλα από τον αρχαίο δυσόδευτον και απόκρυμνον Κόρακα (Μάρκος Γκιόλιας, Ιστορία της Ευρυτανίας, Πορεία 1999, 17.), είναι ένα από τα ομορφότερα ορεινά συγκροτήματα της Ελλάδας, μαζί με τον Όλυμπο και την Γκαμήλα. Στην καρδιά της Ρούμελης δεσπόζει στο χώρο μαζί με την Γκιώνα. Μόλις 3,5 χλμ πιο κάτω από την Ι. Μονή είναι ‘’ο εξώστης των Βαρδουσίων’’ η Αρτοτίνα στα 1180 μ. Υ ορεινό κεφαλοχώρι (χαρακτηρισμένος διατηρητέος οικισμός από το ΥΧΟΠ) που η επιρροή του εκτεινόταν όχι μόνο στα χωριά της Δυτικής πλευράς των Βαρδουσίων αλλά και σε πολλά χωριά της ορεινής Ναυπακτίας.  

Η επιβλητική εκκλησία του Αγ. Γεωργίου και οι πέτρινες μονώροφες ή δίπατες τετράγωνες κατοικίες (Χαμόγειο & Στερφογάλαρο αντίστοιχα) θυμίζουν την αλλοτινή ισχύ της και την γενικότερη ακμή της ορεινής οικονομίας. Εδώ γεννήθηκε ο λαογράφος Δημήτριος Λουκόπουλος το 1872. Παλιότερα θεωρούσαν την Αρτοτίνα γενέτειρα του Αθανάσιου Διάκου, όμως τα στοιχεία της επιστημονικής ιστορικής αλήθειας κατοχύρωσαν ότι είχε γεννηθεί στην Άνω Μουσουνίτσα (σημερινός Αθανάσιος Διάκος) και το επώνυμό του ήταν Μασσαβέτας. Εκτός από την ανεμπόδιστη θέα των δυτικών Βαρδουσίων υπάρχουν καφενεδάκια, ταβέρνες και ξενώνες. Η Αρτοτίνα και ο Δάφνος για διαφορετικούς λόγους το κάθε χωριό είναι τα καταλληλότερα για διανυκτέρευση σε αυτή την πλευρά του βουνού. Οπωσδήποτε  προμηθευτείτε βενζίνες από το Super market ή το μπακάλικο στην πλατεία. 

Βγαίνοντας από την Αρτοτίνα εύκολα και γρήγορα φτάνετε στην δστ που οδηγεί αριστερά σας προς το Ψηλό χωριό (παλιό Νούτσομπρο στα 960 μ.Υ) με τις πολλές εκκλησίες και τον νερόμυλο. Συνεχίζοντας αγνοείτε την δστ που οδηγεί στο Τρίστενο και συνεχίζετε προς το μικρό αλλά θεαματικό Διχώρι (παλιά Κωστάριτσα στα 1120 μ.Υ) στους πρόποδες του ομώνυμου ορεινού τμήματος των Βαρδουσίων. Το Διχώρι είναι χαρακτηρισμένος Ιστορικός τόπος και στην είσοδο του χωριού διατηρείται το παλαιότατο σπίτι του Ευθυμίου Βέιμου, οπλαρχηγού του 1821. Αξιόλογη επίσης η παλιά εκκλησία του Αγ. Νικολάου με τις σπάνιες εικόνες 1813. Ξεκινήστε μετά για μια αξέχαστη ανάβαση στην Κωστάριτσα (αναλυτικό Road Book στο τέλος).  

Φτάνοντας στον ‘’λαιμό της Κωστάριτσας’’ έχετε μια άποψη του ορεινού σχηματισμού των Βαρδουσίων με τις κορυφές και τις λεπτές γραμμές των ραχών τους. Τα Βαρδούσια απλώνουν την κορυφογραμμή τους ανάμεσα στην Ορεινή Ναυπακτία και την Φωκίδα, χωρίζοντας τα νερά του Εύηνου από αυτά του Μόρνου. Στα λιβάδια που περιβάλλουν τις κορυφογραμμές αναβλύζουν πολλές πηγές με αποτέλεσμα οι στάνες, τα γιδοπρόβατα και τα γελάδια ελευθέρας βοσκής, να έχουν προωθηθεί πάνω από τα 2000 μέτρα. Ο θρύλος για τις πηγές όπως τον κατέγραψε ο Νικόλαος Πολίτης, τις θέλει εβδομήντα δύο.

‘’Κίν’ σαν δυο άνθρουπ’ να παν να μιτρίσ’νι τα νιρά τ’ Βαρδουσιού. Κι’ αφού πήγαν, ούλη μέρα μέτραγαν.   Μέτρησαν, μέτρησαν, του βράδι έγειραν, χάθ’ καν. Τς έφαϊ του στ’ χειό του Βαρδουσιού. Ματά πήγαν άλλοι τν άλλη την ημέρα, του ίδιου έπαθαν κι’ αυτοίνι. Δεύτιρα πήγαν άλλι δυο, κ’ έγυραν σταυρουτά. Εβαλαν τα πουδάρια αντάμ’ αντάμα, κι τα κιφάλια τς χώρια, κι φαίνουνταν σαν άνθρουπους μι δυό κιφάλια. Πήι του στ’χειό τ’ Βαρδουσιού να τς φάη κι τούρθι θάμασμα. Κι τότι μαρτύρ’σι τα νιρά, κι’ είπι ‘’Μα τα εβδομήντα δυό νιρά τ’ Βαρδουσιού, άνθρουπου μι δυό κιφάλια δε ματάειδα’’. Κι τότε έμαθ’ η κόσμους του πως του Βαρδούσ’ έχει εβδομήντα δυό νιρά, Σα να λέμι τάχα βρύσις’’. (Ν. Πολίτη, Παραδόσεις, Αθήνα 1904). 

Ακουμπισμένος στις πλαγιές των Βαρδουσίων ο Δάφνος (παλιά Βοστινίτσα στα 1000 μ.Υ)είναι το ομορφότερο χωριό της περιοχής και το μοναδικό που δεν ανήκει στην σφαίρα επιρροής κάποιου μεγαλύτερου, μένοντας έτσι έξω από τις διαδρομές. Στιβαρά μεγάλα πετρόχτιστα Αρχοντικά, καλοδιατηρημένα μικρά σπιτάκια, όλα με παραδοσιακούς λιθόκτιστους φούρνους στην αυλή, εκπληκτικό σχολείο των αρχών του 20^ου  Αι. ένα μικρό πέτρινο γεφύρι κάτω από το Ιστορικό διατηρητέομνημείο της μεταβυζαντινής βασιλικής με τρούλο, εκκλησίας του Αγίου Νικολάου. Η διαμονή στον καινούργιο ξενώνα του Δάφνου αλλά και οι τσιπουρομεζέδες με τα ψητά στην πλατεία του, κάνουν ιδανικό προορισμό το χωριό για όποιον θέλει να περιηγηθεί στο βουνό με την άνεσή του. Δεκάδες διαδρομές ανοίγονται από εδώ και για τους Πενταγιούς αλλά και για τον Αθανάσιο Διάκο την Αρτοτίνα ή τα καταφύγια κάτω από την κορυφή του Κόρακα.  

Φεύγοντας σίγουρα ευχαριστημένοι από αυτά που αντικρίσατε στον Δάφνο (φροντίστε να έχε φωτογραφικά φιλμ περίσσευμα) περνάτε πάνω από το χωριό πολύ κοντά από το παλιό εκκλησάκι του Πρφ. Ηλία με φανταστική θέα της δυτικής όψης του βουνού. Ο δρόμος που διασχίζει τα βοσκοτόπια, περνάει από τα καταφύγια και καταλήγει στην Αρτοτίνα ή τον Αθ. Διάκο είναι ανοιχτός σίγουρα το καλοκαίρι. Για προσπελάσεις χειμωνιάτικες ρωτήστε τους ντόπιους στον Δάφνο και τον Αθανάσιο Διάκο. Το πρώτο καταφύγιο που συναντάτε είναι στην τοποθεσία ‘’Μετερίζια’’ στα 1900 μ Υ, και φιλοξενεί 14 άτομα. Ιδανικό για ανάβαση (1ω30’ – 2ω00’) στην κορυφή Κόρακας (2495 μ. Υ) από μονοπάτι με σήμανση, θα βρείτε και νερό. Info: Π.Ο.Α. (Πεζοπορικός Όμιλος Αθηνών), ενώ το δεύτερο στην τοποθεσία Πιτιμάλικο στα 1750 μ. Υ φιλοξενεί 60 άτομα. Info: από την Ε.Ο.Ο.Α. (Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης) ή τον Ε.Ο.Σ. Άμφισσας.  

Από τα καταφύγια ο δρόμος κατηφορίζει προς την θέση ‘’Διάσελο Σταυρού’’ απ’ όπου διακλαδώνεται αριστερά προς Αρτοτίνα (Ε – 4) περνώντας από στάνη – τυροκομείο στα ξακουστά Μουσουνιτσιώτικα λιβάδια και δεξιά (Ε – 4) προς Αθανάσιο Διάκο (παλιά Άνω Μουσουνίτσα στα 960 μ. Υ). Ο Αθ. Διάκος είναι ένα όμορφο ιστορικό χωριό, με άφθονες πηγές, τρεχούμενα δροσερά νερά και πλουσιότατη βλάστηση από έλατα, καστανιές, καρυδιές, φωλιασμένο στην αγκαλιά των Βαρδουσίων, κάτω από την ψηλότερη κορφή τους ‘’Κόρακα’’. Το μονοπάτι της κλασσικής ανάβασης στον Κόρακα ξεκινά από την ρεματιά στην μέση του χωριού (υπάρχει σήμανση Ε – 4 - 5ω00’).

Η προτομή του ήρωα Αθανασίου Διάκου (τα αποκαλυπτήρια για την εκατονταετηρίδα από τον θάνατό του ήρωα έκανε ο Νικόλαος Πλαστήρας Στρατηγός και πρωθυπουργός το 1922), η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, το καμπαναριό και το ρολόι, δεσπόζουν στην πλατεία. Το χωριό περιτριγυρίζεται από εκκλησίες και εικονοστάσια. Ξεχωρίζουν η λιθόκτιστη εκκλησία της Παναγίας, στις ‘’Μαρνάτες’’ και τα ξωκλήσια του Πρφ. Ηλία (ενδείκνυται για αντίσκηνο), της Αγίας Παρασκευής, του Αι – Γιώργη, του Αι – Θανάση, και του Αγίου Νεκταρίου στα ‘’Κοτρώνια’’. Όλα αποτελούν πρόκληση και αφορμή για ευχάριστο περίπατο. Τα παλιότερα χρόνια ο Αθανάσιος Διάκος αποτελούσε συγκοινωνιακό κόμβο μεταξύ Πάτρας και Λαμίας (μέσω Ρίου – Ναυπάκτου – Λιδορικίου – Άνω Μουσουνίτσας – Υπάτης) – ο δρόμος Μουσουνίτσα – Υπάτη υπάρχει ακόμα, στο μεγαλύτερο μέρος του χωμάτινος.  

Στην Μουσουνίτσα διηγούνται οι παλιότεροι, ότι το νερό που φτάνει στο χωριό τους και στο Βελούχοβο το μοίρασαν, σε παλιούς καιρούς, οι κάτοικοι με υπόγειους οχετούς. Επειδή δεν ήταν καλά μοιρασμένο έβαλαν μαλλιά στον ένα οχετό ώστε να κλείνει λίγο η τρύπα και να τρέχει ίσο νερό και στα δύο χωριά. Με το πέρασμα του χρόνου τα μαλλιά μαζεύτηκαν στην στενότερη τρύπα του οχετού της Μουσουνίτσας και έτσι το νερό ολιγόστευσε και τώρα πάει, το πολύ, ως το Βελούχοβο. Υπάρχει η φήμη πως μπαίνοντας κανείς σε μια σπηλιά κοντά στον Αι – Λια, που είναι χαμηλότερα, θα μπορούσε να βγάλει τα μαλλιά και να ξανατρέξει νερό στην Μουσουνίτσα.  

Στο όμορφο Λιδόρικι (παλιό Λιδωρίκι στα 560 μ.Υ)φτάνετε εύκολα, γρήγορα από τον κεντρικό ασφαλτόδρομο Συκιά – Λευκαδίτι και αργότερα από τον χωματόδρομο Μουσουνίτσα – Κουνιάκος – Υπαπαντή. Χτισμένο στους πρόποδες της Γκιώνας, το Λιδορίκι εμφανίζεται στον μεσαίωνα σαν διοικητικός σταθμός της εσωτερικής Φωκίδας. Αργότερα ήταν το διοικητικό και εμπορικό κέντρο των χωριών από τα όρη Λιδορικίου ως την Αρτοτίνα. Τοπικός κόμβος ακόμη και μεταπολεμικά συγκέντρωσε πλούτο ο οποίος στις μέρες μας αναδεικνύεται από τα μεγάλα δημόσια κτίρια τα σπίτια των εμπόρων και επαγγελματιών.  

Σήμερα ή Κωμόπολη είναι έδρα του ομώνυμου Δήμου και περιλαμβάνει όλα τα χωριά γύρω από την τεχνητή λίμνη του Μόρνου μέχρι και τον Δάφνο. Διαθέτει για τον επισκέπτη πολλές εξυπηρετήσεις και υποδομές (ξενοδοχεία - ξενώνες – βενζινάδικο – ταβέρνες – ψησταριές κ.λ.π.) και κυρίως - ένα ευρύτατο δασικό οδικό δίκτυο στην Γκιώνα που σας βγάζει εύκολα στην πρωτεύουσα της Φωκίδας την Άμφισσα (και μετά Γραβιά ή Δελφοί και Ιτέα) ή σας ‘’ανεβάζει’’ οδικώς ως τον Πρφ Ηλία (2298 μ. Υ) και τα πάνω ‘’Πυργάκια’’ (2191 – 2133 μ .Υ) με την  εκπληκτική θέα.      

Στην περιοχή του χωριού Κάλλιο (παλιό Βελούχοβο στα 390 μ. Υ) φτάνετε γρήγορα, όμως, δεν υπάρχει κάτι που να το προσδιορίζει ακριβώς αφού σκεπάζεται απ’ τα νερά της λίμνης. Είναι το χωριό φάντασμα της περιοχής, καθώς αναδεικνύεται ή κρύβεται ανάλογα με το ύψος της στάθμης των νερών. Τόσο το Κάλλιο μαζί με τα Χάνια του (που εξυπηρετούσαν πολυπληθέστατα καραβάνια) όσο και τα ερείπια της αρχαίας Καλλίπολης με τον μικρό ναό της Δήμητρας και της Κόρης (4^ος Αι. π.Χ.) βυθίσθηκαν στην τεχνητή λίμνη.  

Πριν κατακλυσθεί επιβεβαιώθηκε με ευρήματα η καταστροφή του Καλλίου από τους Γαλάτες τον 3^ο Αι. π.Χ.  Τα αρχαία ευρήματα του χώρου στεγάζονται στο μουσείο Δελφών και μεταξύ των εντυπωσιακών περιλαμβάνεται το άγαλμα της θεάς Άρτεμης ύψους τριών μέτρων. Από την δστ δεξιά σας προτείνεται η ανάβαση (μια μικρή κυκλική διαδρομή ουσιαστικά) στο μικρό εγκαταλειμμένο πλέον χωριό Κλήμα που υπάρχει λιθόκτιστος προεπαναστατικός ενοριακός ναός και λείψανα οχύρωσης στην θέση ‘’Παλιόκαστρο’’ και από εκεί στο Διακόπι (Γρανίτσα) μικρό γραφικότατο χωριό γνωστό παλιότερα για τους τεχνίτες τσαρουχιών.  

Από το Διακόπι ο δρόμος συνεχίζει προς τον Δάφνο ή γυρνά πάλι στον κεντρικό με κατεύθυνση το πανέμορφο παραδοσιακό χωριό Πενταγιοί (παλιά Πενταγιού στα 930 μ. Υ) με πολλά παραδοσιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία πέτρινα σπίτια των αρχών του αιώνα χτισμένα απο τους εύπορους επαγγελματίες. Στην πλατεία υπάρχουν καφενεδάκια για ξεκούραση  ανοιχτά όλο τον χρόνο. Σε όλα τα χωριά ειδικά τα ορεινά εκεί που η φύση ελεύθερη παίζει τα δικά της παιχνίδια, υπάρχουν δεκάδες μυθοπλασίες αλλά και αλήθειες που κεντρίζουν την φαντασία του επισκέπτη. Βάραθρα βαθιά στην γη, σπηλιές που χωρούν χίλια πρόβατα, τρύπες που κρατούν χιόνι όλο το χρόνο…. και τόσα άλλα.  

‘’Στα Σάλωνα σφάζουν Αρνιά / και στο Χρυσό κριάρια / και στης Μαρίας την ποδιά / σφάζονται παλικάρια’’. Τη θρυλική Μαρία απ’ την Πενταγιού Δωρίδας, με την πολυτάραχη ζωή της και την ομορφιά της, ανακαλεί στην μνήμη όλων το γνωστό Ρουμελιώτικο Δημοτικό Τραγούδι. Το θέμα του ‘’Κάρκαρου’’ (τρύπα – σαν σπηλιά αλλά κάθετη) ξεκίνησε από τους ρομαντικούς σπηλαιοεξερευνητές του ΣΠΕΛΕΟ που ήθελαν να το εντοπίσουν επαληθεύοντας έτσι όσα αναφέρονται για τον σκοτωμό του αδελφού της Μαρίας Αθανάση (με τους πέντε γιους) από τον επίδοξο αγαπητικό της Τουρκάκη και το ρίξιμο του πτώματος σε μια τρύπα πάνω από τους Πενταγιούς.  

Λέγεται επίσης ότι κάποιος συντοπίτης της Μαρίας κατέβηκε στο Κάρκαρο αυτό μέχρι εκεί που είχε σκαλώσει το πτώμα και το ανέσυρε στην επιφάνεια. Η όλη ιστορία προσδιορίζεται χρονικά γύρω στα μέσα του 19^ου αι.  Η αποστολή του ΣΠΕΛΕΟ έγινε τον Αύγουστο του 95’ και με τις μαρτυρίες ντόπιων βρέθηκε το Κάρκαρο, εξερευνήθηκε (Χίλια τετρακόσια σαράντα μέτρα βάθος) και επιβεβαιώθηκε αυτή τη φορά η αληθινή ιστορία που μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Ακούγοντας προφορικές μαρτυρίες λοιπόν καταγράφετε στην ουσία την ιστορία και την παράδοση σε μια περιοχή, πράγμα πολύ σημαντικό για τους μεταγενέστερους.

‘’Βαρδούσι’’ σημαίνει βουνό στην σλάβικη γλώσσα, ονομασία που επικράτησε τελικά για το ορεινό συγκρότημα. Παλιότερα αναφέρονταν τα Βαρδούσια με το όνομα ‘’Κόραξ’’ αλλά και ‘’Ανεμιστός’’, από τα νερά που τρέχουν προς την Κουφόλακκα από τις κορυφές Κάτω και Πάνω Ψηλό και που ‘’ανεμίζουν’’ με τον αέρα. 

Λίγα βουνά διαθέτουν την ποικιλία και την ομορφιά των τοπίων των Βαρδουσίων λες και αυτές οι εικόνες που παίρνει μαζί του ο επισκέπτης θέλουν να δώσουν την ευκαιρία σε ταξιδιώτες να γνωρίσουν ακόμη περισσότερο τις όμορφες διαδρομές σ΄ αυτά τα βουνά και στον ευρύτερο χώρο που αυτά βρίσκονται, προτείνοντας άμεσα μια νέα ή έστω διαφορετική άποψη για το ταξίδι - περιήγηση στην Ελλάδα.  

Εσείς που μας διαβάζετε, φροντίστε οι επισκέψεις σ’ αυτά τα οικοσυστήματα να γίνονται με σεβασμό και με τρόπο ώστε να συνειδητοποιήσετε τα όρια, το μέγεθος, και την ιδιαιτερότητα των βουνών.

 

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ 

1) Διαδρομή Κυδωνιά - Λεύκα - Μανδρινή - Δστ. για Λιβαδάκι - δστ για Άμπλιανη, Στάβλοι:

Μηδενισμός 0 στην Κυδωνιά

5,8 διαστ δεξιά: Λεύκα σε 1,6, αριστεράΜανδρινή,

10,5 Μανδρινή,

17,2 διαστ δεξιά σε 3,2 δύσκολα χλμ. εκκλησάκι και Ε - 4, αριστεράΛιβαδάκι, Κλεπά, Αράχωβα, Άμπλιανη,

Μηδενισμός 0

1,9 διαστ δεξιά Άμπλιανη, σε 5600 μ ή διασταύρωση + 2,5 για την είσοδο του χωριού, αριστερά Λιβαδάκι & διαστ για Στάβλους,

7,4 Διαστ για Στάβλους αριστερά & Γαρδίκι δεξιά,

14,7 Στάβλοι,

22,4 Διαστ δεξιά: Καρπενήσι σε 33 χλμ., αριστερά Δομνίστα 2 χλμ.

2) Διαδρομή Άμπλιανη - Γραμμένη Οξυά:

Μηδενισμός στην Πινακίδα ‘’Γαρδίκι’’

11 χλμ δστ αριστερά Γαρδίκι, δεξιά Γραμμένη Οξυά,

1,2 δεξιά – αριστερά Δασικός,

3,7 δεξιά – αριστερά Δασικός,

4,2 δεξιά Γραμμένη Οξυά – αριστερά Γαρδίκι,

4,4 Μεταμόρφωση Σωτήρος,

4,5 Πετρόχτιστη Βρύση Δασικής με συνεχή ροή νερού,

6,4 αριστερά Γραμμένη Οξυά – δεξιά Κρυσταλλοπηγή σε 650 μ,

7,7 αριστερά Γραμμένη Οξυά – δεξιά Καταφύγιο ΕΟΣ σε 500 μ,

14,3 αριστερά Γραμμένη Οξυά – δεξιά Δασικός,

15,3 αριστερά Γραμμένη Οξυά – δεξιά Δασικός

15,9 Γραμμένη Οξυά   

3) Διαδρομή Γραμμένη Οξυά - Δάφνος:

Μηδενισμός 0 στη Γραμμένη Οξιά 

7,9 Ι. Μ. Προδρόμου, (ένας μοναχός),

12,2 Αρτοτίνα

20 Διαστ. δεξιά (δρόμος που ανεβαίνει Τρίκορφο),

23,3 αριστερά (προς Διχώρι),

29 Διχώρι

4) Διαδρομή Διχώρι - Μνήματα & Κωστάριτσα:

Μηδενισμός 0 στο Διχώρι

3,2 αριστερά Αρτοτίνα - δεξιά Πρφ. Ηλίας,

Μηδενισμός 0

500 μ. Πρφ. Ηλίας,

650 μ. αριστερά πινακίδα ΒΕΛΟΥΧΙ ? Βατός με Enduro, εμείς πάμε δεξιά

5,4 τέλος ‘’δρόμου’’ τοποθεσία ‘’μνήματα’’, σε 20 λεπτά με τα πόδια ‘’λαιμός Κωστάριτσας’’. 

5) Διαδρομή Διχώρι - Δάφνος:

Μηδενισμός 0 στο Διχώρι

 5,3 αριστερά Αγ. Δημήτριος - δεξιά Δάφνος,

7,0 Δάφνος,

7,3 Κέντρο χωριού 

6) Διαδρομή Δάφνος - Καταφύγια - Αθ. Διάκος:

Μηδενισμός 0

2,8 εκκλησάκι,

3,2 δεξιά,

3,8 αριστερά,

4,1 αριστερά,

8,5 δεξιά - αριστερά στάνη

13,7 1^ο Καταφύγιο, πινακίδα ‘’1ω 45’ Κόρακας‘’, 

Μηδενισμός 0

900 μ. 2^ο Καταφύγιο,

1,7 δεξιά,

2,6 Διαστ. αριστερά Αρτοτίνα - δεξιά Αθ. Διάκος,

11,5 Διαστ. αριστερά Εκκλησίες -  δεξιά Αθ. Διάκος,

13.2 Αθ. Διάκος. 

 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

ΔΙΑΜΟΝΗ: Δομνίστα: www.domnista.gr Έλατος 0237092228, Τσιάμης Ηλίας 92023. Αρτοτίνα: Ξενώνας Κοτρώνη 0266051812, Λιδορίκι: Ξενοδοχεία: Αγνάντιο 0266022150, Καλλίπολη 0266022450, Αθ. Διάκος Φωκίδος, Ραβανής Γιάννης, 0265063214, 63360, 63363, 0109750559, ‘’Το στέκι’’ Αθανάσιος Μαστροκωστόπουλος 0265063201, 63340, Δάφνος Βαρδουσίων, Ξενοδοχείο ‘’ο Δάφνος’’ 0266051745 – 6,  Διακόπι - ξενώνας 0266022146.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στα ερημοκλήσια, στα σχολεία στο προαύλιο ή σε ωραία παραλίμνια σημεία μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες. Σε όποια ωραία τοποθεσία επιλέξετε π.χ. Άμπλιανη έξω από το χωριό στο Ε – 4, στο Σχολείο της Γραμμένης Οξυάς, στα σπανά κοντά στα καταφύγια πριν τον Αθ. Διάκο, στον Πρφ. Ηλία στον Αθ. Διάκο. Φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΚΑΤΑΦΥΓΙΑ: Βαρδούσια ‘Α / Φθιώτιδα Πιτιμάλικο (1750) 16 κλίνες Ε.Ο.Σ. Άμφισσας Πλατεία Κεχαγιά 9 τηλ 0265028577, 23420, Βαρδούσια ‘Β / Φθιώτιδα Πιτιμάλικο (1900) 20 κλίνες Πεζοπορικός Όμιλος Αθηνών Ζαΐμη 45 τηλ 0108218401.

ΦΑΓΗΤΟ: Σκούρας Βασίλης 0237025026 Καφενείο στην Άμπλιανη Πολύζος Δημήτριος 0266051808 καφενείο στην Γραμμένη Οξυά,Ραβανής Γιάννης 0265063214, 63360, 63363, 0109750559, ‘’Το στέκι’’ Αθανάσιος Μαστροκωστόπουλος 0265063201, 63340, Αρτοτίνα Σιαπέρας Δημήτρης 02660 51829, Μπραούνος Ν. 51826, Κατσικάδας Αναστ. 51831, Αθ. Διάκος Φωκίδος, Πανάγος Σπυρίδων / Καφέ / Λιδορίκι / 0266022011.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Α’ Βοήθειες Λιδορίκι 0266022222,22373, Δομνίστα 0237092209, Αστυνομία Αρτοτίνα 0266061222, Λιδορίκι 0266022100.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Πολιτιστικό κέντρο, Βιβλιοθήκη, Φωτογραφικό μουσείο, Μνημείο Εθνικής Αντίστασης, Λαογραφικό μουσείο, υπάρχουν στην Δομνίστα, υπεύθυνος ο δάσκαλος Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος 0237092079, 010 6920004. Επίσης στο www.domnista.gr υπάρχουν δεκάδες πληροφορίες και υπεύθυνο τον κ Καραδήμα Νίκο 010 5910322, 0972023578, Πασσά Φρόσω, S. Market – Φιλμ, Λιδορίκι, 0266022041, Αικ. Γκίκα, Ξυλόφουρνος για προμήθειες στο βουνό Λιδορίκι 0266023003.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Δομνίστα στο SUPER market στην κεντρική πλατεία, Λιδόρικι SHELL 0266022428, 0977634882 (είναι και βουλκανιζατέρ), Αρτοτίνα / SUPER market στην έξοδο του χωριού αριστερά, Αρτοτίνα / Μπακάλικο ακριβώς στην πλατεία αριστερά προς την έξοδο του χωριού.

ΧΑΡΤΕΣ: Πρότυπη - Μοναδική εργασία για όλη την Στερεά Ελλάδα κομμάτι - κομμάτι. Χάρτης και Οδηγός Νο 2α: ΒΑΡΔΟΥΣΙΑ επίσης το Νο 13 ΚΑΡΠΕΝΗΣΙ - ΠΡΟΥΣΟΣ από την ΑΝΑΒΑΣΗ Tηλ - Fax:  0107293541, Στέλνονται με αντικαταβολή απο το ‘’λίκνο’’ της Ελάτης Τρικάλων Τηλ – Fax: 0434071826.

ΒΙΒΛΙΑ: Λουκόπουλος Δημ / Γεωργικά της Ρούμελης / Δωδώνη / 1983, Λουκόπουλος Δημ / Αιτωλικαί οικίσεις- σκεύη- τροφαί Δωδώνη / 1984, Ματσούκα Π. / Τρ. Αδαμακόπουλος ΑΝΑΒΑΣΗ 1999, Βαρδούσια / Χάρτης & Οδηγός στον Ορεινό Χώρο και Πολιτισμό, Τρ. Αδαμακόπουλος / Βασ. Χατζηβαρσάνη / Π. Ματσούκα / Τα βουνά της Ρούμελης / Πιτσιλός 1986, Σφήκας Γ. / Τα βουνά της Ελλάδας.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Στην περιοχή δεν έχει δραστηριοποιηθεί κάποια λέσχη μοτοσυκλετιστών. Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 0434071826.

Περισσότερες Πληροφορίες για την ΦΩΚΙΔΑ - ΒΑΡΔΟΥΣΙΑ αντλήστε από την Ενδεικτική Αρθρογραφία – Βιβλιογραφία:

• Λουκόπουλος Δημ / Γεωργικά της Ρούμελης / Δωδώνη / 1983
• Λουκόπουλος Δημ / Αιτωλικαί οικίσεις- σκεύη- τροφαί Δωδώνη / 1984
• Ματσούκα Π. / Τρ. Αδαμακόπουλος ΑΝΑΒΑΣΗ 1999. Βαρδούσια / Χάρτης & Οδηγός στον Ορεινό Χώρο και πολιτισμό.
• Ματσούκα Π. / Τρ. Αδαμακόπουλος ‘’ΡΟΥΜΕΛΗ ‘’ εφημερίδα Καθημερινή ένθετο 7 ημέρες 16/7/2000
• Τρ. Αδαμακόπουλος / Βασ. Χατζηβαρσάνη / Π. Ματσούκα / Τα βουνά της Ρούμελης / Πιτσιλός 1986
• Τάκης Ντάσιος / Βαρδούσια / Περιοδικό Cliff, Τεύχος 2 / 1995
• Ιάκωβος Καρακωστάνογλου / Βαρδούσια / Περιοδικό Κορφές Τ122 / 1996
• Σφήκας Γ. / Τα βουνά της Ελλάδας
• Φυσιολατρικοί Ορίζοντες (έκδοση Π.Ο.Σ.)Βαρδούσια /Τ4 / 1993
• Ιωάννης Σούφλας – Ιωάννης Κανούρης / Βαρδούσια / περιοδικό Oxygen Τ5 / 1997
• Αδελφότης Αθανασίου Διάκου / Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου ‘’200 χρόνια από την γέννηση του Αθανασίου Διάκου’’ 1788 – 1988 / Αθήνα 1992

 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ (2209 λέξεις)

ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2003

Βυζαντινή Πολιτεία

Μικρά χωριουδάκια ψημένα στον ήλιο και την αλμύρα της θάλασσας. Νοτιοδυτικά στέκει η Μονεμβασία, ανάμεσα στον κάβο Γέρακα και τον κάβο Μαλιά, μοναδική σχεδόν Βυζαντινή πόλη που έχει μείνει ανέπαφη ύστερα από τόσους αιώνες. Ένα βράχος θεόρατος, μια γωνιά ζυμωμένη με Βυζάντιο, Ενετία, φως και ζωή. Η καστρόπολη φορτωμένη μνήμες και ιστορία, περιμένει τον ταξιδιώτη να τον περπατήσει στα πλακόστρωτα καλντερίμια του χρόνου μαγεύοντας τον με την γοητευτική και αγέραστη πατίνα της αρχοντιάς.

Λίγο πριν από τη βασιλεία του αυτοκράτορα Μαυρικίου (582 – 602 μ.Χ.), προς τα τέλη του 6^ου Αι οι κάτοικοι της Λακεδαιμονίας, όπως ονομαζόταν τότε η Σπάρτη, εγκατέλειψαν ομαδικά και οργανωμένα την πόλη τους. Ίδρυσαν μια νέα πόλη, που ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις της εποχής, σε μια τοποθεσία πραγματικά οχυρή, έναν βράχο με γκρεμούς γύρω που προεξείχε από την ανατολική ακτή της Πελοποννήσου προσφέροντας ασφάλεια έναντι των βαρβαρικών επιδρομών εξασφαλίζοντας εύκολη επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη και την υπόλοιπη Αυτοκρατορία. 

Η νέα πόλη ονομάστηκε Μονεμβασιά. Νευραλγικό σημείο από την φύση και τη θέση της για τις θαλάσσιες επικοινωνίες, έφτασε στο ζενίθ της ανάπτυξης της λίγο πριν την πτώση του βυζαντίου. Στο πέρασμα του χρόνου η Μονεμβασιά δέχθηκε δεκάδες επιδρομές με τους Νορμανδούς να προσπαθούν να την κατακτήσουν από το 1147. Το κάστρο της ήταν από τα πιο ισχυρά της Πελοποννήσου. Τρία χρόνια παιδεύτηκαν οι Φράγκοι να το καταλάβουν. Το τελευταίο προπύργιο του ελληνισμού αντιστάθηκε με δύναμη πρωτόγνωρη στην πολιορκία του Γουλιέλμου Βιλλαρδουίνου, ο οποίος τελικά το κατέλαβε το 1250 περίπου, αλλά λίγο αργότερα αναγκάστηκε να την παραδώσει στους βυζαντινούς ενώ το 1460 πέρασε στην εξουσία του πάπα. Το 1292 λεηλατήθηκε από τον Καταλανό ναύαρχο Ροντζέρο Λαούρια, ενώ το 1469 καταλήφθηκε από τους Ενετούς, οι οποίοι το 1540 την παρέδωσαν τους Τούρκους. Άλλαξε πολλές φορές χέρια και από τους Έλληνες ανακτήθηκε στις 23 Ιουλίου 1821 μετά από πολιορκία 5 μηνών, τριακόσια εξήντα ένα χρόνια από την ημέρα που ο Μανουήλ Παλαιολόγος την είχε εγκαταλείψει.    

Στέκει κτισμένη σε τριακόσια μέτρα ύψος από την θάλασσα μια βυζαντινή - ενετική καστροπολιτεία με 40 εκκλησιές, χωρισμένη με τείχη στην άνω πόλη, κτισμένη στην ανηφορική βάση της νοτιοανατολικής πλευράς του κάστρου και την κάτω πόλη. Από μακριά φαίνεται σαν νησί, όμως δεν είναι. Ένας στενός δρόμος πάνω στην γέφυρα με τις 13 καμάρες, και 163 μέτρα μήκος ενώνει τον βράχο με το ψαροχώρι. Η γέφυρα κτίστηκε τον 6^ο Αι όταν πρωτοκατοικήθηκε η Μονεμβασιά και πήρε την σημερινή μορφή της στα τέλη του 19^ου Αι. Εκτός από την ιστορική της αξία η γέφυρα αποτελεί και τον μοναδικό δρόμο προσπέλασης για το κάστρο. Γέφυρα είναι και το όνομα της νέας πόλης, που απλώνεται απέναντι από την Καστροπολιτεία.

Υπάρχουν ταξιδιώτες που θεωρούν την Μονεμβασιά άκρως τουριστικοποιημένη, και μπορεί να έχουν δίκιο, αν και το πιθανότερο είναι ότι συγχέουν την Γέφυρα με την καστροπολιτεία. Αν ταξιδέψετε ως εδώ το Πάσχα την στιγμή που περνά ο επιτάφιος από τα στενά σοκάκια με τα καλντερίμια θα αναθεωρήσετε αυτή την άποψη. Ο επισκέπτης που έχει έρθει αρκετές φορές νιώθει πραγματικά ότι ο χρόνος είναι σταματημένος σ’ αυτή τη νεραϊδόπληκτη γωνιά του Νοτιοανατολικού άκρου της λακωνικής γης. Η μοναδική πύλη στο κάστρο επιβλητική. Το όνομά της οφείλεται ακριβώς σε αυτή την μια και μοναδική είσοδο. Η ‘’μια μόνη εμβασία’’ για να επικοινωνεί. Περνώντας την καστρόπορτα, και το σκεπαστό θολωτό καλντερίμι – δρόμο εισχωρείτε σε μια ολοζώντανη πολιτεία, σε μια διαφορετική διάσταση με τον χρόνο να παίζει περίεργα παιχνίδια. Στενά πέτρινα σοκάκια, τείχη, παλιά πέτρινα αρχοντικά, οικόσημα και αψίδες, θυμίζουν στο αέναο πέρασμα του χρόνου το Βυζάντιο και τους Ενετούς.

Η Βυζαντινή πολιτεία της Μονεμβασιάς, γενέτειρα του μεγάλου μας ποιητή Γιάννη Ρίτσου, είναι ένα ζωντανό μουσείο τέχνης, που περιμένει τον επισκέπτη να περάσει έστω από κοντά της για να τον τραβήξει με τα αρώματα και τα χρώματα κοντά της, γυρνώντας τον αιώνες πίσω. Τότε που τα κοπίδια και τα σφυριά των Λακώνων, των Βυζαντινών, Ενετών και τόσων άλλων κατακτητών, μετρούσαν, γώνιαζαν, μαστόρευαν, λάξευαν, μετρούσαν τα περιθώρια των ανοιγμάτων και τοποθετούσαν μια – μια τις πέτρες των αρχοντικών, έφτιαχναν τις θολωτές καμάρες και τα πλακόστρωτα καλντερίμια. Κάθε χρόνο να θαυμάζει ο επισκέπτης τα παλιά της τείχη, τα φρούρια, τις σιδερένιες πόρτες, τα οικόσημα στους στρωμένους με στρογγυλεμένες πέτρες δρόμους, δεν πρόκειται να τα χορτάσει. 

Ανεβαίνοντας στην πάνω πόλη από την λαξεμένη στα βράχια ‘’σκάλα’’ βλέπετε στην μέση της διαδρομής, τα ερείπια της Ακρόπολης περιφερειακά, και σχεδόν στο κέντρο η εκκλησία της Αγ Σοφίας του κάστρου σπάνιο δείγμα οκταγωνικού  ναού με τρούλο η ωραιότερη (12^ος Αι). Κατά το διάστημα της παραμονής του Ανδρόνικου Β’ στην Μονεμβασιά, η αυτοκράτειρα έκτισε την εκκλησία σε ανάμνηση της περίφημης Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη αφιερωμένη στην Θεοτόκο Οδηγήτρια. Κατά τη διπλή περίοδο της Τουρκοκρατίας, το βυζαντινό στολίδι μετατράπηκε σε τζαμί. Στην είσοδο του ναού που υπήρχε προς τη νότια πλευρά του προστέθηκε ένας μιναρές. Την ίδια περίοδο οι θαυμάσιες, ανυπολόγιστης αξίας, τοιχογραφίες ασβεστώθηκαν και υπέστησαν ανεπανόρθωτη καταστροφή. Όσες έχουν μείνει από την σημερινή εγκατάλειψη δείχνουν τον 11^ο – 12^ο αιώνα.

Ο ναός είχε ωραιότατη διακόσμηση με γλυπτά και ψηφιδωτά βυζαντινής τεχνοτροπίας, όπως μαρτυρούν τα σημερινά λείψανα. Ανεβαίνοντας πιο ψηλά, προς τους γκρεμούς, την φυσική οχύρωση της πολιτείας, συνεχίστε αριστερά ως τους ακραίους πολεμόπυργους, και τις πολεμίστρες απ’ όπου ο βράχος γκρεμίζεται απότομα ως την θάλασσα προσφέροντας εξαίρετη θέα με το Μυρτώο να ξανοίγετε εμπρός, όσο φτάνει η ματιά σας. Η γαλήνη σε συνδυασμό με την ησυχία και τον αέρα, δίνει μια ονειρική διάσταση που καθηλώνει τον επισκέπτη.  

Σαράντα εκκλησιές οι πιο πολλές έρημες, ερειπωμένες, κ’ ανάμεσά τους η Αγία Άννα (14^ου Αι), η Παναγία η Κρητικιά ή Μυρτιδιώτισσα (13^ος Αι), ο Άγιος Νικόλαος στην άκρη, και από τις πολύτιμες πολυτιμότερη ο Ελκόμενος Χριστός του 11^ου Αι στην ‘’πλατεία τζαμιού’’. Από τις πρώτες εκκλησίες έχει ‘‘δει’’ όλη αυτή την ιστορία και πριν χρόνια την απεικόνιζε με τα πολύτιμα κειμήλια και τις παλιές εικόνες του. Η σπουδαία εικόνα της Σταύρωσης του 14^ου Αι, μια από τις ωραιότερες και μεγαλύτερες βυζαντινές εικόνες, δεν βρίσκεται πια στον Ελκόμενο. Η καταλυτική απάθεια και ανεπάρκεια των ‘’όποιων’’ καταδίκασε τους νεώτερους να μην μπορούν να δουν αυτά τα κειμήλια, να μην μπορούν να ‘’αγγίξουν’’ την ιστορία του γένους τους μια που και αυτά εκλάπησαν, στις μέρες μας.

Απέναντι από την εκκλησία είναι το μικρό τοπικό μουσείο, που στεγάζεται ή μουσειακή συλλογή της Καστροπολιτείας. Παλιότερα το οίκημα αυτό ήταν εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Παύλο, την οποία οι Τούρκοι το μετέτρεψαν σε τζαμί, στο οποίο οφείλεται η ονομασία της πλατείας. Τετρακόσια μέτρα χωρίζουν το πάλαι ποτέ ψαροχώρι από τον τεράστιο βράχο. Η ‘’τουριστική ανάπτυξη’’ έχει δυστυχώς καταδικάσει κάθε καλοπροαίρετη προσπάθεια έχοντας πάρει τέτοιες διαστάσεις που απωθεί τον επισκέπτη. 

Η Μονεμβασιά είναι καταφύγιο για όσους επιθυμούν ήρεμες ώρες, ειδικά όταν διαλέξετε κάποιους μήνες εκτός τουριστικής περιόδου, και ορμητήριο για κοντινές εκδρομές τουλάχιστον στην θαυμάσια παραλιακή Νεάπολη την νοτιότερη κωμόπολη της χώρας μας. Είναι απαραίτητη η πεζοπορία στα στενά λιθόστρωτα για να γνωρίσετε τις ‘’άγνωστες’’ πλευρές τις και να τις κρατήσετε μόνο δικές σας. Στα χρόνια που θα περάσουν και θα ξανάρχεστε είναι βέβαιο ότι αυτές δεν θα έχουν αλλάξει. Αυτό φτάνει για να γίνει ιδανική και απαραίτητη. 

Δύο εξαιρετικές διαδρομές με τελικό προορισμό την Ελαφόνησο www.vatika2000.com/elafonisos/elafonisos είναι Μονεμβασιά – Νεάπολη (46 χλμ) από Νόμια – Αγ Φωκά – Άνω Καστανιά, ή Μονεμβασιά – Ελαφόνησος (36 χλμ) κατ’ ευθείαν από Νόμια – Λιρά – Αγ Απόστολοι – Βιγκλάφια όπου και το καϊκάκι προς το μικρονήσι που απέχει 350 μ. Εδώ ανακαλύφθηκε μια σπάνια προϊστορική πόλη¹ πέντε χιλιάδων χρόνων (της εποχής του χαλκού) από το Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του Πανεπιστήμιου του Κέιμπριτζ το 1968. Αυτή η οικιστική μονάδα μεγάλου μεγέθους, σχεδόν μοναδική στην Ηπειρωτική Ελλάδα (η Ελαφόνησος, τότε, ήταν χερσόνησος της Λακωνικής), με ναούς, Μέγαρα, εννέα συνοικίες, μεγάλα κτίσματα 9 – 10 δωματίων, δρόμοι κ.α. και τα ευρήματα της παραμένουν στην αφάνεια εδώ και 35 χρόνια!!

Αντίθετα, ‘’διαφημίζεται’’ ο όμορφος πράγματι, προορισμός με τις αμόλυντες παραλίες, ‘’ξεχνώντας’’ ότι μία απ’ αυτές έχει κηρυχτεί αρχαιολογικός χώρος (ΦΕΚ 1431 / 29 – 11 – 76) με δεκάδες θαλαμωτούς τάφους από τους οποίους απέμειναν μετά από μηχανικές ανεξέλεγκτες εργασίες για την ‘’διαμόρφωση’’ του χώρου, οι εξήντα. Σήμερα διακρίνεται όταν η θάλασσα είναι ήρεμη μπροστά από την παραλία της Πούντας και ΒΑ από το νησάκι Παυλοπέτρι. Παρά τα υπομνήματα και την εικόνα ντροπής που προσβάλει όλους τους Έλληνες, το Υπουργείο Πολιτισμού αδιαφορεί. 

Το πανέμορφο νησί με τις δύο τεράστιες φιλόξενες παραλίες, του Σίμου και του Σαρακίνικου είναι μέρη που δεν θα ξεχάσετε ποτέ. Γύρω, το απέραντο γαλάζιο του όρμου της Νεάπολης και του στενού των Κυθήρων ενώ οι αμμόλοφοι τα μικρά κέδρα και τα σχίνα προσδίδουν κάτι εξωτικό. Οι λάτρεις της φύσης και της απλότητας θα βρουν τον προορισμό τους, ενώ σε αυτούς που αρέσει η ελεύθερη κατασκήνωση (μην στήσετε και εσείς στις ‘’σπηλιές’’ τάφοι είναι) θα βρουν ακόμα ένα όμορφο προορισμό. Φυσικά κανείς δεν θα φύγει απ’ το νησί αν δεν δοκιμάσει το φρεσκότατο ψάρι και τις νοστιμότατες γαρίδες μαγειρεμένα ή ψημένα με ότι τρόπο γνωρίζουν οι ντόπιοι. 

Από την Νεάπολη ή Βάτικα www.vatika2000.com και προς τα ανατολικά ξεκινά ο ‘’άγνωστος’’ δρόμος που σε 14 χλμ σας φέρνει στις πλαγιές του Κριθίνα στα ξεχασμένα Βελανίδια, ένα όμορφο απομονωμένο χωριό για τους μυημένους στην κατασκήνωση, στο λιτό και απέριττο του τοπίου, από αυτά που η όψη τους αποπνέουν περισσότερη και καλύτερη Ελλάδα χωρίς να προσβάλουν κανένα. Ο πανέμορφος οικισμός αποτελεί ένα κρυμμένο παράδεισομε περιποιημένα σπίτια, όλα με κεραμοσκεπές, κτισμένος ψηλά, αγναντεύει το Μυρτώο μέχρι εκεί που φτάνει η ματιά. 

Αν το Ταίναρο είναι το νοτιότερο σημείο της ηπειρωτικής χώρας τα Βελανίδια είναι το νοτιότερο κατοικημένο χωριό στην χώρα μας. Σίγουρη δροσιά στους καυτούς Ιούλιο – Αύγουστο και καφενεδάκι για καφέ ή ουζάκι με λιαστό, ψητό στα κάρβουνα, χταπόδι. Όμορφες παραλίες για κατασκήνωση στον Αγ. Παύλο, στην Ελώνα και ένα καλογραμμένο μονοπάτι (το εθνικό Νο 33) για το ακριτικό σημείο του Κάβου Μαλέα. Επιπλέον ένας από τους πρώτους φάρους (1883) στην Ελλάδα, που σημαδεύει μαζί με τον αντίστοιχο του Ταίναρου το θαλασσινό επικίνδυνο πέρασμα.

Ρωτήστε στο χωριό να σας δείξουν τον χωματόδρομο που σε τρεισήμισι χλμ θα σας φέρει στα ξωκλήσια του Αγ. Θωμά και του Αγ. Μύρωνα. Αν έχετε ελαφρύ enduro μπορείτε να προχωρήσετε κι’ άλλο. Σταδιακά η ωραία πεζοπορική διαδρομή έρχεται δίπλα στην θάλασσα και έχοντας θέα το πέλαγος, το ναυάγιο, υπολογίστε πήγαινε – έλα γύρω στις 3ω30’. 

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Ενδιαφέρον το βιβλίο ‘’Ελαφονήσι το Σμιγοπέλαγο νησί’’, Κ. Μέντης 1993. Δείτε σχετικά εφημερίδα Καθημερινή 3/9/97 άρθρο της Χριστιάνας Στύλου και εφημερίδα Ελευθεροτυπία 12/7/97 άρθρο του Κωνσταντίνου Μέντη συγγραφέα - καθηγητή.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 27320

ΔΙΑΜΟΝΗ: Μονεμβασιά ‘’Κελιά’’ 61520, Μαλβάζια 61323, 61113, Θεοφανώ 61212 βυζαντινό 61351, Αρδάμη 61886, Πάνος 61480, Λαζαρέτο 61991.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Κάμπινγκ Καψής Paradise στα Νόμια 61123, Κάμπινγκ Σίμος Paradise Ελαφόνησος 22672,3.

ΦΑΓΗΤΟ: www.gourmed.gr/greek/greece-travel/show.asp?trid=21&trid_or=20 Στην Μονεμβασιά η ταβέρνα της θρυλικής Ματούλας Ρίτσου, της ‘’Μαριάνθης’’ το οινομαγειρείο του Γιώργου Βουγιουρδή ή ‘’Μπόμπου’’, το ‘’κανόνι’’, και τα ουζερί στο λιμάνι για φρέσκο χταποδάκι στα κάρβουνα επίσης φρέσκο ψάρι στην Ελαφόνησο, και στα βελανίδια στην ταβέρνα της Παραλίας.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Μονεμβασιάς 61222, Αστυνομία: 61210, Α’ Βοήθειες: 23734, Λιμεναρχείο 22228, Κοινότητα Ελαφονήσου 61238, Δήμος Βοΐων έδρα Νεάπολη 22226, Αστυνομία: 22111, Α’ Βοήθειες: 22500 - 22222 Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Στην Σπάρτη πολλοί, στο Γύθειο Πατσουράκος Ιωάννης 24100, Τσιριμπής Παναγιώτης 22422.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.papagiannakos.com/lakonia/index.htm Αρχαιολογικό Μουσείο Μονεμβασιάς 61403, Πειραιάς – Γεράκι – Κυπαρίσσι – Μονεμβασιά – Κύθηρα με δελφίνι. Για εισιτήρια της Γραμμής επικοινωνήστε με το πρακτορείο Αγγελάκου Παναγιώτη 61219. Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Στην Σπάρτη πολλοί, στο Γύθειο Πατσουράκος Ιωάννης 24100, Τσιριμπής Παναγιώτης 22422. Η Σπεσιαλιτέ της Μονεμβασιάς σε Γλυκό είναι τα αμυγδαλωτά. Αγοράστε συσκευασμένα από τα εργαστήρια παραγωγής.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Μονεμβασιά, και τη Νεάπολη.

ΧΑΡΤΕΣ: Το απόλυτο ‘’εργαλείο’’ οι χάρτες της ΑΝΑΒΑΣΗ, Χ. Τρικούπη 6 – 10 – Atrium, 2103647703. Όλες οι Νομαρχίες της Πελοποννήσου (Νομαρχία Λακωνίας 273126243, 25898 Σπάρτη) έχουν εκδώσει τουριστικούς χάρτες που διανέμονται δωρεάν, και περιλαμβάνουν όλους τους ιστορικούς χώρους, μνημεία, κάστρα, σπήλαια, πεζοπορικές ή άλλες διαδρομές. Επίσης οι Freytag & Berndt σε κλίμακα 1: 300.000 όλη η Πελοπόννησος & Πελοπόννησος - Κόρινθος : σε κλίμακα 1 : 250.000. Εξαιρετική αλλά σπάνια η έκδοση της ADAC, Πελοπόννησος σε κλίμακα 1 : 250.000.

ΒΙΒΛΙΑ: Βιβλίο και χάρτης από την Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Λακωνίας 2731026243 έκδοση 2000. Πελοπόννησος / Ναύπλιο, Μονεμβασιά, Μάνη, Πύλος – Ναυαρίνο, Έκδοση της Καθημερινής 1996, Πελοπόννησος + χάρτης / Ε. Καρποδίνη – Δημητριάδη / Εκδοτική Αθηνών 1997. Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.ΜΟ.Σ. Λέσχη Μοτοσυκλέτας Σπάρτης Αικατ. Γρηγορίου 32, Σπάρτη τηλ Fax: 2731020202,  Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (ΜΑΝΗ – ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ) αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Πελοπόννησος / τόμος ΙΒ’ / Καθημερινή 1996
• Στη Χερσόνησο της Μάνης / Γιάννης Σαΐτας / τόμος ΛΔ’ παραδοσιακή αρχιτεκτονική / Καθημερινή 2001
• Μάνη / τόμος ΙΒ’ Πελοπόννησος / Καθημερινή 1996
• Έξω & Μέσα Μάνη / Γιάννης Σαΐτας / ένθετο 7 ημέρες Καθημερινή 23/7/00
• Παλαιολιθική Μάνη / Άρθρο της Γιώτας Συκκά / Εφημερίδα Καθημερινή / 31/8/2002
• Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.
• Οδοιπορικό στην Πελοπόννησο / Γιώργος Σακκάς – Δημ Καλλίτσης / έκδοση της Prince
• Μάνη / Ελισάβετ Λαλουδάκη περιοδικό Οξυγόνο Τ4 / Φθινόπωρο 1996
• Οι φρουροί της Μάνης / Γιώργος Παπαδόπουλος Τετράδης / Περιοδικό ΓΕΩ 21/10/2000
• Ο Ελκόμενος Χριστός και η Αγία Σοφία / Χάρης Α. Καλλιγά / ένθετο Πελοπόννησος Επτά Ημέρες 10/7/94
• Μονεμβασιά / Αναστασία Γκολιομύτη / Περιοδικό Οξυγόνο Τ8^1/2 Μάιος – Ιούνιος 1998
• Χάρις Καλλιγά / Η βυζαντινή Μονεμβασιά, οι πηγές της ιστορίας της, Εστία.

 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ (4080 λέξεις)

ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΝΗ – ΤΑΙΝΑΡΟ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2003

Ζωντανό Ανοιχτό Μουσείο

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ανάμεσα σε όλες τις πανέμορφες περιοχές της χώρας μας, το μικρό και δυσπρόσιτο τμήμα της Μάνης παρουσιάζει μια ιδιομορφία που προσέλκυσε από παλιά το ευρύτερο ενδιαφέρον. Αυτός ο τόπος με τους πολυάριθμους οικισμούς, με τους λιγοστούς σήμερα κατοίκους και τα δεκάδες προεπαναστατικά σπίτια, πύργους και πυργόσπιτα, διηγείται με τον τρόπο του, τους αγώνες και τους κώδικες αξιών μια ταραγμένης ζωής που σφράγισε ανεξίτηλα το νοτιότερο και βραχώδες αυτό τμήμα της Ελλάδας. Άγονη, άνυδρη αυτή η περιοχή με τα απροσπέλαστα εκ’ πρώτης όψεως παράλια, θα επιδράσει όπως ήταν φυσικό στους ανθρώπους, στις κοινωνίες τους, διαμορφώνοντας ανάλογα το χαρακτήρα και την συμπεριφορά τους.

Η προσέγγιση στην Μάνη γίνεται από δύο πλευρές: από την Λακωνική, μέσω Σπάρτης - Γυθείου (ανατολική ή Προσηλιακή των ντόπιων) και την Μεσσηνιακή μέσω Καλαμάτας (Δυτική ή Αποσκιαδερή ή Αποσκιερή). Ξεκινήστε το ταξίδι σας όπως οι παλιοί περιηγητές, από το μεγάλο διοικητικό κέντρο και λιμάνι της περιοχής, την Καλαμάτα, εξελιγμένο παραθεριστικό κέντρο με ραγδαίο εκσυγχρονισμό τα τελευταία χρόνια. Σύντομα φτάνετε στο φυσικό ορόσημο της Μεσσηνίας με την Έξω Μάνη, τον χείμαρρο Ξερίλα, που κατεβαίνει από το Ελαιοχώρι.

Ξεπερνώντας γρήγορα την ανάπτυξη των προαστίων της Καλαμάτας ακολουθείτε τον κεντρικό δρόμο (υπάρχει και ο αδιάφορος παραλιακός) και μετά από μια διαδρομή όλο στροφές περνάτε τις γέφυρες στο ύψος του φαραγγιού του Κοσκάρακα (ωραία πεζοπορική διαδρομή που βγάζει στο χωριό Βόρειο – υπάρχουν πινακίδες και σήμανση)και σύντομα φτάνετε στον Κάμπο όμορφο μεγάλο χωριό με πολλά αξιοθέατα μεταξύ αυτών η πυργοκατοικία Αλούπη. Στον κεντρικό δρόμο δείτε την παλιά εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων (12^ος  Αι) ενώ στον απέναντι λόφο επιβλητικό στέκει το Κάστρο της Ζαρνάτας. Στις παρυφές του λόφου είναι κτισμένο το Σταυροπήγι και από εκεί ο ανηφορικός στενός δρόμος οδηγεί μέσα στον περίβολο και τα ερείπια του ονομαστού βυζαντινού κάστρου.

Περιέργως δεν υπάρχουν πινακίδες και ο περιβάλλων χώρος καλύπτεται από ψηλά χόρτα. Η μεσαιωνική ονομασία όλης της περιοχής έδωσε το όνομά της στο κάστρο το οποίο δέσποζε στην περιοχή, ένα από τα σημαντικά διοικητικά κέντρα τότε. Από τα μισογκρεμισμένα ανοιχτά παράθυρα που χάσκουν στον χρόνο διακρίνεται στο βάθος ο οικισμός του Κάμπου ενώ προς το Σταυροπήγι διακρίνονται οι εκκλησίες της Υπαπαντής στον αριστερό μαχαλά και της Κοίμησης της Θεοτόκου δεξιά. Ο θεμελιωτής της προϊστορικής αρχαιολογίας Χρήστος Τσούντας  πραγματοποίησε έρευνα εδώ φέρνοντας στο φως έναν σημαντικό θολωτό τάφο και πολλά όστρακα που πιθανολογείται ότι ανήκουν στην Ομηρική Ενόπη και την Λακωνική Γερήνια που την διαδέχθηκε.

Οι Τούρκοι κυρίευσαν το κάστρο το 1460 ενίσχυσαν τα τείχη του και εγκατέστησαν φρουρά (1660 – 1680). Το φρούριο καλά οχυρωμένο, μικρό και όμορφο, θεμελιώθηκε πάνω σε αρχαίες βάσεις από τους Φράγκους τον 14^ο Αι και χαρακτηρίζεται από κομψή αρχιτεκτονική με πολύ εκτεταμένο περίβολο. Στις βάσεις του διακρίνεται το αρχαίο πολυγωνικό τείχος, ενώ ο φημισμένος πύργος Κουμουντουράκη ή Κουμουνδούρου (μεταγενέστερη κατασκευή) στέκει στην κορφή για να θυμίζει ότι μέσα από αλλεπάλληλες διοικητικές εναλλαγές πέρασε και στα χέρια των ισχυρών καπετάνιων από τις γενιές Κουτήφαρη και Καπετανάκη. Χρησιμοποιήθηκε σαν οχυρό μέχρι τα χρόνια του Β’ Π.Π. Δίπλα του υπάρχει η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής με παλιές σημαντικές, πολύ ασυνήθιστες τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτο τέμπλο.

Νοτιοδυτικά του κάστρου, φεύγοντας από το χωριό προς Καρδαμύλη, υψώνεται έρημος ο πύργος του Μαυρίκου χτισμένος το 1814, και ένας στενός δρόμος σας φέρνει στην πρόσφατα ανακαινισμένη γυναικεία μονή Ανδρουμπεβίτσας του 12^ου Αι. Η δστ πριν αυτά τα μνημεία οδηγεί στους Δολούς και τις Κιτριές, έδρα των Μπέηδων της Μάνης από τα τέλη του 18^ου Αι έως το 1821. Λίγο πριν από το μικρό ψαροχώρι υπάρχουν τα ερείπια του κάστρου του πρώτου μπέη, Τζανέτου Κουτηφάρη, και κτίρια των Μαυρομιχαλαίων. Κατηφορίζοντας από ψηλά έχετε οπτική επαφή με την θαυμάσια διατηρημένη Καρδαμύλη και σύντομα διασχίζετε τον στενό ασφαλτόδρομο πλάι από τον χείμαρρο Βυρού, με τους νερόμυλους φτάνοντας σ’ ένα από τα ωραιότερα τουριστικά θέρετρα της περιοχής και έδρα του Δήμου Λεύκτρου. 

Αυτός ο αυθεντικός Μανιάτικος οικισμός με τα δαντελωτά ακρογιάλια της και τα παλιά καλοδιατηρημένα πυργόσπιτα (στην παλιά πάνω Καρδαμύλη) είναι ότι πρέπει για στάση και ανασύνταξη. Ειδυλλιακό το περιβάλλον με ωραία παραλία, ταβερνάκια με φρέσκο ψάρι, και το πανέμορφο νησάκι του Αι – Γιαννάκη και τα ερείπια από τις οχυρώσεις, στην απέναντι από το λιμανάκι νησίδα. Το λιμάνι της εξυπηρετούσε στην ρωμαϊκή περίοδο την Σπάρτη που συνδεόταν με την Καρδαμύλη με τη βασιλική οδό, η οποία διέσχιζε την οροσειρά του Ταϋγέτου. Στην πραγματικότητα τα δυνατότερα άντρα των Μανιατών σε αυτή την περιοχή βρίσκονται πιο μέσα στο βουνό, και εκφράζονται με τα Τσέρια το Εξωχώρι και την Χώρα Ανδρούβιστας ενώ πάνω στην διαδρομή ακολουθείστε στην δστ τον δρόμο προς το κοντινό και πολύ σημαντικό Προάστειο με τις πολυάριθμες εκκλησίες και μοναστήρια. 

Και στην Καρδαμύλη αλλά και στην Στούπα υπάρχει οργανωμένο κάμπινγκ σε πολύ όμορφες παραλίες. Στις αμμουδιές της Στούπας και της Καλόγριας ο Ν. Καζαντζάκης έγραψε τον ‘’Ζορμπά’’ και στο λιμανάκι της πρώτης υπάρχει και το σπίτι που έζησε εκείνο τον καιρό. Υπάρχουν δεκάδες ψαροταβέρνες και πολλοί παραθεριστές. Η διαφορά με την κοσμοπολίτικη παραλία έρχεται όταν ακολουθήσετε την δστ προς τους οικισμούς Νεοχωρίου, Πύργου, Καστανιάς, και πιο μακριά της Μηλιάς και αντίθετα της Σαϊδόνας. Πανέμορφα μοναστήρια, παλιά αξιόλογα σπίτια, βυζαντινές εκκλησιές, ο πύργος Ντουράκη (στην Καστανιά) που κατέφυγε το 1803 ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης κατά την διάρκεια του διωγμού των ‘’κλεφτών’’ από τους Τούρκους και δεκάδες άλλα ενδιαφέροντα μνημεία έξω από καθιερωμένες διαδρομές.

Οι παραδοσιακοί οικισμοί της περιοχής στην σκιά του Ταύγετου που δεσπόζει χωρίς διακοπή σε όλη την διαδρομή, επιβεβαιώνουν αυτό που έγραψε ο ιστορικός Steven Runciman. ‘’Η ομορφιά της Ελλάδας οφείλεται ακριβώς, και κατά ένα μεγάλο μέρος (σ.σ.), στην αντίθεση’’. Για ησυχία και για όμορφες εκπλήξεις κατευθυνθείτε προς το μικρό λιμανάκι του Αγίου Νικολάου ενώ αν συνεχίσετε από τον αδιέξοδο δρόμο της παραλίας θα περάσετε από τον Άγιο Δημήτριο με τον χαρακτηριστικό πύργο του καπετάνιου Χρηστέα της Πλάτσας, και το λιγότερο γνωστό ανεκμετάλλευτο σπήλαιο Καταφύγγι, καταλήγοντας σε 4 χλμ συνολικά, στα ριζά των απόκρημνων βράχων με τις σπηλιές και το λιμανάκι της Τραχήλας με τον πύργο των Λεβή. 

Ο πάνω, κεντρικός δρόμος διασχίζει την Πηγή (υπάρχει ταβερνάκι,) με την παλιά εκκλησία της Παναγίας Γιάτρισσας συναντώντας στην συνέχεια τα βυζαντινά εκκλησάκια της Ανάληψης, των Αγίων Αναργύρων, το Σωτήρα στο Νομιτσή και τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος και τον Πολεμόπυργο Καπιτσίνου στην Λαγκάδα. Μετά τον Άγιο Νίκωνα και προς το Οίτυλο αφήνετε το Βορειοδυτικό τμήμα της Μάνης (Μεσσηνιακή ή Έξω Μάνη) τα δέντρα, τις πρασινάδες, τα πλούσια νερά, την εύκολη πρόσβαση στην θάλασσα και εισέρχεστε στην Γεωγραφική περιοχή της Λακωνικής ή Μέσα Μάνης της λειψυδρίας του βράχου, της στεγνής από τον καυτό ήλιο πέτρας και της 2^ης μικρότερης στην Πελοπόννησο πυκνότητας πληθυσμού με 26 κατοίκους ανά τ.χ. (78 μ.ο Ελλάδας).

Σε ολόκληρη τη Λακωνική Μάνη υπάρχουν πολλά κάστρα που διατηρούνται πολύ καλά και περιβάλλονται ακόμα από την λαϊκή φαντασία και την πραγματική ιστορία. Νεράιδες και μπέηδες, πειρατές και βυζαντινές αρχοντοπούλες, Φράγκοι κατακτητές και μαυροφόρες μοιρολογίστρες, ψυχές πολεμιστών, και φονιάδες που ζητούν εξιλέωση. 

Στο παραδοσιακό Οίτυλο, που αναφέρεται ήδη από τον Όμηρο στην Ιλιάδα, σας περιμένει το πρώτο στην διαδρομή.   Το τούρκικο κάστρο Κελεφά που διακρίνεται στην απέναντι πλευρά του φαραγγιού κτίσθηκε πιθανώς στην θέση του φράγκικου κάστρου της Μεγάλης Μαΐνης τον 17^ο Αι και χρησίμευε σαν έδρα της διοίκησης και της φρουράς των Τούρκων (1670 – 1685) των Βενετών (1685 – 1715) για να υπερασπίζεται το λιμάνι του Οιτύλου αλλά και για τον έλεγχο των διόδων της Μέσα Μάνης. Για να επισκεφθείτε τον μαγικό του κόσμο υπάρχει δρόμος από την Αρεόπολη. 

Από αυτή την περιοχή και κάτω το τοπίο αλλάζει αντικαθιστώντας το πράσινο των λόφων με το ξερό και άνυδρο τοπίο της πέτρας, της ξερολιθιάς και των θαμνοειδών αρωματικών φυτών που βρίσκουν ζωή εδώ. Το παραλιακό Καραβοστάσι το Νέο Οίτυλο γραφικό ψαροχώρι με την ομορφότερη παραλία της Μάνης εμπρός του, και το ψαροχώρι κάποτε Λιμένι έχουν ‘’κρατήσει’’ τις πεντακάθαρες παραλίες τους ενώ έχουν αλλοιώσει τα οικιστικά χαρακτηριστικά τους. Ωστόσο στο επίνειο της Αρεόπολης, το Λιμένι εκτός τα ερείπιά του, υπάρχουν, το αναστηλωμένο ‘’παλάτι’’ του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη που προορίζεται για μουσείο, και το σταυρεπίστεγο μοναστήρι της Παναγίας Ευρέτριας (Βρετής) χτισμένο το 1731 με τοιχογραφίες λαϊκών αγιογράφων. 

Νότια, στα δύο χλμ δεσπόζει η παρουσία της Αρεόπολης (Τσίμοβα πριν το ’21) από παλιά πρωτεύουσα της επαρχίας και σημερινή έδρα του Δήμου Οιτύλου. Οι παλιοί Μανιάτες έδωσαν το όνομα του θεού του πολέμου Άρη στην πόλη που χτυπούν οι αέρηδες και θεωρείται η καρδιά της Μάνης. Στο παραδοσιακό τμήμα της πόλης υπάρχει ο σταυροειδής ναός των Ταξιαρχών (18^ος Αι), διατηρητέο μνημείο με πανύψηλο πυργοειδές, πετρόχτιστο καμπαναριό, οι πύργοι Μπαρελάκου, Καπετανάκου, Πικουλάκη (μουσείο) και Μαυρομιχάλη (μουσείο). 

Η Αρεόπολη αναδείχτηκε σε σημαντικό κέντρο στην διάρκεια των τελευταίων τριών αιώνων κάτω από την ηγεσία του ισχυρού γένους των Μαυρομιχαλαίων. Έξω από την εκκλησία των Ταξιαρχών στις 17 Μαρτίου του 1821 οι επαναστάτες Μανιάτες ευλόγησαν τα όπλα τους και με επικεφαλής τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη ξεκίνησαν τον αγώνα εισβάλλοντας στην Μεσσηνία, υψώνοντας την σημαία της επανάστασης στην Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου ίδια ημερομηνία που οι Γρηγοράκηδες επαναστάτησαν στο Γύθειο. Στην ομώνυμη πλατεία 17^ης Μαρτίου σήμερα και κάθε χρόνο αναβιώνει η τοπική γιορτή με αναπαραστάσεις, παρέλαση και τοπικούς χορούς.

Για όσους προτιμήσουν την διαδρομή Αρεόπολη Γύθειο από τον ‘’πάνω’’ κεντρικό δρόμο αξίζει, ακριβώς μετά την Αρεόπολη, να κάνουν μια μικρή παράκαμψη προς τον Σωτήρα όπου εκτός των θαυμάσιων ερειπωμένων πέτρινων αρχοντικών θα απολαύσουν και μια εκπληκτική θέα της πόλης και του Μεσσηνιακού κόλπου.

Ακόμα νοτιότερα σε οκτώ περίπου χλμ στην σκιά του Όρους Σαγγιάς της μεγαλειώδους απόκρημνης συνέχειας του Ταϋγέτου, είναι ο Πύργος Διρού που δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Επισκεφθείτε σίγουρα την συνοικία Πετρόλακκος το θαυμάσιο περιτειχισμένο συγκρότημα του οπλαρχηγού Σκλαβουνάκου. Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν τουλάχιστον 10 βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες θαυμάσια διατηρημένα πυργόσπιτα και το βάθος, στον ομώνυμο όρμο και στην ευρύτερη περιοχή τα πιο σημαντικά φυσικά αξιοθέατα της Ελλάδας, παγκόσμια μνημεία της φύσης με σπάνια αρχαιολογική αξία τα σπήλαια Διρού. 

Η φύση με την επιμονή εκατομμυρίων χρόνων δημιούργησε παραμυθένια αριστουργήματα, αξεπέραστης ομορφιάς που για την περιγραφή τους δεν θάφτανε όλος ο τόμος. Η Βλυχάδα (ή Γλυφάδα), ένα από τα ωραιότερα λιμναία σπήλαια του κόσμου, η Αλεπότρυπα, που χρησίμευε για νεολιθική κατοικία, από τα πιο σημαντικά σε παγκόσμιο επίπεδο λόγω των ευρημάτων που δείχνουν ότι κατοικήθηκε από το 5300 π.χ. Και τα δύο εξερευνήθηκαν την δεκαετία του πενήντα, από το ακούραστο ζεύγος των σπηλαιολόγων Ιωάννη και της αείμνηστης Άννας Πετροχείλου, που συνολικά στον Δήμο Οιτύλου είχαν βρει περίπου εβδομήντα!. 

Στις αρχαιολογικές έρευνες που ακολούθησαν ανακαλύφθηκαν δεκάδες ευρήματα της νεολιθικής εποχής που εκτίθενται στο μικρό στο Νεολιθικό μουσείο. Σε ένα από τα πολλά ‘’άγνωστα’’ στον πολύ κόσμο, γνωστά όμως – ευτυχώς – στην  αρχαιολογική υπηρεσία, σπήλαια της περιοχής, στα ‘’Καλαμάκια’’ και το ‘’Απήδημα’’ βρέθηκαν κατάλοιπα που μαρτυρούν ότι χρησιμοποιήθηκε από τους παλαιολιθικούς ανθρώπους σαν χώρος κατοικίας για εξήντα χιλιάδες χρόνια! Από τότε δηλαδή που αναδύθηκε από την θάλασσα, πριν από εκατό χιλιάδες χρόνια, ως πριν από σαράντα χιλιάδες χρόνια οπότε και σφραγίστηκε¹  η είσοδός του. ‘’Εκείνη την εποχή, που συμπίπτει με την τελευταία περίοδο της Εποχής των Παγετώνων, η εικόνα της Μάνης ήταν πολύ διαφορετική από την σημερινή. Η θάλασσα βρισκόταν πολύ πιο χαμηλά και η ακτή πιο μακριά, αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο. Όλη η χερσόνησος καλυπτόταν από λόγγους και αραιά δάση, όπου κατοικούσαν ελέφαντες, ρινόκεροι, αγριοκάτσικα, ελάφια και άλλα άγρια ζώα’’ αναφέρει ο αρχαιολόγος κ. Ντάρλας Ανδρέας, για τις ανασκαφές που άρχισαν πριν από οκτώ χρόνια, και υπολογίζει να ολοκληρωθούν το 2005, όταν αποκαλυφθούν και μελετηθούν υπολείμματα όλως των φάσεων κατοίκησης του σπηλαίου. 

Την ανασκαφική έρευνα διενεργεί η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, και το Γαλλικό Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Πρόσφατα μάλιστα (2002) έγινε ειδική έκθεση ‘’Καλαμάκια 8 χρόνια ανασκαφής’’ με τα ευρήματα που ήρθαν στο φως παρουσιάζοντας μια ταινία και ένα cd – ROM που ταξίδεψε τους επισκέπτες σε χίλιους αιώνες Μανιάτικης προϊστορίας. 

Ο κεντρικός οδικός άξονας συνεχίζει να διεισδύει βαθιά στα χωριά και την ιστορία τους. Σε απόσταση περίπου 3 χλμ μετά τον Πύργο Διρού υπάρχει μια ωραία παράκαμψη που οδηγεί μέσω της σαν το όνομά της όμορφης Τριανταφυλλιάς στο Νικάνδρι και τη Χαρούδα ή λίγο πιο πάνω έξω από τον κεντρικό δρόμο προς τα ξεχασμένα χωριά Δρύαλο, Σκυφιάνικα, Παλιόχωρα, Βάμβακα, Μπρίκι, και τα γνωστότερα Μίνα με τους Αγίους Αναργύρους και τον Άι Γιώργη και τον Πολεμίτα με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ και τον Αι Νικόλα. Ο τόπος είναι ‘’σκληρός’’, ορεινός με πολλούς ανέμους. Αν πρώτη φορά επισκεφθείτε την περιοχή μπορεί προς στιγμή, να παρασυρθείτε από τις αισθήσεις και να νομίσετε ότι είστε σε άλλη… χώρα.

Κάθε μέρος και κάθε τοπίο, πόσο μάλλον η Μάνη, είναι τόσο μεταβλητό όσο και η ευαισθησία του περιηγητή – ταξιδιώτη που το προσεγγίζει. Από την διακλάδωση της Μίνας κατεβαίνει πάλι στον κεντρικό προς Κίττα και Καλονιούς. Σε ολόκληρη αυτή την θαυμάσια περιοχή οι πολυάριθμοι οικισμοί και συνοικισμοί κρύβουν αληθινό μεγαλείο διηγούμενα με τον τρόπο τους την ιστορικότητα του χώρου της Μέσα Μάνης. Κέντρο του Νυκλιάνικου τοπίου και των παρακείμενων χωριών η πολύπυργος Κίττα,ήταν απο παλιά ένας από τους πιο σπουδαίους οικισμούς. Εδώ εγκαταστάθηκαν οι Νυκλιάνοι άρχοντες (αρχίζοντας τρομερές συγκρούσεις με τους ντόπιους) με τις οικογένειές της μεσαιωνικής πόλης Νύκλι της πεδιάδας Τριπόλεως όταν οι βυζαντινοί εγκατέλειψαν το κάστρο τους τον 14^ο Αι. Και δεν ήταν οι μόνοι. 

Ανυπότακτοι οι Μανιάτες σε όλες τις περιόδους της ιστορίας τους προτίμησαν να αποτραβηχτούν στα βουνά παρά να αναγνωρίσουν ξένη κυριαρχία. Έτσι εξηγείται γιατί τόσοι επιφανείς βυζαντινοί βρήκαν καταφύγιο στην Μάνη μετά την πτώση της Βασιλεύουσας το 1453 και της Τραπεζούντας το 1461. Όπως ο αρχικός οικισμός με τα μεγαλιθικά σπίτια (μερικά εκ των οποίων σώζονται ακόμα), έτσι και ο νεότερος έχει δύο βασικά τμήματα την Πάνω και Κάτω Χώρα που υποδιαιρείται σε έξι κύριες γειτονιές των έξι μεγαλύτερων γενιών. Χαρακτηριστικά δείτε του πύργους του Βουδικλάρη (1763) και του Λαζαρόγγονα (1850) που βρίσκονται στην πλατεία Φούλια. Ανηφορίζοντας προς το τέλος του πάνω μαχαλά θα βρείτε την στάνη και τον μικρό χωματόδρομο που φεύγει για λίγο στο πετρώδες τοπίο. Από εκεί η θαυμάσια θέα προς το χωριό και το πέλαγος θα σας ενθουσιάσει. Στην Κίττα αλλά και γειτονικά Νόμια υπάρχει καφενεδάκι – εστιατόριο.

Αν τα κάστρα και τα πυργόσπιτα της Μάνης με τις πολεμίστρες, τις ζεματίστρες ή λαδερές διαφύλαξαν την ακεραιότητα των κατοίκων, τα μοναστήρια οι δεκάδες εκκλησίες και τα ξωκλήσια με τους αγίους και τα λαδοκάντηλα αποτέλεσαν την κιβωτό του πνεύματός τους. Μικρές, ταπεινές, χωρίς να ζηλέψουν την δόξα, παρ’ ότι διέθεταν αρκετή, λειτούργησαν σαν φωτοδότης ήλιος σφυρηλατώντας το ανεξάρτητο πνεύμα των μανιατών. Πάνω στο βουνό διακρίνεται ο Προφήτης Ηλίας και η Αγία Πελαγία (το άσπρο εκκλησάκι) ενώ χαμηλότερα στον πετρώδη ‘’κάμπο’’ ο βυζαντινός ναός των Αγίου Σέργιου και Βάκχου (Τρουλωτή) από τους πιο ενδιαφέροντες ναούς στην Μέσα Μάνη (12^ου Αι). Παράδεισος για τον μελετητή του μνημειακού πλούτου της χώρας αποδεικνύεται όλη την Λακωνική Μάνη, Δυτική και Ανατολική αφού σε αυτόν τον ‘’μικρό’’ χώρο έχουν καταγραφεί και τεκμηριωθεί περισσότερες από εκατό βυζαντινές εκκλησίες ενώ ακόμη περισσότερες είναι οι μεταβυζαντινές, που χτίζονταν μέχρι και τον 19^ο αιώνα.

Πριν προχωρήσετε στα μέσα χωριά της Ανατολικής ή προσηλιακής Μάνης θα περάσετε έξω από τον ‘’τουριστικά’’ αξιοποιημένο Γερολιμένα, και μέσα από τα Άλικα. Τα αταίριαστα σημεία πολλά η προχειρότητα περισσεύει. Σίγουρα οι ζημιωμένοι είναι αυτοί που έχουν κάνει σωστές επενδύσεις σεβόμενοι τον χώρο και την ιστορία του. Η ουσία όμως είναι ότι και αυτή η περιοχή έχει πληγεί ανεπανόρθωτα από την καινούργια ασθένεια που έχει χτυπήσει όλους τους παραδοσιακούς οικισμούς της Ελλάδας που λέγεται ‘’πέτρινες εξωτερικές επενδύσεις – προσθήκες’’. Οι νέοι δρόμοι που ανοίχτηκαν όταν – ειρωνεία – έφυγαν πια οι άνθρωποι για τους οποίους υποτίθεται ότι έγιναν,  έφεραν ίσως τουρισμό, αλλά και νέους, καινούργιους ιδιοκτήτες που δεν τους απασχολεί το μνημειακό σύνολο του οικισμού που διάλεξαν να ζήσουν. Έτσι λοιπόν και αυτή τη φορά η επιθυμητή; ανοικοδόμηση, οδήγησε σε λανθασμένη αισθητική που σαν τελικό αποτέλεσμα έχει να πληγώνει και όχι να θεραπεύει ως όφειλε να κάνει, εάν υπήρχε σαφής προσέγγιση του τι τέλος πάντων ονομάζεται παραδοσιακό.

Τα εξαιρετικά τοπία και οι γκρεμοί στον Γερολιμένα σε συνδυασμό με τις εκδρομές στο Ταίναρο στον Άγιο Κυπριανό στην Κοκκάλα, ή τον Κότρωνα με καϊκάκια, θα σας καθηλώσουν και μαζί με τις ταβέρνες ίσως κλέψουν, όχι άδικα, λίγο από τον χρόνο σας. Με αυτές τις σπάνιες εκδρομές μπορείτε να εξερευνήσετε την Ανατολική Μάνη και να αποκτήσετε άλλη άποψη για τα χωριά που κρέμονται στους γκρεμούς πάνω από την θάλασσα. 

Μετά τα Άλικα η δστ που αφήνουμε προσωρινά, οδηγεί προς Τσικκαλιά και Λάγεια ενώ ο παραλιακό δρόμος συνεχίζει προς την εκπληκτική Βάθεια. Ύμνοι έχουν γραφτεί για την σπάνια ομορφιά της περιοχής από ενθουσιώδεις ταξιδιώτες. Σίγουρα ένα Μανιάτικο τοπίο στην πιο γνήσια μορφή του και από τους πιο ενδιαφέροντες τυπικούς χώρους της Μάνης όπου η άμυνα και η ασφάλεια αναδείχτηκαν σε πρωταρχικούς παράγοντες για την σύνθεση και την αρχιτεκτονική του οικισμού.

Η Βάθεια από τα πιο χαρακτηριστικά μανιάτικα χωριά, σε  μικρή απόσταση από τη θάλασσα κτισμένη αμφιθεατρικά ψηλά στον λόφο, επιβλέπει σαν πραγματικός βιγλάτορας προς το Κάβο Γκρόσο, τον κόλπο του Γερολιμένα έχοντας στα πόδια της την Κυπάρισσο, τα Άλικα και την ανοιχτή θάλασσα. Τα πέτρινα σπίτια και πυργόσπιτα (18^ος – 19^ος Αι) περίπου εβδομήντα είναι συγκροτημένα σε πυκνοχτισμένες γειτονιές με εκκλησία, πλατεία, οχυρές κατοικίες, πολεμικούς πύργους και λιοτρίβια. Ο παραδοσιακός μανιάτικος οικισμός αφήνει άφωνο τον επισκέπτη όσο αυτός πλησιάζει και τον ακινητοποιεί με την ασύλληπτη σύνθεση του όταν τον περπατήσει. Αναστηλώθηκε σχεδόν όλος από τον Ε.Ο.Τ. και πολλοί παλιοί πύργοι ανανεωμένοι αξιοποιήθηκαν και λειτουργούν σαν ξενώνες. 

Η Μάνη των 900 τ.χ. του Μεσσηνιακού και Λακωνικού κόλπου είναι στην ουσία η χερσόνησος του Ταίναρου ή Κάβο Ματαπάς, με 70 χλμ μήκος και 20 πλάτος, η φυσική συνέχεια του Ταΰγετου με το βουνό Σαγγιάς και απόληξη την ‘’άκρα Ταίναρον’’ όπως είναι γνωστό από τον Όμηρο, το νοτιότερο οδικό σημείο (ηπειρωτικό) στην Βαλκανική (36^Ο 23’) και το δεύτερο στην Ευρώπη με πρώτο το Capo da Roca έξω από την Λισσαβόνα στις 38^ο 47’. 

Τρία χλμ μόλις από την Βάθεια σε μια ονειρεμένη διαδρομή προβάλει η ακριτική χερσόνησος ανάμεσα από το Μεσσηνιακό και Λακωνικό κόλπο. Στο στενό σημείο κατευθύνεστε αριστερά προς Πόρτο Κάγιο (αρχαία Ψαμαθούς) και δεξιά προς τον όρμο και τους οικισμούς Μαρμάρι (με ωραίες αμμουδιές), ή τα ερειπωμένα Πάλιρο και Κουρελοί. Λίγο πριν από τον Πάλιρο υπάρχει δστ που σε 2,3 χλμ σας φέρνει σε έναν εντελώς ξεχασμένο τόπο τα Κοκκινόγεια με υποδομές για ύπνο και φαγητό. Πεζοπορώντας θα φτάσετε σε έναν ‘’σωρό’’ από πέτρες, τους Άγιους Ασώματους όπου αντηχούν – θαρρείς – ακόμα τα διαπεραστικά μανιάτικα μοιρολόγια, ένα προσκύνημα στον κάτω κόσμο τον άυλο και ‘’ασώματο’’. 

Ο Ναίσκος είναι κτισμένος με τα υλικά του ιερού τεμένους, ψυχοπομπείου των Θεών Ποσειδώνα και Απόλλωνα (του Ομηρικού Ηλίου – Απόλλωνα). Εδώ οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι υπήρχε μια από τις πολλές πύλες του Άδη, ενώ η παλιότερη λαϊκή φαντασία σε συνδυασμό με τις εικόνες που μετέφεραν οι περιηγητές του 18^ου Αι για σπηλιές, με αμέτρητα λάφυρα από την πειρατική δράση των μανιατών, έπλασε ένα σωρό θρύλους και ιστορίες που έχουν έρθει ως τις μέρες μας, με την μορφή σύγχρονων ‘’ανακαλύψεων’’, τεράστιων σε μήκος υπογείων ‘’δρόμων’’, αχανών σπηλαίων κλπ. Αυτή η κατασκευή είναι σαν μεγαλιθικό καλύβι (οι Μανιάτες τα ονομάζουν ‘’κολοσσόσπιτα ή κολόσπιτα’’ επειδή μην έχοντας χώρο σε υποχρεώνουν να μπεις με την πλάτη) από αυτά που είναι γεμάτη η Μάνη και κανείς δεν γνωρίζει πότε και ποιος τα ‘’έκτισε’’. 

Πιθανολογείται ότι έρχονται από την εποχή του χαλκού και αποδίδονται σε έναν ναυτικό λαό που δημιούργησε τέτοια κτίσματα σε όλη την περιοχή της Μεσογείου. Το καλογραμμένο μονοπάτι από εδώ συνεχίζει προς τον φάρο που απέχει περίπου 40’. Αν έχετε enduro χωρίς μπαγκάζια, μπορείτε για λίγο να οδηγήσετε ώστε να περπατήσετε λιγότερο, με προσοχή πάντα αφού από ένα σημείο και μετά δεν ‘’παίρνει’’ αναστροφή. Ο πετρόχτιστος φάρος ύψους 16 μέτρων αυτοματοποιημένος πια, χτίσθηκε το 1882 από Γάλλους και άρχισε να λειτουργεί το 1887 για λογαριασμό της υπηρεσίας Φάρων, που στην Μάνη εκπροσωπήθηκε με τρεις.

Τα μικροχώρια Μαρμάρι και Πόρτο Κάγιο έχουν ταβέρνες, όμορφες παραλίες, ενοικιαζόμενα δωμάτια, υποδομές για τα σκάφη που προσεγγίζουν και έναν θαυμάσιο μυστηριώδη χώρο για εξερεύνηση. Το νοτιότερο λιμάνι μας, το Πόρτο Κάγιο ονομάστηκε έτσι από τα ορτύκια (cailles) που έκαναν εδώ την τελευταία τους στάση πριν πετάξουν προς την Κυρηναϊκή. Από το κάστρο (1570) του Αχίλλειου (απέναντι από το λιμάνι) δεν σώζονται σήμερα παρά ερείπια. Ακόμα όμως ο περιηγητής, έχει την αίσθηση ότι επιβλέπει τον χώρο με ανακαινισμένα τα λιγοστά σπίτια του. 

Το τοπίο πολλές φορές απωθεί, ίσως δοκιμάζοντας τις αντοχές σας. Η Θρυλική Μάνη με τα αναρίθμητα μνημεία, τους παραδοσιακούς διατηρητέους πέτρινους Πύργους, πάνω στα άγρια βουνά τα λιτά αγροτόσπιτα σε ένα ανυπότακτο τοπίο, τα εκπληκτικά μονοκάμαρα εκκλησάκια χτισμένα πριν τον 11^ο αι, εξαιρετικές και σπάνιες αφύλακτες δυστυχώς τοιχογραφίες και ζωγραφικές παραστάσεις. Ιδιόμορφη και μοναδική αυτά είναι τα βασικά στοιχεία, που συνθέτουν την ανεπανάληπτη μανιάτικη ατμόσφαιρα όπως δεν την έχετε νοιώσει σε κανένα μέρος του ελληνικού χώρου. 

Η αλμύρα της θάλασσας και οι νοτιάδες που φέρνουν μαζί τους την κάψα της αφρικάνικης Ηπείρου έχουν ορίσει την κλιματολογική μοίρα της περιοχής. Το καλοκαίρι, ειδικά ο Ιούλιος – Αύγουστος κάνουν την παραμονή αφόρητη μια που είναι οι πιο ζεστοί μήνες ειδικά για τον ασυνήθιστο επισκέπτη. Η καλύτερη εποχή για περιήγηση στην Μάνη είναι η άνοιξη με τις ευχάριστες λιακάδες της. Φροντίστε να εξασφαλίσετε μέρος της αδείας σας για ταξίδι τουλάχιστον πέντε ημερών. 

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Από τις ανακατατάξεις και τα γεωλογικά φαινόμενα ‘’σφραγίστηκαν’’ δεκάδες σπήλαια σε όλη την παραθαλάσσια ζώνη. Μεταξύ αυτών ήταν και το Ταίναρο και οι ‘’πύλες του Άδη’'.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 27330

ΔΙΑΜΟΝΗ: Γερολιμένας Πύργος Τσιτσίρη στο Σταυρί 56297 8, 2106858960, Ακρογιάλι 54204, Ακροταιναρίτης 54205, Αρχοντικό 54285, Βάθεια 6 παραδοσιακοί Μανιάτικοι πύργοι info 2733055244 55292,  Πύργος Καπετανάκου στην Αρεόπολη 51923, 51233, Μάνη 51269, Στο Οίτυλο το ομώνυμο 59222, Porto Vitilo 59210, Διρός το ομώνυμο 52306.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην Καρδαμύλη 272173461, και την Στούπα 54319, 54327.

ΦΑΓΗΤΟ: www.dimosoitilou.gr/gr/index.htm Ότι καιρό και να πραγματοποιήσετε την εκδρομή δεν θα αντιμετωπίσετε πρόβλημα τόσο στο φαγητό, όσο και στην αγορά προμηθειών για το κάμπινγκ. Καρδαμύλη, Στούπα, Παραλιακό Οίτυλο, Καραβοστάσι και δεκάδες άλλα σημεία μέχρι κάτω τον Γερολιμένα τη Βάθεια και το Πόρτο Κάγιο. Ολόφρεσκο ψάρι, αλλά και ψητά. Στους φούρνους της Μάνης θα γευθείτε φρεσκοψημένο ψωμί και πίττες και νοστιμότατο παξιμάδι.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: www.dimosoitilou.gr Δήμος Οιτύλου (Αρεόπολη) 51239, Α΄ Βοήθειες: 51215 Αστυνομία: 51209, Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Η Καλαμάτα έχει δεκάδες επώνυμα  στην Αρεόπολη: Μπουτσικάρης Δημήτριος 51152.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.mani.org. www.messinianin.gr Στην πλατεία της Αρεόπολης επισκεφθείτε το βιβλιοπωλείο του Γ. Δημακόγιαννη για βιβλία, Χάρτες και πληροφορίες. Σπήλαια Διρού 52222, καθημερινά 08:00 – 15:00, και Νεολιθικό Μουσείο 52223 εκτός Δευτέρας 08:00 – 15:00.www.dimosoitilou.gr/gr/spilaia/sp.htm www.mani.org.gr/spilaia Προσοχή στην οδήγηση μια που ο νομός Λακωνίας είναι ένας από τους 17 με υψηλότερη του μέσου όρου (2,4) αναλογία τροχαίων ατυχημάτων ανά 1000 κατοίκους. Τοπικό μέλι, τυρί σφαέλα ή μυζήθρα, ελιές, λουκάνικα και εκπληκτικής νοστιμιάς καπνιστό σύγκλινο από τα μπακάλικα των χωριών, μόνο.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Εκτός της Καλαμάτας έχει στον Κάμπο, και την Αρεόπολη. Γενικά δεν θα αντιμετωπίσετε πρόβλημα.

ΧΑΡΤΕΣ: Το απόλυτο ‘’εργαλείο’’ οι χάρτες της ΑΝΑΒΑΣΗ, Χ. Τρικούπη 6 – 10 – Atrium, 2103647703. Για την Μάνη υπάρχουν οι τίτλοι: Ταίναρο, Καρδαμύλη – Στούπα, Βέργα – Κάμπος, Αγ. Νικόλαος – Τραχήλα, και για την συνέχεια του ταξιδιού Μυστράς – Σπάρτη, Ξυροκάμπι, όλοι σε κλίμακα 1:25000. Όλες οι Νομαρχίες της Πελοποννήσου (Νομαρχία Λακωνίας 273126243, 25898 Σπάρτη) έχουν εκδώσει τουριστικούς χάρτες που διανέμονται δωρεάν, και περιλαμβάνουν όλους τους ιστορικούς χώρους, μνημεία, κάστρα, σπήλαια, πεζοπορικές ή άλλες διαδρομές. Επίσης οι Freytag & Berndt σε κλίμακα 1: 300.000 όλη η Πελοπόννησος & Πελοπόννησος - Κόρινθος : σε κλίμακα 1:250.000. Εξαιρετική αλλά σπάνια η έκδοση της ADAC, Πελοπόννησος σε κλίμακα 1:250.000.

ΒΙΒΛΙΑ: Βιβλίο και χάρτης από την Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Λακωνίας 2731026243 έκδοση 2000. Πελοπόννησος / Ναύπλιο, Μονεμβασιά, Μάνη, Πύλος – Ναυαρίνο, Έκδοση της Καθημερινής 1996, Πελοπόννησος + χάρτης / Ε. Καρποδίνη – Δημητριάδη / Εκδοτική Αθηνών 1997. Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.ΜΟ.Καλαμάτας 2721088009, ΛΕ.ΜΟ.Σ. Λέσχη Μοτοσυκλέτας Σπάρτης Αικατ. Γρηγορίου 32, Σπάρτη τηλ Fax: 2731020202,  Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (ΜΑΝΗ – ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ) αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Πελοπόννησος / τόμος ΙΒ’ / Καθημερινή 1996
• Στη Χερσόνησο της Μάνης / Γιάννης Σαΐτας / τόμος ΛΔ’ παραδοσιακή αρχιτεκτονική / Καθημερινή 2001
• Μάνη / τόμος ΙΒ’ Πελοπόννησος / Καθημερινή 1996
• Έξω & Μέσα Μάνη / Γιάννης Σαΐτας / ένθετο 7 ημέρες Καθημερινή 23/7/00
• Παλαιολιθική Μάνη / Άρθρο της Γιώτας Συκκά / Εφημερίδα Καθημερινή / 31/8/2002
• Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.
• Οδοιπορικό στην Πελοπόννησο / Γιώργος Σακκάς – Δημ Καλλίτσης / έκδοση της Prince
• Μάνη / Ελισάβετ Λαλουδάκη περιοδικό Οξυγόνο Τ4 / Φθινόπωρο 1996
• Οι φρουροί της Μάνης / Γιώργος Παπαδόπουλος Τετράδης / Περιοδικό ΓΕΩ 21/10/2000
• Ο Ελκόμενος Χριστός και η Αγία Σοφία / Χάρης Α. Καλλιγά / ένθετο Πελοπόννησος Επτά Ημέρες 10/7/94
• Μονεμβασιά / Αναστασία Γκολιομύτη / Περιοδικό Οξυγόνο Τ8^1/2 Μάιος – Ιούνιος 1998
• Χάρις Καλλιγά / Η βυζαντινή Μονεμβασιά, οι πηγές της ιστορίας της, Εστία. 

 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ (2837 λέξεις)

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΝΗ – ΓΥΘΕΙΟ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail : Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2003

Σφιχτοχέρα Γη

Το σκληρό και τραχύ τοπίο έφτιαξε έναν τύπο ανθρώπου που κουβαλάει ως τα σήμερα τα βάσανα και τα πάθη της γενιάς του. Προγονικές επιρροές, η δύναμη της ρίζας των Σπαρτιατών άφησαν ίχνη που όσο και να φαίνεται περίεργο δεν μπόρεσε ο χρόνος να σβήσει. Τα πράγματα όμως σήμερα φαντάζουν πιο απειλητικά από ποτέ. Τα ‘’πωλείται’’ έχουν γεμίσει τους πετρόχτιστους πύργους και τα σοκάκια των οικισμών. Ακόμα και στις ελιές καρφώνουν πινακίδες αν και από παλιά οι Μανιάτες θεωρούσαν την ελιά ιερή, και δεν την ράβδιζαν για να πάρουν τον καρπό για να μην πληγωθεί το δέντρο. 

Στην ανατολική πλευρά της Μάνης θα προσεγγίσετε με street από τη δστ των Άλικων που αφήσατε πίσω για την επίσκεψη και γνωριμία με το Ταίναρο και τα λιμανάκια του, Πόρτο Κάγιο – Πόρτο Στέρνες, και Μαρμάρι (βλ. εργασία Δυτική Μάνη – Ταίναρο Τομ Ε’). Όσοι όμως διαθέτουν enduro μπορούν να ακολουθήσουν τον ανηφορικό χωματόδρομο ανατολικά από το Πόρτο Κάγιο που βγάζει στο οροπέδιο ανάμεσα από τα πανέμορφα και παράξενα Τσικκαλιά και Λάγεια παρακάμπτοντας επτά χλμ.

Η Λάγεια μεγάλο και ζωντανό χωριό 300 μ Υ από την θάλασσα εξασφαλίζει ωραία θέα προς τον Λακωνικό κόλπο και δίνει μια ιδέα για την συνέχεια της διαδρομής που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Στο αξιόλογο χωριό οι δεκάδες πολεμόπυργοι περιστοιχίζονται από σπίτια. Ο οικισμός αποτελεί τυπικό δείγμα του μανιάτικου κόσμου της ανάγκης, των πενιχρών πόρων και της μακραίωνης στέρησης.

Όλη η Πελοπόννησος διαθέτει 118 παραδοσιακούς πετρόχτιστους οικισμούς, από αυτούς οι 98 είναι στην περιοχή της Μάνης, 67 στον Δήμο Οιτύλου (δες Δυτική Μάνη – Ταίναρο Τομ Ε’) και 31 στον Δήμο Ανατολικής Μάνης. Κάποτε όλη η Μάνη είχε οκτακόσιους πύργους, σήμερα, όπως φαίνεται και στους αριθμούς, οι πύργοι πέφτουν και λίγοι νοιάζονται. Ακόμα όμως και αυτοί που νοιάζονται όσο και να επιθυμούν τίποτα δεν γίνεται όπως πρώτα. Δεν είναι απλές κατασκευές ούτε ξαναχτίζονται έτσι εύκολα. Μεγάλοι αλλοίωση έχει φέρει η ασυλλόγιστη πρόσληψη Αλβανών τεχνιτών της πέτρας που σίγουρα διαφέρει η τεχνική τους από αυτή των ελλήνων. Έτσι, άθελά τους έχουν ομογενοποιήσει – αλλοιώσει την όψη ολόκληρων περιοχών. Ίδιο χτίσιμο στη Μακεδονία, ίδιο στην Ήπειρό, ίδιο και στην Πελοπόννησο. 

Οι πύργοι της Μάνης είναι το έμβλημα των οικογενειών, σύμβολο καταγωγής και εξουσίας, προνόμιο των ισχυρών πατριών. Καθένας χώρια ανήκει στην οικογένεια και σε όσους αυτή υπερασπίζει. Εκεί κλεινόντουσαν για να υπεραμυνθούν το δίκιο τους – το λένε και δικιωμό – και να προστατέψουν την τιμή της πατριάς, εκεί πάλι γινόντουσαν και οι χαρές, οι γάμοι, τα γεννητούρια, εκεί μαζί και ο θάνατος με τα μοιρολόγια. Υπήρξαν γενιές που δεν βγήκαν ποτέ από τον πύργο τους  - υπερασπιζόμενοι το χρέος του αιμάτου - ναι, γεννήθηκαν, μεγάλωσαν, γέρασαν εκεί, χωρίς να δουν πιο έξω τον κόσμο, μόνο ότι φαινόταν από το μικρό, στενό σαν πολεμίστρα παράθυρο. Και στην βεντέτα δυο οικογενειών…. η γενιά σφάλιζε πόρτες και παράθυρα να υπερασπιστεί μέχρι να έρθει το τέλος, ανεξάρτητα την διάρκεια.

Πριν ξεκινήσουν οι διαδικασίες αναστηλώσεων που πια είναι ευδιάκριτες παντού θα έπρεπε να ζητηθεί η αρχιτεκτονική άποψη από επιστήμονες που νοιάζονται για τον τόπο τους. Αυτό δυστυχώς δεν έγινε, και είναι ο κύριος λόγος που ο επισκέπτης αντικρίζει αταίριαστα - άκομψα στοιχεία.  

Αυτή η πλευρά της Μάνης, η Προσηλιακή για τους ντόπιους, ευτυχώς δεν έχει ακολουθήσει τα ‘’αναπτυξιακά’’ πρότυπα της Δυτικής πλευράς και μελλοντικά είναι βέβαιο ότι θα έχει καλύτερη τύχη. Βοήθησε τα μέγιστα η μέχρι πρόσφατα έλλειψη δρόμου. Ταξιδεύοντας και συγκρίνοντας αυτή την πλευρά, δεν μπορεί ο επισκέπτης παρά να την χαρακτηρίσει ‘’σιωπηλή’’ Μάνη, έξω από τις συνηθισμένες ‘’τουριστικές’’ διαδρομές με λίγες αμμουδιές και βότσαλα, χωριά κοντά στην θάλασσα μικροί όρμοι, κρυστάλλινα νερά αλλά και χωριά κρυμμένα στις πλαγιές του βουνού, Άγγελοι και Άγιοι σε θαυμάσιες τοιχογραφίες αλλά και πυργόσπιτα με πολεμίστρες.

Οδηγήστε σε αυτό το μαγικό όλο αντιθέσεις συγκλονιστικό τοπίο και δείτε τους παλιούς οικισμούς σκαρφαλωμένους στα πιο απρόσιτα μέρη. Η Σπείρα και μετά η ωραία αμμουδιά στην Κοκκάλα και τα ορεινά Παχιάνικα. Στην περιοχή ανάμεσα στο Νυφί και την Μέσα Χώρα υπάρχει δρόμος – μονοπάτι που οδηγεί σε μια κορφή πάνω από την Ι. Μ. Κουρνού (Θεοτόκου) στη θέση ‘’Κιόνια’’, (Βασιλικές Πέτρες των ντόπιων) όπου σώζονται τα αξιόλογα ερείπια αρχαίων ναών και εγκαταστάσεων, της αρχαίας απομονωμένης πόλης των Λακεδαιμονίων Αίγιλα. Τα περισσότερα χωριά φαντάζουν έρημα μέσα στην αγριάδα του τοπίου, και πράγματι έτσι είναι σήμερα. Δεν εγκαταλείφθηκαν στις μέρες μας αλλά πολύ παλιότερα.

Η ερήμωση ξεκίνησε από συγκρούσεις που είχαν να κάνουν με τους ίδιους τους μανιάτες και τη λειτουργία της οικογένειας, ‘’βοήθησαν’’ και οι πολύχρονες νικηφόρες συρράξεις την εποχή Τούρκων, η διάσημη για την σκληρότητά της πειρατεία, και ήρθε σαν τελικό λιθαράκι να προστεθεί η μετανάστευση ήδη από το 1867 στην Κορσική την  Αμερική και τον Καναδά για να ολοκληρωθεί η εικόνα που αντικρίζει σήμερα ο επισκέπτης. Ορεινός και Θαλασσινός ο Μανιάτης διατήρησε και τις δύο πολυτάραχες ταυτότητες. Ξακουστός πειρατής παλιότερα, αγωνίζεται ταυτόχρονα να υποτάξει τις άγονες πλαγιές με ξερολιθιές φτιάχνοντας με μόχθο καλλιεργήσιμες εκτάσεις για το κριθάρι, το στάρι και αργότερα την ελιά. Μια ελιά που τα τελευταία χρόνια έχει πάρει την κάτω βόλτα, αφού τα εργατικά μόνο για το μάζεμά της έχουν φτάσει το διπλάσιο της τρέχουσας εμπορικής τιμής, αφήνοντας πλέον στα δέντρα τον πολύτιμο καρπό.

Όπως σε όλη την περιοχή έτσι και εδώ αρκετοί πύργοι επισκευάζονται, άλλοι αναστηλώνονται ή πουλιούνται σε Γερμανούς, Άγγλους, Αυστριακούς. Γεγονός είναι ότι πολλοί Μανιάτες επιστρέφουν, είτε από τα μεγάλα αστικά κέντρα είτε από το εξωτερικό που ζούσαν χρόνια. Επιστρέφουν και επισκευάζουν. Φυσικά την πληθυσμιακή κατηφόρα του νομού δεν την σταματάνε (είχε τα υψηλότερα ποσοστά φυσικής μείωσης του πληθυσμού το ’96 ενώ μόλις το 1% του πληθυσμού της χώρας ζει στην Λακωνία) αλλά κάτι είναι και αυτό, μια παρακαταθήκη μελλοντικής παρουσίας ίσως.

Στο Έξω Νύμφιο (Νύφι) υπάρχει όμορφη αμμουδιά και μέσω Αργιλιάς – Φλωμοχωρίου εισέρχεστε στον φιλόξενο και ανεπτυγμένο όρμο του Κότρωνα με την ωραία και μεγάλη παραλία. Παραδοσιακός, με τους πύργους, τις ζεματίστρες ή λαδερές, και τα πετρόχτιστα σπίτια του ο οικισμός προσφέρει καλή διαμονή εκπληκτικό θαλασσινό περιβάλλον ξεχωρίζοντας από όλα τα χωριά που περάσατε. Εδώ βρισκόταν η αρχαία Τευθρώνη, ενώ σε μικρή απόσταση στέκονται σιωπηλοί μάρτυρες των νέων ελλήνων οι οικισμοί Ριγανόχωρα και Γονέα.  Όλοι οι χαρακτηριστικοί μανιάτικοι οικισμοί Νύφι, Αργιλιά, Φλομοχώρι, Λουκάδικα μέχρι να φτάσετε στον Κότρωνα έδρα του Δήμου Ανατολικής Μάνης δεν έχουν σχέση με την Δυτική πλευρά. Είναι πιο ήσυχοι και δίνεται η ευκαιρία για παράξενους συλλογισμούς, όπως για παράδειγμα τα οστεοφυλάκια και οι Μανιάτικοι τάφοι. Μόνο όταν αντικρίσετε αυτά τα μεγάλα σπιτάκια με τις περίτεχνες διακοσμήσεις, τον απόλυτο σεβασμό, που ίδια υπάρχουν στην Κάσο και την Κάρπαθο θα νοιώσετε την διαφορά. 

Από τον Κότρωνα φεύγει ο κεντρικός δρόμος για Street, προς Αρεόπολη μέσω του διάσελου της Χιμάρας με τον όμορφο ναό του Αγίου Νικολάου, τα ίχνη της αρχαιότητας (περιοχή αρχαίου Πύρριχου) και τα παμπάλαια σπίτια. Υπάρχουν δύο επιλογές για enduro μια παραλιακή μέσω Ι. Μ. Σωτήρος και η άλλη από Ριγανόχωρα. Και οι δύο καταλήγουν στο ιστορικό Σκουτάρι και τον ομώνυμο κόλπο του με την λιλιπούτεια παραλία και το ταβερνάκι απ’ όπου εύκολα βγαίνετε στον κεντρικό προς Γύθειο.Στην κορυφή του λόφου πάνω από το Σκουτάρι δέσποζε παλιότερα ένα μεγάλο τειχισμένο συγκρότημα και πύργος. Σώζονται τα ερείπια του, πολλά σπίτια και εκκλησίες.

Από εκεί ο ανατολικός παραλιακός δρόμος οδηγεί στον βυζαντινό οικισμό – κάστρο της παλιάς Καρυούπολης με τα συγκροτήματα των Φωκά – Καβαλλιεράκη με τον χαρακτηριστικό πύργο και τις αρχέγονες μεγαλιθικές εκκλησίες, και συνεχίζει μέχρι τον Αγερανό τον πανέμορφο οικισμό των Κουτσογληγοριάνων. Στις πολλές ιστορικές καστροκατοικίες με την ξεχωριστή παμπάλαια στέρνα και το λιοτρίβι παρατηρήστε την μεγαλοπρεπή εκκλησία και το παρακείμενο νεκροταφείο. Πάνω από το χωριό ξεκινά ο όρμος Βαθύ με την μεγαλύτερη παραλία της περιοχής που διαθέτει δύο κάμπινγκ. Στο τρίτο ‘’το μελτέμι’’ που είναι και το μεγαλύτερο έγινε η 19^η Πανελλήνια. 

Στον κεντρικό δρόμο προς το Γύθειο βρίσκεται το φράγκικο ερημωμένο κάστρο του Πασσαβά κτισμένο το 1254 για τον έλεγχο την Ανατολικής εισόδου της Μάνης. Ακόμα διατηρούνται οι πέτρινοι πύργοι του, αν και από ότι φαίνετε δεν έχει γίνει ποτέ συντήρηση. Μαζί με το άλλο του Κελεφά στην Δυτική είσοδο (Οίτυλο) οριοθετούν και εξασφαλίζουν τον έλεγχο όλης της Χερσονήσου από την εποχή του Ομήρου, που εδώ βρισκόταν ο μυκηναϊκός οικισμός Λας. ‘’οι τε Λάαν είχαν ηδ’ Οίτυλον αμφενέμοντο’’ που φανερώνει ότι από τότε ακόμη ήταν το Οίτυλο και η Λας (Πασσαβάς) τα όρια μιας περιοχής. 

Το Γραφικό Γύθειο έδρα του ομώνυμου Δήμου πρωτεύουσα ουσιαστικά της Μάνης αφού ήταν και παραμένει το σημαντικότερο κέντρο της περιοχής ταυτισμένο με την ιστορία της. Ολόκληρη η περιοχή συμπεριλαμβανομένου και του κόλπου που περικλείει την νησίδα από τον μεσαίωνα διαθέτει και την δεύτερη ονομασία Μαραθονήσι. Κατοικείται από την προϊστορική εποχή και ήταν ο εμπορικός σταθμός των φοινίκων, ενώ στο Πελοποννησιακό πόλεμο ήταν ο ναύσταθμος της Αρχαίας Σπάρτης που καταστράφηκε από τους Αθηναίους το 445 π.Χ. Η μετέπειτα οχύρωσή του το μετέτρεψε σε ισχυρό εξαγωγικό λιμένα. Το νεότερο Γύθειο επανιδρύθηκε στα χρόνια της τουρκοκρατίας (18^ος Αι) ενώ από την αρχαία αίγλη του σώζονται στην Παλαιόπολη, βόρεια σχεδόν δίπλα από τον σημερινό οικισμό, τα λείψανα της αρχαίας ακρόπολης, του θεάτρου των ρωμαϊκών χρόνων, του ναού των αυτοκρατόρων Αυγούστου και Τιβέριου, οικοδομημάτων με ψηφιδωτά δάπεδα και δεκάδων άλλων μνημείων.

Πριν από την επανάσταση το Γύθειο ήταν η έδρα των μπέηδων της Μάνης και με πρωτοβουλία του Τζανέτμπεη Γρηγοράκη, ενός ισχυρού Μανιάτη που είχε αναγνωριστεί σαν αρχηγός της Βορειοανατολικής Μάνης, αναπτύχθηκε μαζί με το γειτονικό Μαυροβούνι. Γύρω του ξεχώριζαν σε καλή κατάσταση μέχρι τον Β’ Π.Π. οι πυργοκατοικίες των Γρηγοράκηδων που την 23^η Μαρτίου 1821 κηρύσσουν την επανάσταση.

Απέναντι από το Γύθειο είναι το μικρονήσι, Κρανάη, που σύμφωνα με την μυθολογία ήταν το ερωτικό καταφύγιο του Πάρι και της Ωραίας Ελένης πριν αναχωρήσουν για την Τροία. Εκεί είναι κτισμένος (1829) ο πύργος και η κατοικία του Τζανέτμπέη (Τζανετάκης). Μετά την αποκατάσταση των κτιρίων του πύργου και του φάρου που έγινε τα έτη 1981 – 89 το πρώτο λειτουργεί πλέον σαν Ιστορικό - Εθνολογικό Μουσείο της Μάνης. Τα εκθέματα που παρουσιάζονται συνδέουν τις ιστορικές πηγές – περιηγητικά κείμενα, πρωτότυπες χαρτογραφικές απεικονίσεις δρομολογίων, σχεδιαγράμματα των πρώτων περιηγητών – με το αυθεντικό κομμάτι του μανιάτικου περιβάλλοντος και τον καθημερινό βίο. Είναι  από τα λίγα στην επικράτεια που είναι ανοιχτό από το πρωί μέχρι αργά το βράδυ καθημερινά. Σύντομα θα αρχίσει να λειτουργεί και το αρχαιολογικό μουσείο που μέχρι το ’96 στεγάζονταν στο Δημαρχείο. Πολλά ευρήματα από ανασκαφές της Λακωνικής Μάνης και πολλές συλλογές φιλάρχαιων Γυθεατών περιμένουν να εκτεθούν.

Πρόκειται να μεταφερθεί στο Παρθεναγωγείο, ένα πολύ ωραίο νεοκλασικό που αναστηλώνεται αυτή την περίοδο. Οδηγήστε μέχρι το τέλος του δρόμου για να βρεθείτε κοντά στον πετρόχτιστο φάρο του 1873, ο οποίος επισκευάστηκε μεν για να στεγάσει μουσείο - εκθετήριο της ναυτικής και πειρατικής ιστορίας των Μανιατών, αλλά ακόμη δεν έχει γίνει κάτι προς αυτή την κατεύθυνση. Ο φάρος της Κρανάης είναι από τους λίγους που έχουν διασωθεί, σε καλή κατάσταση με ύψος 23 μέτρα. Πρώτος μεταξύ των τριών της Μάνης σε μια εποχή που το Γύθειο γνώριζε σημαντική ακμή και το μικρονήσι δεν είχε ακόμα ενωθεί με την πόλη διαμέσου του δρόμου. Ο φάρος κτίστηκε σε υψόμετρο 4 μ στο ανατολικό άκρο της νησίδας Κρανάη, για να βοηθήσει την πόλη – λιμάνι που αναπτυσσόταν ραγδαία στην διάρκεια του 19^ου αιώνα. 

Αυτή ακριβώς η ανάπτυξη των θαλάσσιων μεταφορών και των εμπορικών συναλλαγών έκαναν επιτακτική την προστασία του από τις τρικυμίες που δυσκόλευαν την προσέγγιση των πλοίων θέτοντας θέμα ασφάλειας για την ναυσιπλοία της εποχής. Το 1898 πάρθηκε η απόφαση και κατασκευάστηκε μεγάλος λιμενοβραχίονας μήκους 170 μ. ο οποίος προστατεύει εφ’ εξής το λιμάνι και γεφυρώνει τον μικρό δίαυλο, ενώνοντας πλέον την πόλη, με την Κρανάη προσφέροντας στους επισκέπτες μια όμορφη γωνία για να θαυμάσουν σε όλη της την έκταση την θέα της παραλίας και τα δεκάδες νεοκλασικά του Γυθείου.

Από το λιμάνι του στις μέρες διακινούνται κάθε χρόνο χιλιάδες τόνοι εσπεριδοειδών (ο 3^ος στην επικράτεια) και λαδιού (ο 7^ος στην επικράτεια) που έχουν κατακτήσει αγορές του εξωτερικού κύρια την Ρωσία και την Ρουμανία. Επίσης υπάρχει η τακτική και επιδοτούμενη πλέον ‘’άγονη γραμμή’’ Κύθηρα - Καστέλι Κισσάμου Χανίων στην Κρήτη. Στην πόλη γίνεται σπουδαίο φεστιβάλ στο τέλος του Ιουλίου αρχές Αυγούστου με παραστάσεις αρχαίου δράματος στο αρχαίο θέατρο της. Από το Γύθειο μπορείτε να επιστρέψετε στην Καλαμάτα, από την βουνίσια διαδρομή διασχίζοντας τον εκπληκτικό Ταύγετο σε μια από τις καλύτερες ορεινές διαδρομές στην χώρα μας, ή να κατευθυνθείτε στην κοντινή μεγαλειώδη Μονεμβασιά.

Όμορφες διαδρομές, ιστορικά χωριά, εγκατελειμένοι οικισμοί, παλιά χάνια που μετατράπηκαν σε καφενεδάκια, ωραίοι άνθρωποι, αγνοί, άλλες φορές ξεχασμένοι. Το δυνατό κόκκινο φως της δύσης θαμπώνει τα μάτια, το ίδιο και η λαμπρή ανατολή, μέσα στα σύννεφα, πάνω από τις κοφτερές πανύψηλες κορφές των βουνών. Διαδρομές που δύσκολα περιγράφονται σε όλη τους την έκταση. Για να τις γνωρίσεις, χρειάζεται να κατέβεις από την μοτοσικλέτα να σεργιανίσεις τα μονοπάτια να περπατήσεις στους δρόμους, να μυρίσεις την ευωδιά της φύσης με ένα κλαδί στο χέρι, νιώθοντας τη ζωντάνια της, ακούγοντας τους ήχους από τα ρυάκια ή τους χείμαρρους, και τις σοφές κουβέντες των γερόντων. 

Γνωρίστε τους ανθρώπους γύρω σας, τσουγκρίστε ένα ποτήρι, κρασί από το δικό τους βαρέλι, το οικογενειακό, και αμέσως αποκτάς την διάσταση που πρέπει. Λειτουργείτε μέσα στον ιστό, μέσα στην Ελλάδα μας. Αυτή την ξεχασμένη πάνω στην καταστροφική αντάρα της ‘’ανάπτυξης’’, της ''ευκαιρίας'', της αρπαχτής.

Περνώντας από την Σπάρτη δείτε το πρώτο στην Ελλάδα μουσείο ελιάς που λειτουργεί από τις 10 Ιανουαρίου 2003 (βλ. εργασία Μουσείο ελιάς  & Ελληνικού λαδιού στον τόμο Ζ’ 2005). Σε έναν πανέμορφο χώρο προβάλλεται η καλλιέργεια της ελιάς, η παραγωγή λαδιού και στον οποίο ο επισκέπτης θα βρει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την ιστορία της Ελιάς από την αρχαιότητα ως σήμερα. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 27330

ΔΙΑΜΟΝΗ: Γύθειο ‘’Αέρηδες’’ 24495, ‘’Νηρηίδες’’ 24497, ‘’Ακταίον’’ 22294, ‘’Γύθειον’’ 23523, ‘’Πάνθεον’’ 22289, Παραδοσιακός Οικισμός Μαραθέας 2733061506. Στον Κότρωνα www.kotronas.gr ‘’Κότρωνας Bay’’ 53402,         Κοκκάλα ‘’Σολότερι’’ 21126, Κάστρο 21620.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Γύθειο ‘’Μελτέμι’’ 22833, 23260, ‘’Κρόνος’’ 93320, ‘’Πόρτο Αγερανός’’ 93364 ‘’Mani Beach’’ 23451, ‘’Gythion Bay’’ 22522.

ΦΑΓΗΤΟ: Δεκάδες ταβερνάκια στο Γύθειο για μεζέδες και ουζάκι. Προσφέρουν από φρέσκο ψάρι μέχρι ψητά της ώρας. Στους φούρνους της Μάνης θα γευθείτε φρεσκοψημένο ψωμί και πίττες.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Γυθείου 22210, Α΄ Βοήθειες: 22001, 3, Αστυνομία: 22100, 22236. Δήμος Ανατολικής Μάνης Κότρωνας 21205, Αστυνομία 21255. Στο Γύθειο ένας θαυμάσιος πολυχώρος του Γιώργου Χασανάκου με πολύτιμες εκδόσεις για τον ταξιδιώτη, και μια έκθεση φωτογραφιών της Μάνης. Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Στην Σπάρτη πολλοί, στο Γύθειο Πατσουράκος Ιωάννης 24100, Τσιριμπής Παναγιώτης 22422.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.gythio.net Ιστορικό και εθνολογικό μουσείο Μάνης 22676 ανοιχτό καθημερινά 09:00 – 21:00 το καλοκαίρι 09:00 – 19:00 το χειμώνα. www.hellasmani.gr www.kastromaini.gr Αρχαιολογικό Μουσείο 22427 08:30 – 15:00 Δευτέρα κλειστά. Για εισιτήρια και δρομολόγια της γραμμής Πειραιάς – Γύθειο & Γύθειο – Κύθηρα – Καστέλι Κισσάμουεπικοινωνήστε με το ταξιδιωτικά Γραφεία Ροζάκη Σοφία 22650, Χαλουλάκος Παν 22996, Κόστος 20/3/03, 18,90 EUR το άτομο και περίπου 20,00 EUR η μοτοσυκλέτα. Λιμεναρχείο Γυθείου 22262 Τοπικό μέλι, ελιές, εκπληκτικής νοστιμιάς καπνιστό σύγκλινο και λουκάνικα από τα μπακάλικα των χωριών, μόνο. Προσοχή στην οδήγηση μια που ο νομός Λακωνίας είναι ένας από τους 17 με υψηλότερη του μέσου όρου (2,4) αναλογία τροχαίων ατυχημάτων ανά 1000 κατοίκους.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στο Γύθειο, και την Χιμάρα.

ΧΑΡΤΕΣ: Το απόλυτο ‘’εργαλείο’’ οι χάρτες της ΑΝΑΒΑΣΗ, Χ. Τρικούπη 6 – 10 – Atrium, 2103647703. Για την Μάνη υπάρχουν οι τίτλοι: Ταίναρο, Καρδαμύλη – Στούπα, Βέργα – Κάμπος, Αγ. Νικόλαος – Τραχήλα, και για την συνέχεια του ταξιδιού Μυστράς – Σπάρτη, Ξυροκάμπι, όλοι σε κλίμακα 1:25000. Όλες οι Νομαρχίες της Πελοποννήσου (Νομαρχία Λακωνίας 273126243, 25898 Σπάρτη) έχουν εκδώσει τουριστικούς χάρτες που διανέμονται δωρεάν, και περιλαμβάνουν όλους τους ιστορικούς χώρους, μνημεία, κάστρα, σπήλαια, πεζοπορικές ή άλλες διαδρομές. Επίσης οι Freytag & Berndt σε κλίμακα 1: 300.000 όλη η Πελοπόννησος & Πελοπόννησος - Κόρινθος : σε κλίμακα 1 : 250.000. Εξαιρετική αλλά σπάνια η έκδοση της ADAC, Πελοπόννησος σε κλίμακα 1 : 250.000.

ΒΙΒΛΙΑ: Αναλυτική παρουσίαση των μονοπατιών του Μαλέα από τον Αντώνη Καλογήρου στο ένθετο Trekking Νο 10 του περιοδικού Οξυγόνο Τ18^1/2  Σεπτέμβριος 2001. Βιβλίο και χάρτης από την Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Λακωνίας 2731026243 έκδοση 2000. Πελοπόννησος / Ναύπλιο, Μονεμβασιά, Μάνη, Πύλος – Ναυαρίνο, Έκδοση της Καθημερινής 1996, Πελοπόννησος + χάρτης / Ε. Καρποδίνη – Δημητριάδη / Εκδοτική Αθηνών 1997. Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.ΜΟ.Σ. Λέσχη Μοτοσυκλέτας Σπάρτης Αικατ. Γρηγορίου 32, Σπάρτη τηλ Fax: 2731020202,  Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (ΜΑΝΗ – ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ) αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Πελοπόννησος / τόμος ΙΒ’ / Καθημερινή 1996
• Στη Χερσόνησο της Μάνης / Γιάννης Σαΐτας / τόμος ΛΔ’ παραδοσιακή αρχιτεκτονική / Καθημερινή 2001
• Μάνη / τόμος ΙΒ’ Πελοπόννησος / Καθημερινή 1996
• Έξω & Μέσα Μάνη / Γιάννης Σαΐτας / ένθετο 7 ημέρες Καθημερινή 23/7/00
• Παλαιολιθική Μάνη / Άρθρο της Γιώτας Συκκά / Εφημερίδα Καθημερινή / 31/8/2002
• Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.
• Οδοιπορικό στην Πελοπόννησο / Γιώργος Σακκάς – Δημ Καλλίτσης / έκδοση της Prince
• Μάνη / Ελισάβετ Λαλουδάκη περιοδικό Οξυγόνο Τ4 / Φθινόπωρο 1996
• Οι φρουροί της Μάνης / Γιώργος Παπαδόπουλος Τετράδης / Περιοδικό ΓΕΩ 21/10/2000
• Ο Ελκόμενος Χριστός και η Αγία Σοφία / Χάρης Α. Καλλιγά / ένθετο Πελοπόννησος Επτά Ημέρες 10/7/94
• Μονεμβασιά / Αναστασία Γκολιομύτη / Περιοδικό Οξυγόνο Τ8^1/2 Μάιος – Ιούνιος 1998
• Χάρις Καλλιγά / Η βυζαντινή Μονεμβασιά, οι πηγές της ιστορίας της, Εστία.

 ΘΕΣΣΑΛΙΑ (6685 λέξεις)

ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΣ ΠΙΝΔΟΥ – ΟΙ ΠΗΓΕΣ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Οι Πηγές της Ζωής

Μια από τις ομορφότερες περιοχές στην Ελλάδα για καλοκαιρινές διακοπές ή για ολιγοήμερες χειμωνιάτικες αποδράσεις από την πόλη, είναι ο ορεινός Χώρος απ’ όπου πηγάζει ο Αχελώος. Ολόκληρη η τεράστια αυτή περιοχή είναι ενταγμένη στο δίκτυο οικοτόπων ‘’Φύση 2000’’, αφήνοντας ελπίδες ότι θα παραμείνει παρακαταθήκη για το μέλλον. 

Αν θέλαμε να βάλουμε κάποια όρια στην περιοχή του Ασπροποτάμου ώστε να περιηγηθείτε σε όσο το δυνατόν περισσότερα αξιοθέατα στην ζώνη των πηγών του θα καταλήγαμε στο Περιστέρι (2295 μ .Υ), ο Λάκμος των αρχαίων μας προγόνων απ’ όπου πηγάζει, και την Κακαρδίτσα (2429 μ. Υ) το έκτο κατά σειρά ύψους βουνό της Πίνδου.

Σε ένα ευρύτερο περίγραμμα ανήκουν τα χιλιοτραγουδισμένα βουνά της Νότιας Πίνδου που αγκαλιάζουν τον μυθικό ποταμό στην πορεία του. Το Βόρειο τμήμα καλύπτει η Μοράβα ενώ το Ανατολικό οριοθετείται από τον Ορεινό όγκο της Τριγγίας (2204 μ. Υ), Δυτικά τα απόκρημνα Τζουμέρκα (2393 μ. Υ). Στο ‘’μέσον’’ η Νεράιδα (2074 μ. Υ) Νότια το βουνό Χατζής (2038 μ. Υ) με τον σχηματισμό του Αυγού (2148 μ Υ). Στα ανατολικά ο Κόζιακας (1901) υψώνεται σαν φυσικό φράγμα προς τον Θεσσαλικό κάμπο κλείνοντας στην αγκαλιά του τον Ασπροπόταμο. Στα βουνά του, στην ισοϋψή των 900 έως 1200 μ. και ψηλότερα έχει κτισθεί ένας μεγάλος αριθμός χωριών σε κοντινές αποστάσεις το ένα από το άλλο. Ιστορικές εκκλησίες, ανθρώπινα, αλλά και φυσικά μνημεία αληθινά έργα τέχνης, υπάρχουν σε όλα τα χωριά που διασχίζετε.

Η περιοχή είναι ευρύτερα γνωστή σαν Δασικό Σύμπλεγμα Ασπροποτάμου που στο σύνολό της είναι μια συγκροτημένη μεγάλη δασική έκταση με φυσιογραφική μοναδικότητα, καταλαμβάνοντας τις απαρχές της λεκάνης απορροής του ποταμού Αχελώου (Ασπροποτάμου). Λέγεται Σύμπλεγμα γιατί είναι οκτώ δάση μαζί, το ένα κοντά στο άλλο, ώστε όλα μαζί να απαρτίζουν ένα μοναδικό για την χώρα μας σε έκταση και ομορφιά, δάσος Ελάτης κυρίως, με μίξη σε ορισμένες περιπτώσεις και μερικών άλλων δασοπονικών ειδών, όπως Οξυάς, Μαύρης Πεύκης και Δρυός. 

Στην περιοχή ξεκίνησε μετά το 1950 από τη δασική υπηρεσία η εφαρμογή της πρότυπης εκμετάλλευσης δασών, που δίνει την πρώτη ύλη στην μοναδική στη χώρα μας κρατική βιομηχανία ξύλου με έδρα την Καλαμπάκα.    Δασολόγοι, Δασοκόμοι, Δασοφύλακες και Δασεργάτες δώσανε τον καλύτερο εαυτό τους με αναδασώσεις και υλοτομίες εξυγίανσης ανοίγοντας ταυτόχρονα τους πρώτους δασόδρομους, που εκτός από την εκμετάλευση των δασικών προϊόντων συνέδεσαν για πρώτη φορά με αυτοκίνητο όλα τα ορεινά χωριά της περιοχής.

Έγινε τόσο καλή επιστημονική εκμετάλευση, που αργότερα, αυτό το πρότυπο με τις ίδιες βάσεις επεκτάθηκε με επιτυχία σε όλα τα δημόσια δάση της χώρας. Η συνολική έκταση των οκτώ αυτών δασών (Δολιανών, Κρανιάς, Πολυθέας, Στεφανίου, Καλλιρρόης, Κατάφυτου, Ανθούσας, Χαλικίου ) ανέρχεται σε 280.000 στρέμματα από τα οποία τα125.000 στρ. είναι δασοσκεπής, 36.000 στρ. έκταση μερικώς δασοσκεπής, 76.000 στρ. υποαλπική περιοχή (θερινοί βοσκότοποι) και τα υπόλοιπα 43.000 στρ. άγονες εκτάσεις, οικισμοί, θαμνότοποι κλπ. Αρκετές από αυτές τις περιοχές ανήκουν σε ιδιώτες οι οποίοι συνεκμεταλλεύονται τα δάση, έχουν δικαίωμα ξύλευσης και βοσκής για τα επιδοτούμενα κοπάδια από πρόβατα ή γελάδια. 

Σε όλη τη διαδρομή, όσο προσεγγίζετε το ‘’κέντρο’’ της τόσο γίνεται αισθητή η παρουσία του νερού σαν ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία του περιβάλλοντος. Σε αυτά τα ποτάμια και τα ρέματα υπάρχει μικρή παρουσία της ξακουστής για τη νοστιμιά της Πέστροφα Ασπροποτάμου (Truta Fario), ενώ μέσα στα δάση υπάρχουν πιθανότητες να συναντήσετε Άγρια Ζώα, όπως Αλεπού, Λαγός, Αγριόχοιρος, και σπανιότερα κάποιο Ζαρκάδι. Η περιοχή είναι από τους λίγους εναπομείναντες βιότοπους της αρκούδας και συχνά οι επισκέπτες αλλά και οι ειδήμονες αναφέρουν την παρουσία της. Η πλούσια πανίδα της περιοχής συμπληρώνεται αρμονικά όπως γίνεται στις λιγοστές παρθένες περιοχές της χώρας μας με την παρουσία πτηνών σαν την ορεινή πέρδικα, την τσίχλα, το αγριοπερίστερο, δρυοκολάπτες, φάσες, και όλα σχεδόν τα είδη των ενδημικών μικροπουλιών.

Η πρόσβαση σε αυτό τον υπέροχο κόσμο των νερών και των δασών γίνεται από δύο ορεινές ‘’εισόδους’’. Είτε απο το ‘’Χάνι Μουργκάνι’’ περνώντας από το κεφαλοχώρι Καστανιά στα Βόρεια (δες Ασπροπόταμος Πίνδου Τομ Α’ 0-300) ή απο την Κοσμοπολίτικη Ελάτη στα Δυτικά (δες Ελάτη - Περτούλι Τομ Α’ 0-300). Η είσοδος στο σύμπλεγμα από την δίοδο της Καστανιάς στην θέση Κιάτρα Μπροάστα (ορθή πέτρα1400 μ. Υ), παρουσιάζει ένα θέαμα φυσικού μεγαλείου, χωρίς να αφαιρεί κάτι από την μεγαλειώδη ομορφιά της εισόδου από την Ελάτη και το Περτούλι.Ολόκληρη η Ασπροποταμίτικη χώρα αποτελεί μνημείο φυσικής ομορφιάς με διακριτική ανθρώπινη παρουσία και εκπληκτικά διατηρημένη άγρια πανίδα και χλωρίδα.

Όλα τα χωριά της περιοχής προσφέρουν καλή διαμονή το καλοκαίρι. Όμως το πιο όμορφο σημείο για διαμονή ή στάση για ανασύνταξη, όλες τις εποχές είναι ο καινούργιος ξενώνας του Ασπροποτάμου ‘’Πύργος Μαντάνια’’ του Γιώργου Μπάμπου και του Λάμπρου Παπαγεωργίου, από τις μεγαλύτερες και καλύτερες ιδιωτικές επενδύσεις των τελευταίων δεκαετιών. Ο πετρόχτιστος φρουριακής κατασκευής ‘’Πύργος’’ λειτουργεί από τις αρχές του 2001 στο ίδιο σημείο που μέχρι τον Β’ Π. Πόλεμο ήταν ντριστέλες, τα υπαίθρια ‘’καθαριστήρια’’ της εποχής, που έπλεναν τα βαριά κλινοσκεπάσματα (χαλιά – βελέντζες). Στα άφθονα νερά του Σκληνιασώτικου και Κρανιώτικου ρέματος που εδώ πια είναι ενωμένα υπήρχαν και μαντάνια ή κοπάνες, που με τις παλινδρομικές κινήσεις τους χτυπούσαν τις βελέντζες, τα σκουτιά, τα ‘’μαλλιότου’’ (χοντρό πανωφόρι) , τα μάλλινα και τα φλοκωτά υφάσματα γενικά, για να ‘’δέσουν’’. Άλλωστε στην κοντινή Κρανιά και Στεφάνι είναι γνωστή η ύπαρξη ανεπτυγμένης βιοτεχνίας αυτών των ειδών που τα έφερναν εδώ για την τελική επεξεργασία.

Μόλις σε δύο χλμ από εδώ, στην κεντρική δστ που ονομάζεται ‘’Τρία Ποτάμια’’ ή Τριπόταμα έχει την έδρα της η Διευρυμένη κοινότητα Ασπροποτάμου.Στην πραγματικότητα τα τρία ποτάμια είναι...ο Άνω ρους του Αχελώου, που πλέον ενισχύεται από τα δύο ενωμένα ρέματα Σκληνιασώτικο – Κρανιώτικο, που συναντήσατε πιο πάνω και φτάνουν έως εδώ. Η καινούργια Διευρυμένη Κοινότητα αγκαλιάζει όλα τα χωριά του Άνω Αχελώου, Χαλίκι, Ανθούσα, Κατάφυτο, Στεφάνι, Πολυθέα, Καλλιρρόη, Μηλιά, Κρανιά, Δολιανά και Αγ. Παρασκευή. 

Γεωγραφικά και ιστορικά η διευρυμένη Κοινότητα Ασπροποτάμου περιλαμβάνει και τα χωριά Γαρδίκι, Αθαμανία, Δροσοχώρι, Άγιος Νικόλαος, Δέση πράγμα που αγνοεί η πρόσφατη διοικητική διαίρεση (Καποδίστριας). Αυτή η αυθαίρετη διαίρεση ενιαίου ιστορικά και πολιτιστικά χώρου είναι ατυχής από την μεριά της διοίκησης όμως σε τίποτα δεν εμποδίζει τον περιηγητή να χαρεί τα πανέμορφα, ‘’ξεχασμένα’’ χωριά του Ασπροποτάμου που  προσεγγίζονται ή οδηγώντας πάνω σε παμπάλαια μονοπάτια, που στις μέρες μας καλύπτονται απο άσφαλτο ή περπατώντας μέσα στα πανέμορφα δασικά συμπλέγματα των χωριών.

Στο νεόκτιστο πετρόχτιστο Διοικητήριο περιλαμβάνονται μερικά μοναδικά κτήρια που έλειπαν από την θαυμάσια περιοχή. Σκοπός τους είναι να ενημερώνουν τον επισκέπτη για όσα θα δει και θα βιώσει στην περιοχή. Περιλαμβάνουν, εκτός τις διοικητικές υπηρεσίες, ιατρείο, ξενώνα, κέντρο ενημέρωσης επισκεπτών, κέντρο περιβαλλοντικής ενημέρωσης – εκπαίδευσης που δημιουργήθηκε με την συνδρομή του ‘’Αρκτούρου’’, κέντρο και σχολή κανό – καγιάκ με δικό της ιατρείο, κ.α.  Όλο το εκπληκτικό οικοσύστημα γύρω από το Διοικητήριο πλαισιώνεται από απέραντα ελατοδάση και παραποτάμιους πλαταναιώνες. 

Οι πινακίδες στην κεντρική δστ δείχνουν το δρόμο προς Κατάφυτο, Ανθούσα, Χαλίκι. Και τα τρία χωριά είναι τα πιο απομακρυσμένα από τα Τρίκαλα (101 χλμ το Χαλίκι) αγκαλιασμένα από βουνά. Βαθιά και ψηλά στον ορεινό όγκο έχει τις πηγές του ο Ασπροπόταμος. Η διαδρομή γεμάτη εναλλαγές τοπίων δίνει την αίσθηση ότι πορεύεστε σε στενό φαράγγι. Ευτυχώς υπάρχουν καταπράσινα ανοίγματα, λιβαδάκια με παχύ χορτάρι, ανάμεσα στις υδάτινες στροφές που έχει δημιουργήσει στο πέρασμά του ο ποταμός. Μόλις πέντε χλμ και ενώ στα αριστερά σας αργοκυλάει ο Αχελώος, στα δεξιά σας η δστ οδηγεί σύντομα στο Κατάφυτο (παλιό Κόττορι) – όνομα και πράγμα – χτισμένο στις δασωμένες πλαγιές της Οξιάς (1545 μ. Υ) ότι πρέπει για αξέχαστες, πεζοπορικές διαδρομές, με δεκάδες πανέμορφα πετρόχτιστα σπίτια των αρχών του αιώνα. 

Παλιότερα το χωριό ήταν από τα λίγα κατοικημένα του ορεινού χώρου και τον χειμώνα, πράγμα που αποδεικνύεται από το ότι ήταν, η χειμερινή έδρα του Δήμου Λάκμωνος (ΦΕΚ 126 31/ 3/1883), με τους κατοίκους να ασχολούνται με την υλοτομία και την κτηνοτροφία. Η αρχή της εγκατάλειψης και της αλλοίωσης της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας, άρχισε με τους σεισμούς του 1967. Η τότε δικτατορική ‘’κυβέρνηση’’ έκτισε με την βοήθεια του στρατού σπίτια στα Τρίκαλα, και όποια από τις πληγείσες οικογένειες ήθελε το αγόραζε έναντι κρατικού δανείου 11.000 έως 50.000 δρχ, αφού όμως πρώτα εγκατέλειπε το χωριό (και το πετρόχτιστο σπίτι του). Πολλοί τότε έφυγαν και στην συνέχεια η εγκατάλειψη ήταν θέμα χρόνου. Έτσι σε ολόκληρη την περιοχή Ασπροποτάμου αλλά και στα γειτονικά χωριά της Άρτας και της Ηπείρου τα παλιά παραδοσιακά πετρόχτιστα σπίτια με τις πλάκες στην σκεπή αντί να επισκευαστούν, παραχώρησαν την θέση τους στην εγκατάλειψη και στον τσίγκο ή στην καλύτερη των περιπτώσεων σε κεραμίδια. 

Μια άλλη τρομαχτική καταστροφή άρχιζε……και στις μέρες μας πια, είναι ορατό το αποτέλεσμα. Όλες οι κοινότητες της περιοχής ‘’είχαν ρεύμα’’ τουλάχιστον για τον κοινοτικό φωτισμό, δωρεάν από το 1940, με ένα σύστημα που κατασκεύασε κάποιος Χαλκιδαίος ονόματι Σαλταγιάννης. Όπως είπαμε πιο πάνω όλα τα χωριά χρησιμοποιούσαν το πλούσιο υδάτινο στοιχείο του ποταμού έχοντας δεκάδες ντριστέλες, μαντάνια, και υδρόμυλους. Σε αυτά τα υπάρχοντα μαντάνια ο Σαλταγιάννης πρόσθεσε γεννήτριες οι οποίες με το νερό σαν κινητήρια δύναμη παρήγαγαν ρεύμα. Απλές κατασκευές που τότε θεωρήθηκαν δικαιολογημένα ευλογία για τον τόπο σε μια εποχή που πάνω από τη μισή Ελλάδα στερούταν αυτού του αγαθού.

Στο Κατάφυτο βρίσκεται η αξιόλογη διώροφη πετρόχτιστη ‘’Νίκειος Σχολή’’, (το σχολείο), η αξιοζήλευτη βασιλική του Αγίου Νικολάου (1786) με ένα έντονα χρωματισμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο με δράκοντες και λέοντες, δεκάδες φορητές εικόνες – μια μάλιστα έχει τον φουστανελοφόρο άγιο Γεώργιο εκ’ Μετσόβου – και εντυπωσιακές  τοιχογραφίες. Επίσης υπάρχει στην άκρη του χωριού, αναστηλωμένος πλέον, ο παλιός νερόμυλος. Την φιλοξενία στον ξενώνα, και τους μεζέδες των επισκεπτών αλλά και των ντόπιων έχει αναλάβει ο Λάκης και ο αδελφός του Κώστας Βούκιας στο μοναδικό καφενεδάκι του χωριού. Αν τύχει και είναι εκεί η μητέρα τους είναι βέβαιο ότι η γευστική χωριάτικη πίτα (ειδικά αν την παραγγείλετε πιο πριν) θα είναι έτοιμη. Εκπληκτική διαδρομή στο δάσος των βελανιδιών αρχίζει από τον ανηφορικό τσιμεντόδρομο δίπλα από την παιδική χαρά με κατάληξη την όμορφη Καλλιρρόη.

Συνεχίζοντας τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο προς το τελευταίο χωριό του Ασπροποτάμου, το Χαλίκι, φτάνετε στην διασταύρωση προς  Ανθούσα (παλιά Λίπιντζα), και μόλις 1 χλμ φτάνει για να ξεπροβάλει το γραφικότερο ίσως χωριό στα 1150 μ υψόμετρο. Στην είσοδό του υπάρχει το ομώνυμο πέτρινο γεφύρι ‘’της Ανθούσας’’, μεάνοιγμα τόξου 7.10 μ.Ο Παραδοσιακός οικισμός της Ανθούσας έχει κυρηχθεί διατηρητέος (ΦΕΚ 594/Δ/ 13/11/78). Στον οικισμό συναντούμε λίγα παλιά πετρόχτιστα σπίτια, δεκάδες μνημεία, και δύο σημαντικά πανέμορφα αρχοντικά με ισόγειο και δύο ορόφους σκεπασμένα με πλάκα. Το αρχοντικό Παπαστεργίου απέναντι από την πλατεία, στον λόφο που είναι κτισμένο το ξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου, ένα από τα ελάχιστα σπίτια που δεν κάηκε στον πόλεμο και αυτό επειδή οι ιταλοί το χρησιμοποιούσαν για διοικητήριο. Και το αρχοντικό του Ανδρέα Σίμου, στον δρόμο πάνω από την εκκλησία των Αγίων Πάντων.

Επίσης αξιόλογη η Αγ. Παρασκευή στην Βόρεια άκρη του χωριού με ωραιότατες τοιχογραφίες του 1736. Και αυτός ο οικισμός είχερεύμα από τα μαντάνια το 1952,ενώ οι μνήμες της παλιότερης γενιάς ξυπνούν στην εκκλησία του Αγ Ιωάννου που την εποχή του εμφύλιου λειτουργούσε νοσοκομείο για την περίθαλψη των ανταρτών. Στην μεγάλη πλατεία του χωριού είναι η ονομαστή μαρμάρινη ‘’βρύση του παππού’’. Ο Πραμαντιώτης λαϊκός τεχνίτης που την φιλοτέχνησε θέλησε πιθανότατα να δώσει την μορφή του Ρήγα Φεραίου. Πάνω από την πλατεία είναι η μεγαλόπρεπη εκκλησία των Αγίων Πάντων (1786) που εορτάζει την Κυριακή των Αγίων Πάντων (6 Ιουνίου), στήνονται τους καλοκαιρινούς μήνες πανηγύρια όπως τα θέλει η παράδοση, (Αγ. Παρασκευής - Προφήτη Ηλία) και πράγματι αν παρευρεθείτε, θα μείνετε έκπληκτοι απο την παρουσία νέων ανθρώπων.

Το καλοκαίρι λειτουργεί ο ξενώνας και δίνετε η ευκαιρία να γνωρίσετε όλες τις πανέμορφες διαδρομές, να μαζέψετε μανιτάρια, γευματίζοντας μέσα στο μεγαλύτερο και πλουσιότερο δάσος Οξιάς στην Ελλάδα, περιπλανώμενοι ανάμεσα στα εξ’ ίσου όμορφα δάση Ελάτης, Βελανιδιάς ή ακόμη στο Στεφάνι - Ανήλιο – Μαλακάσι - Μέτσοβο μέσα απο μυθικούς σαν σε Όνειρο ‘’δρόμους’’. Όλοι οι ντόπιοι φεύγουν αρχές Οκτώβρη και το χωριό σχεδόν ερημώνει για όλο τον χειμώνα. Κάτι που δεν περνάει απαρατήρητο είναι τα καινούργια σπίτια που κτίζονται. Καλή η προσπάθεια της Πολιτείας που κήρυξε τον οικισμό παραδοσιακό και διατηρητέο όμως χρειάζεται η οικονομική συμβολή της ώστε τα μνημεία να διατηρηθούν αλώβητα από το χρόνο τα δε καινούργια σπίτια που κτίζονται ή οι νέες προσθήκες στα παλιά να έχουν κάποια αρχιτεκτονική σχέση με τα παλιότερα.

Δύο ωραίες πεζοπορικές διαδρομές περιμένουν τους επισκέπτες στην Ανθούσα. Η πρώτη ξεκινά από την πλατεία του χωριού ακολουθώντας τα κίτρινα και μπλε σημάδια. Αφήστε πίσω τα σπίτια του χωριού, ανηφορίζοντας στο καλντερίμι, ψηλά πάνω από το Ανθουσιώτικο ρέμα. Εντυπωσιακή αρχή μιας εξ’ ίσου εντυπωσιακής συνέχειας. Μετά από πορεία 30’ κατεβαίνετε στον κεντρικό ασφαλτόδρομο αφήνοντάς τον αμέσως κατηφορίζοντας με μικρή κλίση προς το δάσος. Ακολουθώντας τη ροή του Καπραλιώτικου ρέματος μέσα στο πυκνό δάσος για 20’ μέχρι να βγείτε στο ξέφωτο. Περνάτε τα ερείπια του πέτρινου γεφυριού ‘’στο μοναστήρι’’ και τις Κρανιές, δρασκελίστε προσεκτικά το ποτάμι ανηφορίζοντας πλέον πάλι σε παλιό καλντερίμι για 10’ μέχρι να βγείτε στον χωματόδρομο και να έχετε οπτική επαφή με το Χαλίκι. 

Η δεύτερη διαδρομή έχει διαφορά την προσέγγιση του Καπραλιώτικου ρέματος που το συναντάτε έξω από το χωριό στην πινακίδα που γράφει ‘’Καλαρρύτες’’. Σχεδόν αμέσως βλέπετε το ρέμα, που το περνάτε ακολουθώντας την αριστερή κοίτη. Ο δασικός χωματόδρομος που χρησιμοποιούν οι δασεργάτες σε 1800 μ σταματάει και εσείς κατεβαίνετε στο ποτάμι και το ξέφωτο με τα ερείπια του πέτρινου γεφυριού. Από εκεί και μετά, η διαδρομή είναι ίδια με την πρώτη. Επίσης ένα σεβάσμιο μνημείο μόλις δύο χλμ από την πινακίδα ‘’Καλαρρύτες’’ σχεδόν πάνω στον δρόμο είναι η αναστηλωμένη Ι.Μ. Κοίμησης της Θεοτόκου (Παναγία Γαλακτοτροφούσα) του 1799, κτισμένη δίπλα απο τον πολύβουο Αχελώο και τον παραπόταμό του Νέγκρη. Λίγο πριν την Ι.Μονή αριστερά σας ένας κατηφορικός χωματόδρομος σας φέρνει στο δεύτερο πέτρινο γεφύρι της Ανθούσας το δίτοξο γεφύρι ‘’του Μίχου’’.

Συνολικά από την κεντρική δστ έχετε κάνει 16 χλμ (5 χλμ από την Ανθούσα) καταλήγοντας στο τελευταίο χωριό του Ασπροπόταμου το παραδοσιακό και διατηρητέο Χαλίκι (ΦΕΚ 594/Δ/ 13/11/78), εκεί ακριβώς που ήταν τα σύνορα Ελλάδος (Θεσσαλίας) - Τουρκίας (Ηπείρου) ως το 1912. Οι γυμνές πλαγιές που είναι κτισμένο το χωριό, στην αρχή ξενίζουν τον επισκέπτη, όμως η φύση στο Χαλίκι εκπληκτική καθώς είναι, παρασύρει τελικά τον περιηγητή για γνωριμία με τα δάση ελάτης, και οξιάς, περπάτημα στα απέραντα βοσκοτόπια, σε μια αφάνταστη ποικιλία από δραστηριότητες που περιλαμβάνουν και την γνωριμία με την ιστορία του τόπου. Ενός τόπου που στα βάθη των αιώνων αχνοφαίνεται η σπουδαιότητά του. 

Σαν Χαλίκι πρωτοαναφέρεται μόλις τον 18^ο Αι, μέχρι τότε η ονομασία του ήταν Χαλκίς, όπως φαίνεται και στο χρυσόβουλο του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου το 1332 και εθεωρείτο από τις σπουδαιότερες πόλεις της Πίνδου. Για τα γύρω μικρότερα χωριά Κατάφυτο, Ανθούσα, Στεφάνι, Μηλιά το σπουδαίο Χαλίκι σαν καλοκαιρινή έδρα του παλιού Δήμου Λάκμωνος (ΦΕΚ 126 31/ 3/1883) καθόριζε την ανάπτυξη τους και εγκωμιαζόταν όπως σήμερα το Μέτσοβο. Κοντά του, και συνυφασμένο με την πορεία του Ασπροπόταμου στο χρόνο, είναι το βουνό Περιστέρι. Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού η ίδια η φύση διάλεξε και πλούτισε αυτό το βουνό και τους γύρω οικισμούς να ‘’δέχονται’’ πρώτοι τα δροσερά νερά του μυθικού Αχελώου.

Λίγο πριν την είσοδο στο χωριό αριστερά είναι η πρόσφατα ανακαινισμένη Ι. Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (1783) με τον τρούλο και στο μικρότερο κτίσμα το Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία (1835). Όλο το περιφραγμένο συγκρότημα που επικράτησε, παρά τα διαφορετικά μεγέθη των Μονών, να λέγετε Ι. Μ. Προφήτη Ηλία στα παλιά χρόνια εξαρτιόταν από το Χαλίκι και φαίνετε ότι είχε σημαντικό ρόλο και μεγάλη κτηματική περιουσία. Το χωριό είχε σχολείο που ιδρύθηκε στην διάρκεια της τουρκοκρατίας από τον Χαλικιώτη ιερομόναχο Ιλαρίωνα Μαυρογιώργο που στην συνέχεια έκτισε το μοναστήρι με τους αδελφούς του Δαμιανό, Αυξέντιο και Κυπριανό. Στα χρόνια που πέρασαν προστέθηκαν και αρκετά ξαδέλφια πράγμα που έκανε οικογενειακή την Μονή. Οι γύρω από το συγκρότημα των ναών, σωροί από πέτρες είναι τμήμα των παλιών κελιών ή κατά την παράδοση τρίτου ναού, ενώ στο βάθος του γειτνιάζοντος φαραγγιού, βρίσκονται και σήμερα τα ερείπια των βάθρων του πέτρινου γεφυριού, που εκείνα τα χρόνια, διευκόλυνε τις μετακινήσεις προς τα εμπορικά κέντρα.

Στην πλατεία του χωριού (1240 μ υψόμετρο) είναι η μεγαλόπρεπη τρισυπόστατη τρίκλιτη βασιλική της Αγίας Παρασκευής (1725) ίσως η σημαντικότερη, και πάντως πιο αρχοντική, από τις οκτώ του χωριού  αλλά και ολόκληρων των ορεινών Τρικάλων. Ο Ναός έχει τρίκλιτο νάρθηκα, με γυναικωνίτη. Στο νότιο τμήμα του υπάρχει σκάλα που οδηγεί στο πάνω μέρος στο ανακαινισμένο παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου. Στον εξωτερικό τοίχο του ιερού υπάρχουν λιθανάγλυφα σταυρών διαφορετικών θρησκειών και πεντάλφα (αστέρι του Δαυίδ) που η παράδοσή μας διασώζει ότι αποτρέπουν το κακό. 

Και στο Χαλίκι έφτασε σύμφωνα με την παράδοση ο Κοσμάς ο Αιτωλός. Λειτουργούσε παντού σε αυτά τα απόμερα αλλά τόσο σημαντικά βλαχοχώρια και με τα κηρύγματα, απέτρεπε τους κατοίκους να μιλούν την βλάχικη. Σε όλα τα βουνά της περιοχής Ασπροποτάμου κατοικούσαν οι Βλάχοι, οι Σαρακατσάνοι, και άλλοι που λέγονται ‘’ντόπιοι’’. Τα βλάχικα χωριά είναι τα περισσότερα και τα μεγαλύτερα στην περιοχή, με εξαίρεση την Παλιομηλιά σημερινή Μηλιά που υπάγεται στην κοινότητα Κατάφυτου. Οι σημερινοί κάτοικοί της προέρχονται από την περιοχή του  τέως δήμου Κωθωνίων και δεν προέρχονται από βλάχους.

Οι ορεινές εγκαταστάσεις, αυτά που σήμερα ονομάζουμε βλαχοχώρια, είναι η συνέχεια των μόνιμων ‘’φρουρών’’ των ρωμαϊκών χρόνων praesidia armata  (δες Μάρκου Γκιόλια ιστορία των αρχαίων Ευρυτάνων σελ 131) της γνωστότερης σαν Οροφυλακής, που προστάτευε την Ελεύθερη Μακεδονία (το τέταρτο τμήμα της Μακεδονίας – Πελαγονία) και Ηπειροθεσσαλία από τις ληστρικές επιθέσεις των Ιλλυρίων – Αρβανιτών γειτόνων. Χάρη στην Οροφυλακή οι παλιοί Ορεστοί  και οι άλλοι γείτονες τους, ‘’περί τον Λύγκον, την Πελαγονίαν και Ελιμείαν’’ όπως αναφέρει ο Στράβων, οι επανερχόμενοι από τον στρατό ντόπιοι, κατατασσόμενοι στα στρατιωτικά αυτά τμήματα υποχρεώνονταν να εγκατασταθούν μόνιμα στα ψηλώματα, μετατρέποντας τις παλιές θερινές ορεινές κατοικίες σε μόνιμους οικισμούς Οροφυλακής.

Παλιοσέλι, Πάδες, Άρματα, Δίστρατο, Φούρκα, Σαμαρίνα, Ντένσικο, και σε όλα τα χωριά των Αθαμάνων της Δυτικής Πίνδου, Χαλίκι, Ανθούσα, Κατάφυτο, Κρανιά, Αγ. Παρασκευή, Γαρδίκι κ.α. μέχρι τα Τζουμέρκα. Στα μέλη αυτών των σωμάτων επιτρεπόταν να ασκούν και άλλα επαγγέλματα, πολλές φορές όμοια με των ‘’δικών’’ μας (υλοτομία – μυλωνάδες – αγωγιάτες – ρητινοσυλλέκτες – παραγωγοί κάρβουνου και κατραμιού κ.λ.π.) ώστε να συμπληρώνουν ικανοποιητικά τον μισθό που έπαιρναν (praemiami litae). Μέχρι τις μέρες μας η οικονομία των χωριών βασίστηκε στην κτηνοτροφία και την υλοτομία. Η επεξεργασία ξύλου έδινε δουλειά και τροφοδοτούσε όλα τα χωριά με τα προϊόντα της. Με την απομόνωση τους, αυτοί οι ορεινοί απόγονοι των Μολοσσών, διατήρησαν την λατινογενή τους γλώσσα που την λένε και Αρμάνικη. Στο πέρασμα του χρόνου οι Αρμάνοι συναλλάσσονταν και κυκλοφορούσαν στις παρακείμενες Ελληνόφωνες περιοχές συμπληρώνοντας το φτωχό λεξιλόγιό τους με Ελληνικές λέξεις, ώσπου τελικά τα Αρμάνικα χρησιμοποιούνταν παράλληλα με τα Ελληνικά τα οποία επικράτησαν καθ’ ολοκληρίαν στις μέρες μας, με την επίδραση των σχολείων και των αναγκών των ιδίων, (Γ. Λυμπερόπουλος, τα χωριά τη Κόνιτσας, περιοδικό Κόνιτσα σελ 72,75).

Απέναντι από το χωριό είναι το παλιό μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου,ενώ κάτω απο την πλατεία υπάρχουν δύο πανέμορφα πέτρινα γεφύρια ‘’της Καπαριάς’’ και του ‘’Χαλικιού’’. Ο δρόμος που υπάρχει απέναντι απ’ το χωριό οδηγεί σε εκπληκτικά αλπικά τοπία, μονοπάτια με μανιτάρια, μέρη απάτητα απο ‘’τουρίστες’’ και τέλος στην μεγαλόπρεπη κορυφή Περιστέρι στα 2295 μ απ΄ όπου με καλό καιρό φαίνεται το Μέτσοβο, η λίμνη Αώου, και όλες οι βουνοκορφές. Βγαίνοντας απ΄ το Χαλίκι με κατεύθυνση το Μέτσοβο σε 200 μ. δεξιά υπάρχει η διασταύρωση, και ο δρόμος που οδηγεί στο παράμερο πέτρινο γεφύρι και την ‘’σκάλα’’ του Μιχαλάκη Φίλου μιας σημαντικής μορφής του Χαλικίου (υπάρχει και ομώνυμη βρύση κοντά).

Περπατώντας ή συζητώντας με τους ντόπιους στην πλατεία του χωριού θα διαπιστώσετε και εσείς τις αμέτρητες χάρες που κρύβονται εδώ. Σε τόσο μικρό γεωγραφικό χώρο συνωστίζονται δεκάδες θρησκευτικά μνημεία, πέτρινα γεφύρια, αρχοντικά και κρήνες οδηγώντας σας σιγά – σιγά να συνειδητοποιήσετε την ιστορία και την πολιτιστική αξία των τόπων επιβραβεύοντας την πολιτεία για την διορατικότητά της να κηρυχθούν από 19/10/78 με προεδρικό διάταγμα διατηρητέοι, στηλιτεύοντας στην συνέχεια την αδιαφορία της για αυτό.

Οι δύο διαδρομές από το Χαλίκι προς την Ρόνα και την Βουρτόπα, αλλά και την όχι άδικα διάσημη Δρακολίμνη της Βερλίγκας θα σας δώσουν μια άλλη διάσταση για τον τόπο. Η πρώτη στο μεγαλύτερο μέρος της οδηγώντας θα σας φέρει στην Ανατολική πλευρά του Περιστερίου, στο όρος Δοκίμι, απ’ όπου πηγάζει η Ρόνα (δες αναλυτικό road Book στο τέλος). Όσο ανεβαίνετε διασχίζεται πυκνό δάσος με καταρράκτες και απόκρημνα σημεία ειδικά αν ακολουθήσετε το δεύτερο μονοπάτι που πάει ανάποδα στον ρου του ρέματος.

Το σημείο των ‘’μεγάλων’’ πηγών είναι ανηφορικό βαδίζοντας πάνω σε ένα χαλασμένο τώρα πια καλντερίμι αλλά εάν συνεχίσετε έως πάνω το μονοπάτι θα βγείτε στον χωματόδρομο που συνδέει την Ανθούσα με το Χαλίκι και στο εκτεταμένο οροπέδιο Δοκίμι σε ύψος 1972 μ. Το όνομα Δοκίμι συναντάται και σε άλλα οροπέδια του Ασπροποτάμου. Σύμφωνα με την λαϊκή εξήγηση εκεί οι βοσκοί ‘’δοκίμαζαν’’ την δύναμη και την επιδεξιότητα τους σε διάφορα αθλήματα (πάλη, ρίξιμο λιθαριού, δρόμο, ιππασία κ.α.).

Η δεύτερη διαδρομή σκαρφαλώνει την μια στην Κακαρδίτσα και την άλλη στο Περιστέρι, σε μια συναρπαστική διαδρομή που ενθουσιάζει ειδικά όσο πλησιάζετε στο τέλος και το απέραντο ανάγλυφο των βουνών με την θάλασσα των κορυφών απλώνεται όσο φτάνει ο ορίζοντας. Σίγουρα εντυπωσιακότερη διαδρομή από της Ρόνας με δύο ξεχωριστά σημεία τα ‘’Κριθάρια’’ μια τοποθεσία τριάντα περίπου στρ. στο βουνό Κακαρδίτσα (από εκεί και πάνω θα εκτιμήσετε τα σωστά ελαστικά της enduro μοτοσυκλέτας σας ή του 4*4) και στα υψώματα πια, στα δυτικά, ο πανέμορφος άγριος ‘’Καταραχιάς’’ (2280 μ. Υ) που πήρε το όνομά του από τον λήσταρχο Γιώργο Καταραχιά. 

Σε 12 – 13 χλμ θα φτάσετε στην τελευταία στάνη κάτω από τη γυμνή κορυφή του Περιστερίου σε ένα οροπέδιο στα 1850 μ. στην τρίτη δρακολίμνη της Πίνδου (δες road Book στο τέλος). Οι παλιοί κάτοικοι λόγω του σχήματός της, την ονόμαζαν Βρίγγα που σημαίνει κύκλος. Σήμερα οι νεώτεροι ντόπιοι ονομάζουν την περιοχή αλλά και την λίμνη Βερλίγκα ή Βιρλίγκα. Αν και είναι περιοδική, αφού εμφανίζεται μόνο το χειμώνα ως τα τέλη της άνοιξης που λιώνουν τα χιόνια, και μικρότερη από τις άλλες δύο, δεν στερείται της ανυπέρβλητης εκείνης ομορφιάς του ορεινού τοπίου. Ένας θεϊκός τόπος απο τον οποίο αναβλύζουν (δέκα κατά την παράδοση) δεκάδες πηγές ‘’Γκούρες’’ των ντόπιων, σχηματίζοντας δαιδαλώδεις μαιάνδρους. Η διάσημη μεγάλη πηγή ‘’Καρβελού’’ στα αριστερά σας, κρυμμένη θαρρείς από τα άγνωστά της βλέμματα, πήρε το όνομά της από ένα τεράστιο καρβέλι ζυμωτό ψωμί που καταβρόχθισε ένας βλάχος, πίνοντας από το νερό της. Όλα αυτά τα νερά που αναβλύζουν από παντού σε ένα χάνονται κάτω από την γη, σε μια χοάνη του εδάφους, όμως ακόμα και στο σύντομο αυτό ταξίδι σχηματίζουν τους 4 – 5 καταρράκτες του βουνού. 

Στην αρχή ακόμα, δυναμωμένες από τις μεγαλύτερες σε όγκο νερού πηγές της Ρόνας σχηματίζουν τον μυθικό ποταμό Αχελώο που μόλις αρχίζει την αέναη πορεία του στην Πίνδο. Η ορμή που αποκτά σιγά – σιγά καθηλώνει το βλέμμα καθώς από ανυπόμονο ρυάκι γίνεται χείμαρρος ορμητικός δίνοντας κάποτε ζωή, όλο το χρόνο, στα χωριά που περνά. Είναι όμορφη η ανάβαση και η κατάβαση από το βουνό μια που σε όλη την διάρκεια αυτών συνοδεύουν τα κρωξίματα των πουλιών ενώ αντηχεί στις πλαγιές η βουή των ρυακιών, των μικρών χειμάρρων και των καταρρακτών, που μόλις αρχίζουν να σχηματίζουν το ποτάμι. 

Στην αρχαιότητα πίστευαν πως ο Αχελώος ήταν θεός με κεφαλή ταύρου και σώμα γίγαντα. Αν και ήταν ο πρωτότοκος γιος του Ωκεανού νικήθηκε από τον ανθρωπόμορφο Ηρακλή και έχασε την μνηστή του Δηιάνειρα που την πήρε ως βραβείο ο νικητής ήρωας. ‘’Θεός των ομώνυμων ποταμών της Ακαρνανίας, της Πελοποννήσου και της Θεσσαλίας, γιος του Ωκεανού και της Τηθύως ή του Ήλιου και της Γης, σύζυγος της Περιμήδης, πατέρας του Ορέστη, του Ιπποδάμαντα, των Σειρήνων κ.α.(Μάριος Βερέτας / Μέγα Ονομαστικό ή τα ονόματα των Ελλήνων / Αθήνα 1997).

Η μυθολογία έδωσε την θέση της σε μια νεώτερη μυθοπλασία αφού το πληθωρικό και πανταχού παρών υδάτινο στοιχείο που άλλοτε αναβλύζει και άλλοτε χάνεται ξαφνικά, έδωσε ουράνια φτερά στην φαντασία. Ο τόπος από μόνος του παραπέμπει σε θεούς και δεν θα μπορούσε παρά να συνοδεύεται από θρύλους που έχουν καταγραφεί από την παράδοση του κάθε χωριού ξεχωριστά. Είναι αλήθεια ότι οι ντόπιοι, έχουν ο καθένας άλλη ιστορία να διηγηθεί για την δημιουργία και την ονομασία των ποταμών που πηγάζουν από το Περιστέρι. 

Όλες και ξεχωριστά η κάθε μια έχουν ιδιαίτερη λαογραφική αξία, όμως ο χώρος επιτρέπει να δούμε την πιο ενδιαφέρουσα: ‘’Τρία αγαπημένα αδέλφια, ο ήρεμος και σοβαρός Άραχθος, η ωραία και σιγανοπερπατούσα Σαλαμπρία (Πηνειός) και ο νεαρός, πεντακάθαρος, ασπροντυμένος και εκ΄ γενετής ατίθασος, Ασπροπόταμος, έπεσαν να κοιμηθούν κάποτε, επειδή τους πήρε η νύχτα μακριά από κατοικημένο χωριό, στην υψηλότερη κορυφή της Πίνδου, στο Περιστέρι. Την νύχτα η Σαλαμπρία, για λόγους που μόνο μια όμορφη γυναίκα είναι δυνατόν να ξέρει, παράτησε τα αδέλφια της και με προφύλαξη και αθόρυβα κατηφόρισε στον κάμπο της Θεσσαλίας για να καταλήξει στα Τέμπη του Ολύμπου που όπως ήλπιζε - κατά την παράδοση – θα συναντούσε κάποιον από τους 12 Θεούς του Ολύμπου. Διαψευσθείσα όμως εις την προσδοκία της και απογοητευθείσα έπεσε τελικά και πνίγηκε στο Αιγαίο. Τη φυγή της αδελφής του αντελήφθη, νύχτα ακόμη, ο Άραχθος που ανήσυχος και λυπημένος ετράπη εις αναζήτησή της εις την Ήπειρο, ψάχνοντας δε ασκόπως έφθασε και έπεσε λόγω της απελπισίας του από τον χαμό της αδελφής του, στο Ιόνιο Πέλαγος. Στα χαράματα αντελήφθη τελευταίος ο Ασπροπόταμος τον αναπάντεχο χαμό των αδελφών του, ξαφνιασμένος δε τότε, και έξαλλος από την λύπη και την απελπισία του, κατρακύλησε όπως ήταν ασπροντυμένος προς Νότο, πηδώντας γκρεμούς και χαράδρες, διασχίζων βουνά και λαγκάδια, και παρασύρων εις τον φρενήρη δρόμο του κάθε εμπόδιο φυσικό ή τεχνητό, αναζητώντας από τότε μέχρι σήμερα με γοηρές κραυγές τα χαμένα αδέλφια του’’. (Λεωνίδα Κ. Μακρή / Ήθη - Έθιμα - Παραδόσεις - Αθαμανίας / Τρίκαλα 1956).

Συνεχίζοντας την περιήγηση περνάτε από τα Τρία Ποτάμια και τις δστ προς Πολυθέα και Μηλιά (δες Ασπροπόταμος Πίνδου Τομ Α’  0-300) με κατεύθυνση στην διασταύρωση προς Αγ. Παρασκευή (παλιά Τζούρτζια), ένα αθέατο πραγματικά χωριό που ανήκε στον παλιό Δήμο Αθαμάνων (ΦΕΚ 126 31/3/1883) γαντζωμένο στις πλαγιές του Λάκκου (1988 μ. Υ.) που ανήκει στο συγκρότημα της Κακαρδίτσας. Ξεχωριστό χωριό με πολλά παλιά καλντερίμια και μια όμορφη πλακόστρωτη πλατεία δίπλα σχεδόν από την μεγαλόπρεπη τρίκλιτη βασιλική της Αγίας Παρασκευής κτισμένη το 1896.

Οι τρεις συνοικίες του χωριού Πάνω και Κάτω Μαχαλάς με το Μεσοχώρι είναι σχεδόν ενωμένες από τις πολλές καινούργιες ή επεκτάσεις των παλιών κατοικίες που χτίζουν οι Τζουρτζιώτες. Στην παλιότερη πετρόχτιστη εκκλησία του χωριού, τον σταυροειδή με τρούλο Άγιο Γεώργιο, που κτίστηκε πριν το 1790, έτος που αγιογραφήθηκε, φτάνετε περπατώντας στον πλακόστρωτο δρόμο του κάτω μαχαλά. Στον εξωτερικό τοίχο υπάρχει επιγραφή 1808 (έτος ανακαίνισης) και 1891 έτος που προστέθηκε ο γυναικωνίτης. 

Μια από τις ωραιότερες κυκλικές ολοκληρωμένες διαδρομές για enduro ή 4*4 ξεκινά από την Τζούρτζια. Τέτοιας ομορφιάς και σε τόσο υψόμετρο που δεν θα μπορείτε εύκολα να φέρετε άλλη στην μνήμη σας όσο και να ψάξετε. Μοναδική είναι ίσως η λέξη που της ταιριάζει. Εύκολα, βγαίνοντας από το χωριό με κατεύθυνση το Γαρδίκι και την Αθαμανία (δες Ασπροπόταμος Πίνδου Τομ Α’  0-300) θα βρείτε την πρώτη δστ προς ‘’Αγία Μαρίνα’’ (υπάρχει πινακίδα). Σε μια διαδρομή τριών περίπου χλμ διασχίζεται το πυκνό δάσος συναντώντας το ξωκλήσι σε ένα μαγευτικό περιβάλλον με πανοραμική θέα. Το εκκλησάκι γιορτάζει στις 17 Ιουλίου με πασίγνωστο σε ολόκληρη τη Θεσσαλία πανηγύρι, σε τοπίο που προδιαθέτει για ψητά στην σχάρα και τσιπουράκι. Μέχρι εδώ, με λίγη υπομονή έρχονται και οι καινούργιες street. Από εδώ και κάτω εξαρτάται από την εμπειρία και το απαραίτητο κέφι οδηγού - συνοδηγού.

Ο δρόμος κατηφορίζει με εξαιρετική θέα προς την κοιλάδα που αρχίζει να φαίνεται μαζί με την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων. Όσο την πλησιάζετε, τα νεροφαγώματα, οι μικρές σάρες, και οι στροφές πληθαίνουν, όμως το τοπίο είναι αυτό που απορροφά κάθε σκέψη. Σε άλλα τρία περίπου χλμ έχετε φτάσει στο λιβάδι, στην τοποθεσία ‘’Σαγκέτρο’’ όπου σας υποδέχεται μέσα στην πέτρινη σιωπή του, το ξωκλήσι των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, που γιορτάζει με μεγάλο πανηγύρι στις 29 Ιουνίου. 

Πραγματικά όταν οδηγείς μόνος και φτάσεις ως εδώ, νοιώθεις μια ανακούφιση. Κάτι τέτοιες στιγμές ευγνωμονείς αυτούς που από το 1906 στην θέση παλιότερης εκκλησίας έβαλαν αυτά τα θεμέλια, σαν συντροφιά, λες και η πόρτα του ναού θ’ ανοίξει. Το δεύτερο που έρχεται στο μυαλό είναι το τι; το ποιος; μας οδηγεί στην ευχή μέχρι εδώ;…. αλήθεια κάτι τέτοιες στιγμές πρέπει να το σκεφθείτε. 

Εδώ είναι πολύ καλή θέση, προστατευμένη από αέρηδες κατάλληλη για κατασκήνωση, με άφθονα νερά, από τα μικρά αλλά και μεγαλύτερα ρέματα που κατεβάζουν νερό όλο το χρόνο απ’ τα χιόνια που λιώνουν ψηλότερα. Το οπτικό πεδίο σας δεν δυσκολεύεται να καλύψει το μικρό σχετικά αλλά πανέμορφο τοπίο. Ο επισκέπτης αμέσως νιώθει την φιλικότητα του περιβάλλοντος με μια όμορφη ηρεμία που δεν την νιώθετε εύκολα και αβίαστα αλλού. Από εδώ ο δρόμος συνεχίζει δεξιά ομαλός φτάνοντας ψηλά στα μαντριά στις θέσεις ‘’Πλάκα’’, ‘’Ρέντα’’, ‘’Σαλατούρα’’ και στον μεγάλο καταρράκτη της Τζούρτζιας. Όμως εσείς οδηγήστε αριστερά στον κακοτράχαλο από δω και πάνω χωματόδρομο. Από εδώ αρχίζει η κυκλική διαδρομή. 

Σύντομα θα φτάσετε στο σπανιότατο και μοναδικό δάσος Ίταμου της περιοχής (σπάνιο δέντρο με δηλητηριώδεις κόκκινους καρπούς), συνεχίζοντας προς τα ψηλά βοσκοτόπια και τις τελευταίες στάνες. Ο χωματόδρομος που χαράχθηκε και ‘’άνοιξε’’ καθαρά για να διευκολύνει την οδική πρόσβαση στα βοσκοτόπια περνά την στάνη με τα γελάδια φτάνοντας μετά από οκτώ περίπου χλμ από τους Αγ. Αποστόλους στα ψηλότερα υψίπεδα της Κακαρδίτσας ανάμεσα από τα 1800 – 1900 μ. Υ. Εμπρός (Ν.Δ.) ορθώνεται μεγαλειώδης η κορυφή της στα 2429 μ και χαμηλότερα στην ίδια διεύθυνση τα τελευταία μαντριά του Γαρδικίου σε υψόμετρο 1700 μ. 

Συνεχίζοντας την συναρπαστική διαδρομή περνάτε το οροπέδιο ‘’Δοκίμι’’ αρχίζοντας πλέον να κατηφορίζετε. Βορειοδυτικά διακρίνεται ο απόκρημνος Καταραχιάς (2280 μ.) και Βόρεια ο Λάκκος (1879 μ.) με την πιο δυσπρόσιτη στάνη που έχετε αντικρίσει, σχεδόν στο ίδιο ύψος με τον δρόμο που κινείστε. Ο ‘’δρόμος’’ διακλαδώνεται σε ένα ασύλληπτο τοπίο αλλά τελικά βγάζει στο ίδιο σημείο. Προτιμότερο είναι να πάρετε αυτόν που περνά μπροστά από τη στάνη. Σε λίγα λεπτά φτάνετε στην περίφημη Γραίκου Βρύση σε υψόμετρο 1700 μ. Αυτή μαζί με την Καρβελού έχουν – όχι άδικα αν δοκιμάσετε – την φήμη των πιο κρύων νερών του Ασπροποτάμου. Συνεχίζοντας την κατηφοριά περνάτε άλλη μια στάνη με γελάδια και Αλβανό βοσκό (σοκολάτες, τσίπουρο, κάποιο περιοδικό ή εφημερίδα και τσιγάρα ευπρόσδεκτα) φτάνοντας σε παχιά λιβάδια κάτω από την δεύτερη στάνη. 

Κάτω από τον δρόμο προς τα έλατα και πίσω από αυτά είναι το μονοπάτι που οδηγεί στην κοίτη της μεγάλης χαράδρας και στον περίφημο δεκαέξι μέτρων καταρράκτη της Αγίας Παρασκευής. Δεν είναι εύκολο να τον βρείτε (ειπώθηκε ότι θα μπει σήμανση) όμως από εδώ, είναι η πιο σωστή και σύντομη πρόσβαση. Η εκπληκτική αυτή διαδρομή ολοκληρώνεται σε τρία περίπου χλμ που φτάνετε πάλι στους Αγ. Αναργύρους. Η καλύτερη εποχή για την κάνετε είναι φυσικά το καλοκαίρι που σε αυτά τα μέρη είναι πολύ δροσερό 18 – 25^ο C το πολύ ή αργά το φθινόπωρο που οι δρόμοι είναι ακόμα ανοιχτοί. Αν μάλιστα έχετε και τον κατασκηνωτικό σας εξοπλισμό μαζί (προμήθειες παίρνετε από την Τζούρτζια) τότε θα σας μείνει αξέχαστη (χώρια που θα έρχεστε κάθε χρόνο).

Ο Αχελώος είναι ένα από τα μεγαλύτερα, ίσως τα ομορφότερα ποτάμια της Ελληνικής γης, ειδικά στον χώρο που πηγάζει που δεν έχει επηρεαστεί προς το παρόν από το ‘’όραμα’’ της εκτροπής. Συστήνεται ανεπιφύλακτα μια βόλτα σε αυτά τα χωριά τώρα, αυτό το καλοκαίρι ίσως, μια που τα χρόνια περνούν δίχως να είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε το μέλλον του ποταμού αλλά και του τόπου. Θυμάστε βέβαια τις εξαγγελίες του 1984 περί εκτροπής του Αχελώου προς την Θεσσαλική πεδιάδα, ενός έργου που πήρε ζωή χωρίς τις απαραίτητες μελέτες και χωρίς να μετρηθούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις στον χώρο.

Η απάντηση στα ερωτήματα των ντόπιων για τη γη τους, τα σπίτια τους, για το μέλλον τους είναι η ‘’προώθηση καλοκαιρινού και χειμερινού τουρισμού’’. Έτσι σήμερα το πόσες χιλιάδες στρ θα καλύψει η λίμνη αλλά και η αυξομείωση του ύψους του νερού της παραμένουν ζητούμενα, ενώ η ασάφεια για την κατασκευή των νέων οικισμών παίρνει δραματικές διαστάσεις εφ’ όσον το φράγμα είναι έτοιμο, αλλά οι οικισμοί που θα μεταστεγάσουν τους ξεσπιτωμένους δεν έχουν αρχίσει ακόμη να κατασκευάζονται. 

Αν δε, σκεφτούμε και την ταπείνωση που υφίσταται το ποτάμι μέχρι να εκβάλει λίγο έξω από το Αιτωλικό τότε έχουμε μια γενική εικόνα του σημερινού Μυθικού ποταμού. Συνολικά πέντε φράγματα φροντίζουν την ταπείνωση του Αχελώου ξεκινώντας μόλις 56 χλμ από τις πηγές του. Φράγμα Μεσοχώρας, Φράγμα Συκιάς, Φράγμα Κρεμαστών απ’ όπου εμπλουτισμένος πλέον από τον Αγραφιώτη και τον Μέγδοβα συνεχίζει την πορεία του συναντώντας το Φράγμα Καστρακίου και τελευταίο το Φράγμα Στράτου Σε όλη του την πορεία στους αιώνες που πέρασαν έχει δημιουργήσει μια εκπληκτική παραποτάμια βλάστηση από πλατάνια, πουρνάρια, ιτιές, κέδρα χαράζοντας την πορεία του ανάμεσα από τα βουνά, τις κοιλάδες και τα στενώματα.

 Η μεγάλη ποικιλία στις εναλλαγές απότομων χαραδρών και ραχών φορτωμένων με πολύτιμα δάση και στο βάθος οι παράλληλες γυμνές κορυφές της Κεντρικής Πίνδου, κατακτούν από την πρώτη κιόλας στιγμή και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη. Με κυρίαρχο στοιχείο τον ποταμό η ευρύτερη περιοχή, από το Χαλίκι έως τα τρία ποτάμια, την Αγία Παρασκευή (Τζούρτζια) και τη Μεσοχώρα, το Αρματωλικό, το Παχτούρι και την Κορυφή έως κάτω τα χωριά του Βάλτου και των Απεράντιων παρουσιάζει μεγάλη αισθητική αξία, προσφέροντας ταυτόχρονα και μοναδικές δυνατότητες αναψυχής. 

Αν σε αυτή την τεράστια περιοχή προσθέσετε και αυτή του Κόζιακα και των χωριών του Ελάτη Περτούλι, Νεραιδοχώρι κ.α. φτάνετε σχεδόν τα 460.000 στρ!!. Το ψάρεμα, το κολύμπι, η πεζοπορία, οι καινούργιες δραστηριότητας κανό – καγιάκ, η περιβαλλοντική ενημέρωση - εκπαίδευση αλλά και το κυνήγι συμβάλουν ώστε να διαιωνίζεται η παραδοσιακή σχέση του ανθρώπινου παράγοντα με το νερό, τον ποταμό και την φύση γενικότερα. Έτσι κάθε καλοκαίρι, τελευταία με τον υποβιβασμό των συνθηκών ζωής στις πόλεις, όλο και περισσότεροι παραθεριστές - περιηγητές καταφεύγουν στα πανέμορφα ολόδροσα χωριά της περιοχής για να απολαύσουν το φυσικό κάλλος της και να αναπαυθούν σωματικά και ψυχικά. Εναλλαγές τόπων και τοπίων απαράμιλλης ομορφιάς που δύσκολα συναντάει ο περιηγητής σε άλλα μέρη.

Αξίζει να αναφέρουμε τι τονίζουν οι συντάκτες δασολόγοι μιας αξιόλογης Δασοπονικής μελέτης της περιοχής, που συντάχθηκε το 1920, για να φανεί η διαχρονική αξία της προσφοράς των Δασών και των νερών του Ασπροποτάμου: ‘’ Το κλίμα των τόπων τούτων είναι πεφημισμένον και άξιον της φήμης του. Ίσως είναι εκ των σπανιωτέρων κλιμάτων της Ελλάδος από υγιεινήν άποψιν. Η ευγεστότης, η εξυγιασματική και διαπεπτική ιδιότης των υδάτων είναι υπέροχος. Δια της επενεργείας αυτών το ημερήσιον σιτηρέσιον τριπλασιάζεται, είς δε τους οδοιπορούντας εξαπλασιάζεται......’’

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ROAD BOOK ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ

Χαλίκι στην έξοδο του χωριού / Πηγές Ρόνας: 

1^η διαστ 200 μ: ευθεία Μέτσοβο, δεξιά: σε 900 μ στάνη (με 15’ περπάτημα στο καλντερίμι προς το Γεφύρι  Μιχαλάκη Φίλου).

2^η διαστ 800 μ.: ευθεία: Μέτσοβο,δεξιά: στάνη

3^η διαστ 1800 μ.: ευθεία : Μέτσοβο, αριστερά : Στάνη 3000 μ. πέτρινη στεγασμένη βρύση

4^η διαστ 4000 μ & τσιμεντένιο γεφύρι: ευθεία Μέτσοβο, δεξιά πηγές, μηδενίστε

5^η διαστ 2600 μ. μετά το ποταμάκι δεξιά στάνη αγελάδων, υψόμετρο 1315, αριστερά σε 850 μ. πλάτωμα και 1 ω & 15’ Πηγές, υψόμετρο 1560.

ΧΑΛΙΚΙ 1160 μ. Υ. - ΠΗΓΕΣ ΒΕΡΛΙΓΚΑ 1850 μ. Υ.:  ΜΕ 4*4 ή ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑ ENDURO - ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

Ξεκινώντας μέσα από το χωριό Χαλίκι (Κεντρική Πλατεία) που έχουμε ψωνίσει τα απαραίτητα για κολατσιό.

0,0                    Πλατεία Χαλικιού

300 μ Διαστ άσφαλτος, δεξιά Ανθούσα Πηγές Βερλίγκα, αριστερά Μέτσοβο (22 χλμ)

150 μ Διαστ, δεξιά Πηγές Βερλίγκα χωματόδρομος, αριστερά Ανθούσα άσφαλτος

• περνάμε ποταμάκι σε τσιμεντένιο δρόμο
• αριστερά σας η Ι. Μ. Αγ. Γεωργίου

1,550 μ Διαστ    δεξιά προς Πλατεία Χαλικιού, αριστερά Πηγές Βερλίγκα

1,800 μ Διαστ    δεξιά προς πάνω μαχαλά χωριού Χαλίκι, αριστερά Πηγές Βερλίγκα

• 2,5 χλμ   δεξιά εκκλησάκι

3,0 χλμ Διαστ    δεξιά Πηγές Βερλίγκα, αριστερά Αδιέξοδο

3,45 χλμ Διαστ  δεξιά Πηγές Βερλίγκα, αριστερά Μονοπάτι προς Βοσκότοπο

5,5 χλμ   Διαστ  δεξιά Πηγές Βερλίγκα, αριστερά Κατηφορικό Μονοπάτι Ξύλευσης & καταρράκτες ψηλότερα

6,8 χλμ   Διαστ  δεξιά Πηγές Βερλίγκα, αριστερά δρόμος

• 7,8 χλμ   δεξιά η 1^η Στάνη τοποθεσία ‘’Κριθάρια’’

8,2 χλμ   δεξιά Μονοπάτι Ξύλευσης, αριστερά Πηγές Βερλίγκα

• Για τους πεζοπόρους στο 9,4 χλμ  δεξιά στο λιβαδάκι είναι το μονοπάτι που μέσα από το ρέμα τις Καπραριάς οδηγεί στο σημαδεμένο  με κόκκινο Σπρέι μονοπάτι για τις Πηγές Βερλίγκα.
• Για τους πεζοπόρους στο 10,2 χλμ δεξιά είναι το μονοπάτι που μέσα από το ρέμα τις Καπραλιάς καταλήγει στο προηγούμενο σημείο και από εκεί πίσω στο χωριό Χαλίκι
• Για τους πεζοπόρους στο 10,3 χλμ αριστερά είναι ο μεγάλος Βράχος με το σημάδι από κόκκινο Σπρέι, που περνώντας τον, φαίνεται το μονοπάτι που οδηγεί στις Πηγές Βερλίγκα

10,6 χλμ 2^η Στάνη

12,6 χλμ 3^η Στάνη

Από αριστερά μας ανοίγονται δύο διαδρομές για τις πηγές Βερλίγκα. Η πρώτη επιβάλει να συνεχίσουμε με το 4*4 ή την Enduro μοτοσυκλέτα μας έως και τα ‘’σπανά’’ λοφάκια στα 300 μ. απ΄ όπου το μονοπάτι οδηγεί με πορεία 15’ στις πηγές Βερλίγκα. Η δεύτερη μας οδηγεί σε 15’ σε ανηφορικό - δεξιά μας, μονοπάτι που σε 15’ πορεία μας βγάζει στις πηγές Βερλίγκα.

Info: Δεξιά, πίσω από την στάνη, ένα απότομο μονοπάτι οδηγεί σε ένα όμορφο καταρράκτη (Δεκ – Μάιο) και μετά από μικρή πορεία + - 20’ σε μικρότερες πηγές και οροπέδιο. Συνεχίζοντας άλλα + - 20’ βγαίνετε στο φρύδι – στην πλαγιά του Βουνού – απ΄ όπου δεξιά σας, φαίνεται το μονοπάτι, που σας φέρνει έως την ομώνυμη κορυφή του Όρους Περιστέρι σε υψόμετρο 2.295 μ.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 24320

ΔΙΑΜΟΝΗ: Ο ‘’Πύργος Μαντάνια’’ στην Καλλιρρόη είναι ανοιχτά χειμώνα καλοκαίρι και για φαγητό Γιώργος Μπάμπος & Λάμπρος Παπαγεωργίου 87351 www.mantania-ae.gr . Στην διευρυμένη κοινότητα Ασπροποτάμου υπάρχουν πολλά κοινοτικά καταλύματα, τους καλοκαιρινούς μήνες. Πολυθέα: Παρασκευή Καλαπανίδα (& ταβέρνα 87288), Κρανιά: Αφοι Ψαρή (& ταβέρνα 87235), Ανθούσα: Αφοι Τύμπα (& ταβέρνα 87248), Κατάφυτο: Κώστας και Απόστολος Βούκιας (& ταβέρνα 87252, 87387), Χαλίκι: Κώστας Λεβέντης (και ταβέρνα): 87247, 87239.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στο Χαλίκι και στους Αγίους Αποστόλους στην Τζούρτζια νωρίς την Άνοιξη ή το καλοκαίρι και το φθινόπωρο. Ρωτήστε πρώτα τους ντόπιους για να αποφύγετε την ταλαιπωρία, και φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Ξεχωριστή περιοχή, εξαιρετικής ποιότητας τοπικοί, παραδοσιακοί μεζέδες, αληθινές χωριάτικες γεύσεις. Καλοψημένα κρεατικά, αρνί, κεμπάπ, κοκορέτσι. Στα καφενεία των χωριών νόστιμες ομελέτες με λουκάνικα, τυρί φέτα ή κατσικίσιο στην Τζούρτζια, και φυσικά χορτόπιτες ή τυρόπιτες. Χαλίκι: Γκέβρος Γρηγόρης, Λεβέντης Κώστας, Κατάφυτο: Βούκιας Κώστας και Απόστολος, 87252, 87387. Καλλιρρόη: Απόστολος Δρόσος 87253, 6972921999, Πολυθέα: Καλαπανίδας Παναγιώτης 87381, Κρανιά: Γιώργος Ματσός 87291, Θεόδωρος Νταμάτης 87178, Στέφανος Ζούκης 87290, Μηλιά: Δημήτρης Χελιδόνης 87377, Στεφάνι: 87210, Αγία Παρασκευή: Αφοι Τριζώνη 2434096270, ‘’Σαλατούρα’’ Σωκράτης Γιαννίτσης 2434096180, Χαλίκι: Δημήτρης Γκέβρος 87183, Κώστας Λεβέντης 87256.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Διευρυμένη Κοινότητα Ασπροποτάμου: 2431077641, 710, Α΄ Βοήθειες: Καλαμπάκα:22222, Πύλης:22870 - 1, Αστυνομία: Πύλης22201, Ελάτης 71222, Καστανιάς: 61202.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.3kala.gr www.geocities.com/mavroad/index.html http://clubs.pathfinder.gr/pindos/ Τράπεζες με ΑΤΜ / όλες στην Καλαμπάκα & Εθνική – Αγροτική στην Πύλη. Συνεργείο - Βουλκανιζατέρ: Δίτροχα Τρικάλων Λάζαρος Αμπατζίδης 0431 35045, Βουλκανιζατέρ: Τζανής Βασίλειος στο Παλαιομονάστηρο 51366.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Καλαμπάκα όλες οι εταιρείες και στην Ελάτη Τρικάλων Jet Oil το τελευταίο του Ορεινού χώρου. 

ΒΙΒΛΙΑ: Ασπροπόταμος – Ελάτη – Περτούλι θα το βρείτε στο ‘’λίκνο’’ της Ελάτης, μαζί με τους τόμους ‘’ταξίδια στην άλλη Ελλάδα’’ των εκδόσεων Highsiding, στέλνονται αντικαταβολή σε όλη την Ελλάδα.

ΧΑΡΤΕΣ: Οι πιο ακριβείς πλέον είναι της Ανάβασης μακράν ακόμη και από της Γ.Υ.Σ.  Αγοράστε τον καινούργιο (έκδοση 2003). Επικουρικά ο αναλυτικός χάρτης Ορεινού Χώρου Τρικάλων σε κλίμακα 1 : 100.000. Όλες τοπικές εκδόσεις υπάρχουν στο ‘’λίκνο’’ και στέλνονται αντικαταβολή 2434071826.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΜΟ.ΛΕ.Τ. Μοτοσυκλετιστική Λέσχη Μοτοσικλέτας Τρικάλων, Πελέκειο Κτήριο / πλατεία Δεσποτικού, www.molet.4t.com Τηλ: 2431072424, ΜΟ.ΛΕ.Κ Καλαμπάκας Δημ Τερτίπου 22, Τηλ: 2432022447, Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες Πληροφορίες για τον ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟ αντλήστε από την Ενδεικτική Αρθρογραφία – Βιβλιογραφία:

• Η Αρχαία Θεσσαλία / Friedrich Stahlin / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2002
• Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου & ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος / Νικ. Κ. Γιαννούλη / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1992
• Οδοιπορικό στην Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία / Leon Heuzey / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1991
• Οι Νομάδες των Βαλκανίων / Alan J. B. Wace – Maurice S. Thompson / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1989
• Οι Αρωμούνοι (Βλάχοι) / Gustav Weigand / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2001
• Τρίκαλα – Καλαμπάκα – Μετέωρα – Πίνδος – Χάσια / Θεοδώρου Νημά / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1987
• Τζούρτζια / Αναδρομή στο χρόνο / Γ. Ι. Κούτσια / Τρίκαλα 1986
• Η Λιπίντζα ΑσπροποτάμουΔημητρίου Α. Αλεξίου / Πολιτιστικός Σύλλογος Ανθούσης 1998
• Ασπροπόταμος – Ελάτη – Περτούλι / Α. Σινάνης – Σ. Κούλιου / Αθήνα 2000
• Η κατάρα του Μίχα / Άγγελου Ν. Μανώλη / Αθήνα 1978
• Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου – Παραδόσεις / Αλέξανδρου Χατζηγάκη / Τρίκαλα 1948
• Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου – Τοπωνυμικά / Αλέξανδρου Χατζηγάκη / Τρίκαλα 1950 
• Αχελώος, το παρελθόν, το παρόν και το Μέλλον / Νίκος Πέτρου / Experiment Γαιόραμα Ιαν – Φεβ 1995
• Αρωμούνοι / Γιάννης Λυμπερόπουλος – περιοδικό Κόνιτσα Τ97 Μάρτιος – Απρίλιος 2001
• Ασπροπόταμος / Περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα / Τ30 Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2002
• Ανθούσα – Χαλίκι / ΣΟΧΤρικάλων / Εφημερίδα Ενημέρωση Τρίκαλα 26/10/01

 ΗΠΕΙΡΟΣ (4304 λέξεις)

ΓΙΑΝΝΙΝΑ ΚΑΛΑΡΡΥΤΕΣ -  ΣΥΡΑΚΟ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2003

Ορεινό Πολιτιστικό Σταυροδρόμι

‘’Παρακαλώ σε σταυραητέ

για χαμηλώσου ολίγο

και δως μοι τες φτερούγες σου

και πάρε με μαζί σου

πάρε με απάνου στα βουνά

τι θα με φάει ο κάμπος’’

Κ. Κρυστάλης

Η οροσειρά της Πίνδου ορθώνεται στο βορειοδυτικό τμήμα της Ελλάδας αποτελώντας την ορεινή σπονδυλική στήλη που διασχίζει σχεδόν όλη την χώρα από το βόρειο ως το νότιο σημείο της. Η Βόρεια Πίνδος περιλαμβάνει τους ορεινούς όγκους Γράμμου και Σμόλικα, φτάνοντας ως το Μέτσοβο, ενώ η Νότια Πίνδος ξεκινά από το Περιστέρι, συνεχίζοντας με την Κακαρδίτσα, τα Τζουμέρκα, την οροσειρά της Τσουρνάτας, καταλήγοντας στα Άγραφα. 

Τα βουνά και τα χωριά της Πίνδου είναι το λιγότερο γνωστό κομμάτι της Ελληνικής γης. Σε αυτή την δύσκολη και δυσπρόσιτη γεωγραφική και πολιτιστική ενότητα της Ελλάδας ψάχνοντας, ρωτώντας, ερευνώντας, ξεκινάει ένα οδοιπορικό περιπέτειας σε ένα πραγματικό καταφύγιο για ζώα και πουλιά, αλλά και γνώσης, για τον κάθε ανήσυχο ταξιδιώτη, σύγχρονο περιηγητή.

Τα Γιάννινα, πρωτεύουσα του Νομού, (βλ. Γιάννινα & Διαδρομές Τομ Γ’ 2001) ορίζουν την Ήπειρο με την μεγαλύτερη σε έκταση και πληθυσμό πόλη, με συμπληρωμένα τα 90 χρόνια από την απελευθέρωση της, μαζί με ολόκληρη την Ήπειρο στις 22 Φεβρουαρίου 1913. Την ανατολική πλευρά της Κακαρδίτσας με τα χωριά της την είδαμε (βλ. Ασπροπόταμος Πίνδου Τομ Ε’ 2003). Πίσω από τους βραχώδεις όγκους της είναι οι αετοφωλιές της εξ’ ίσου ενδιαφέρουσας δυτικής πλευράς της.

Η πρόσβαση γίνεται από ασφαλτοστρωμένο πλέον δρόμο ή από την Άρτα – Ράμια – Γραικικό – Άγναντα – Πράμαντα ή από Γιάννινα – Καλέντζι – Πλάκα – Άγναντα – Πράμαντα (βλ. Τζουμέρκα & Διαδρομές Τομ Α’ 1999). Για όσους οδηγούν enduro ή 4*4 δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα στις διαδρομές που περιγράφουμε αφού μπορούν να συνεχίσουν το ταξίδι και την γνωριμία με την Πίνδο, φεύγοντας προς Θεσσαλία από την ορεινή διάβαση ‘’Μπάρος’’ και προς Ήπειρο από την διάβαση Αγ. Αποστόλων (μετά το Συράκο προς Μεγάλο Περιστέρι). Οι ταξιδιώτες με μεγάλα street  θα επιστρέψουν Γιάννινα από Προσήλιο – Πετροβούνι ή Άρτα από τον ίδιο δρόμο. Έτσι κ’ αλλιώς οι διαδρομές είναι εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς ενώ υπάρχουν και θαυμάσιοι παραδοσιακοί ξενώνες και στα δύο χωριά. 

Λίγο πριν το κέντρο, μέσα πλέον στο κεφαλοχώρι Πράμαντα, υπάρχει πινακίδα αριστερά προς Χριστούς. Πολλοί  λένε, ότι κατηφορίζοντας προς τους Χριστούς δεν θα έχετε ξαναδεί τέτοιο τοπίο, και πρέπει να τους πιστέψετε. Εδώ οι Άνθρωποι είναι σε πρώτο πλάνο. Μην περιμένετε πολυτέλειες, αλλά απλότητα. Στην πλατεία του χωριού υπάρχει ταβερνάκι για ανασύνταξη και φαγητό ή καφέ, ενώ λίγο πιο κάτω στον φιδίσιο δρόμο βρίσκεται η δστ που οδηγεί στον  ο Ι.Ν. της Ευαγγελίστριας Μετόχι της Ι.Μ. Βύλιζας. Μετά τους Χριστούς ο δρόμος διακλαδώνεται και δεξιά ανεβαίνει στο Ματσούκι (βλ. Ματσούκι - Ανθούσα Τ Ε’ 2003) ενώ ευθεία συνεχίζει προς τα ιστορικά χωριά Καλαρρύτες και Συράκο. Και τα τρία Τζουμερκοχώρια, συγκριτικά με άλλα χωριά της περιοχής που διαθέτουν πολλούς συνοικισμούς, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα συμπαγών οικισμών, γεγονός που τονίζει περισσότερο την ιδιαιτερότητά τους. 

Η πρώτη δστ έρχεται μόλις σε 2,5 χλμ στα ‘’πέντε σπίτια’’ του μικρού οικισμού Μυστράς. Εκεί, ανεβαίνοντας προς Καλαρρύτες (υπάρχουν πινακίδες) περνάτε το παλιό πέτρινο γεφύρι ‘’του Συγγούνα’’ στην αρχή ενός πανέμορφου φαραγγιού με μεγάλο οικολογικό ενδιαφέρον ενώ όσο ανεβαίνετε οι απόκρημνες θέες είναι εκπληκτικές. Ολόκληρη η περιοχή είναι πλέον ενταγμένη στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Φύση 2000. Πάνω στη διαδρομή βρίσκεται η Ι. Μονή Κηπίνας αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Κτισμένη σε εντελώς κάθετο βράχο σε ύψος 40 μέτρων πάνω από τον δρόμο δεν φαίνεται από πουθενά. Πολλοί επισκέπτες πέρναγαν από το πραγματικά αθέατο μοναστήρι χωρίς να πάρουν είδηση αυτόν τον απόκρημνο θρησκευτικό θησαυρό με την απεριόριστη θέα στις γύρω κορυφές. 

Σε πρόσφατη διαμόρφωση χώρου, ανοίχθηκε το μονοπάτι που οδηγεί στη μονή, έγινε ένα υποτυπώδες πάρκινγκ, τοποθετήθηκε πινακίδα ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση. Στην είσοδο της μονής σήμερα υπάρχει άνετη πρόσβαση με μικρό τσιμεντένιο ‘’γεφυράκι’’ πάνω στους δύο βράχους – βάσεις ενώ παλιότερα υπήρχε κινητή ξύλινη ‘’Λυσιά’’ που την νύχτα αφαιρούσαν με την σωζόμενη σήμερα ‘’μαναβέλα’’. Παλιότερα υπήρξαν τυχεροί που είχαν δει το ξυλόγλυπτο τέμπλο, τις Δεσποτικές εικόνες καθώς και τις 15 μικρότερες του Δωδεκάορτου που μαζί με τα ωραία ξυλόγλυπτα Βημόθυρα αποτελούσαν τους κινητούς θησαυρούς του μοναστηριού. Δυστυχώς για όλους μας, η πλημμελής φύλαξή και η απουσία μοναχών κατέληξε σε καταλήστευση όλων των προαναφερομένων τον χειμώνα του 1999. 

Η Ι. Μονή σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή κτίστηκε το 1349 και ανήκει στον μικρό οικισμό Μυστράς (παλιό Αρμπορούσι ή Αρμπορίση) που περάσατε, ενώ η ονομασία του οφείλεται στους κήπους που καλλιεργούσαν οι μοναχοί που φημιζόντουσαν για την μακροζωία τους, αφού όπως λέγεται, ο τελευταίος έφυγε πλήρης ημερών στα 112 του χρόνια. Μέσα στο μοναστήρι υπάρχει σπήλαιο που σε εξερεύνηση από τον ΣΠΕΛΕΟ υπό το Στέφανο Νικολαΐδη διαπιστώθηκε ότι ήταν παλιά κοίτη ποταμού, ο οποίος άλλαξε πια ροή και βρίσκεται πλέον στο ύψος του δρόμου. Μικρή απόσταση σας χωρίζει από το βάθος της σπηλιάς. Θα δείτε τα μικρά ανοίγματα στους διαδρόμους που όμως δεν χωράει να περάσει άνθρωπος. Οι μαυρισμένοι τοίχοι από τα κεριά, την υγρασία και τα χρόνια που πέρασαν κάνουν επιβλητική την ατμόσφαιρα. 

Η διαδρομή σας φέρνει σύντομα στην γέφυρα απ’ όπου ξεκινά η όλο στροφές ανάβαση. Εκεί στο Καλαρρύτικο ρέμα ή Χρούσια, παραπόταμο του Άραχθου, αναστηλωμένο στέκεται το πέτρινο γεφύρι ‘’του Φίλου’’ σε ένα θαυμάσιο φυσικό βραχώδες τοπίο ενώ λίγο πιο πάνω σχεδόν μπαζωμένο βρίσκεται ακόμη ένα. Καινούργιες ιδέες για την ‘’ανάπτυξη’’  της περιοχής έχουν να κάνουν με φράγμα για την παραγωγή ενέργειας!. Καταστροφή δηλαδή ενός μοναδικού φυσικού οικοσυστήματος, αντί προστασία και ανάδειξη.

Το παρήγορο είναι ότι οι λιγοστοί κάτοικοι έκαναν προσφυγή στο Σ.Τ.Ε. και ευτυχώς δικαιώθηκαν σταματώντας το ‘’αναπτυξιακό έργο’’. Προς το παρόν τουλάχιστον. Αν δείτε τον τόπο, αν τον περπατήσετε ακούγοντας το βουητό των νερών, τα πουλιά και τους ήχους γύρω σας είναι βέβαιο ότι θα εκτιμήσετε την οικολογική του αξία. Ταυτόχρονα θα αναρωτηθείτε σίγουρα, τι είδους άνθρωποι είναι αυτοί που δεν λογαριάζουν τίποτε, ούτε καν το μέλλον των παιδιών τους, που θυσιάζουν στον βωμό της δήθεν ανάπτυξης τα πάντα.

Περνώντας το ξωκλήσι του Άγιου Χριστόφορου οι Καλαρρύτες στα 1120 μ Υ, σας υποδέχονται. Μεγαλειώδες σύνολο πετρόχτιστων σπιτιών με ψηλούς εξωτερικούς τοίχους, περίτεχνες καμινάδες και δίφυλλες πόρτες βαριάς κατασκευής, θυμίζουν φρούρια. Η μικρές ως επί το πλείστον αυλές έχουν κήπους που φυτεύουν διάφορα λαχανικά. Στο χωριό δεν μπαίνουν (ευτυχώς) αυτοκίνητα ή μοτοσυκλέτες. Ο εφοδιασμός με τρόφιμα γίνεται ακόμα με μουλάρια ή με τα πόδια μέσα από ένα πανέμορφο δίκτυο καλντεριμιών που οδηγεί παντού. Στην στενόμακρη πλατεία στρωμένη πέτρινη πλάκα, δεσπόζει ο τεράστιος πλάτανος με τις ωραίες κατοικίες με ισόγειο και δύο ορόφους αρκετές και καφενεία – ταβερνάκια που καλωσορίζουν τον περιπατητή. Τα μεγάλα και πλατιά σκαλοπάτια θυμίζουν θέατρο, και πράγματι εδώ γίνονται όλα τα μεγάλα γλέντια και οι ‘’πεζούλες’’ χρησιμεύουν για κάθισμα των θεατών. 

Ειδικά τα τελευταία χρόνια που οργανώνεται το αντάμωμα των βλαχόφωνων κοινοτήτων Δυτικών Τζουμέρκων δημιουργείτε αδιαχώρητο. Την συγκεκριμένη εκδήλωση διοργανώνουν οι κοινότητες Βαθύπεδο, Καλαρρύτες Ματσούκι, Παλαιοχώρι και Συράκο, κάθε χρόνο και σε διαφορετικό χωριό πάντα τον Ιούλιο. Τι ηπειρώτικες μουσικές και κλαρίνα, τι παραδοσιακοί χοροί από τα χορευτικά συγκροτήματα όλων των χωριών της περιοχής, πανέμορφες χρυσοκεντημένες παραδοσιακές φορεσιές και γλέντι γίνεται, μόνο αν έχετε παρουσία εδώ θα το πιστέψετε. 

Η πλατειά είναι το κέντρο της ζωής, και εκεί να πάτε, συναντώντας το υπεραιωνόβιο παραδοσιακό καφενεδάκι – παντοπωλείο και τον μόνιμο στο χωριό Ναπολέοντα. Κουβεντούλα, πληροφορίες, μεζεδάκια και θαυμάσιο τσίπουρο θα ζεστάνουν γρήγορα την ατμόσφαιρα αν είναι χειμώνας. Το καλοκαίρι ο λαμπρός ήλιος καλεί τους περιηγητές έξω στα πέτρινα καλντερίμια και τα σπουδαία πέτρινα ηπειρώτικα σπίτια με τις ψηλές μάντρες και τις μοναδικές καμινάδες. Ο τόπος αναπνέει ακόμα από την ιστορία του, και από τους ανθρώπους που γεννήθηκαν εδώ, παίζοντας στην συνέχεια σημαντικό ρόλο στα δρώμενα της Ελλάδας. Μεταξύ αυτών ήταν ο Σπύρος Λάμπρου, που διετέλεσε πρωθυπουργός στα δύσκολα χρόνια του 1917, ο τυπογράφος, εκδότης, συγγραφέας Σέργιος Ραφτάνης, ο νομισματολόγος Παύλος Λάμπρος, πατέρας του Ιστορικού Σπυρίδωνος Λάμπρου. Το απόκρημνο της περιοχής και οι δεκάδες κορφές που τον περιβάλουν ενθουσιάζουν και υποβάλουν τον επισκέπτη, από παλιά.

Το 1815 πρόξενος της Γαλλίας στην αυλή του Αλή Πασά ήταν ο Pouqueville. Όταν λοιπόν σε μια περιοδεία του είδε τους ανθρώπους να ζουν πάνω στα θεόρατα αυτά βουνά έκπληκτος είπε: ‘’η τοποθεσία αρμόζει μάλλον εις αετούς και γύπας, παρά σε φιλότεχνους και φιλήσυχους ανθρώπους’’. Πραγματικά όσο παράδοξο και αν φαίνεται σήμερα, σε αυτά τα άγρια και απότομα κακοτόπια οι άνθρωποι επιδόθηκαν με θαυμαστή επιτυχία στις καλές τέχνες, στην βιοτεχνία, και το εμπόριο. Οι Καλαρρύτες και το Συράκο μαζί φυσικά με την πρωτεύουσα τα Γιάννινα συγκαταλέγονται ανάμεσα στα σπουδαιότερα κέντρα κατασκευής αργυροχρυσοχοϊκών έργων στα Βαλκάνια με συγκεκριμένα και πολλά ενυπόγραφα, κυρίως εκκλησιαστικά έργα. Ένας από τους κλάδους της καλλιτεχνικής βιοτεχνίας που γνώρισε μεγάλη άνθηση στους Καλαρρύτες με τον χρυσικό Αθανάσιο Τζιμούρη (μέσα 18^ου Αι) και τους ασημουργούς Γεώργιο Μπάφρα (1784) και Δημήτριο Δαβαρούχα (τέλη 18^ου Αι) ήταν αυτή ακριβώς η τέχνη φτάνοντας σε θαυμαστά επίπεδα καλλιτεχνικής τελειότητας και δεξιοτεχνίας. 

Κατά την εποχή της ακμής τους το τέλος του 18^ου και τις αρχές του 19^ου Αι. αποτελούσαν ένα από τα μεγαλύτερα καλλιτεχνικά, πολιτιστικά και εθνικά κέντρα της εποχής. Πριν την καταστροφή τους στα χρόνια του Αλή πασά αριθμούσαν χίλια διακόσια σπίτια και πέντε χιλιάδες κατοίκους οι περισσότεροι από τους οποίους ασχολούνταν παραδοσιακά με αυτή την τέχνη, συνεχιστές της Βυζαντινής παραδοσιακής αργυροχοίας κατασκευάζοντας εξαίρετα έργα. Υπήρχαν πάρα πολλά εργαστήρια εδώ που έφτιαχναν μεταξύ άλλων, εκκλησιαστικά είδη (ευαγγέλια, δισκοπότηρα), και κοσμήματα (πόρπες, ζώνες, καρφίτσες). Θαυμαστοί τεχνίτες σκάλιζαν με φοβερές λεπτομέρειες, λαβές από όπλα, καριοφίλια, κουμπούρια, σπαθιά. 

Οι παλιοί περιηγητές αναφέρουν ότι η ‘’εμπορική κίνηση στο Συράκο και τους Καλαρρύτες έφτανε σε μέγεθος τις σπουδαιότερες Ευρωπαϊκές πόλεις της εποχής και είχαν ακτίνα όλες τις μεγάλες αγορές των Βαλκανίων (Βιέννη) μέχρι και τη Μασσαλία την Ήπειρο την Μακεδονίακαι την Θεσσαλία. Οι εξαιρετικές λεπτομέρειες άνθισαν και πολλοί φτάνουν να εργάζονται στα μεγάλα κέντρα του εξωτερικού Αυστρία, Ρουμανία, Ιταλία, Ρωσία. Στην ιστορία έχουν καταγραφεί και οι ‘’Χρυσικοί’’, που αποτελούσαν ομάδες Καλαρρυτινών που ταξίδευαν στην Ελλάδα και το εξωτερικό σαν πλανόδιοι, έχοντας μαζί τους πάντα τα εργαλεία τους. Έτσι είχαν τη δυνατότητα να παίρνουν δουλειές απ’ ευθείας από τους ενδιαφερόμενους στα μέρη που περιόδευαν, τις κατασκεύαζαν και τις παρέδιδαν, συνεχίζοντας τον δρόμο τους. 

Σαν παράδειγμα της δυναμικής των επιχειρήσεων τότε αναφέρεται ότι οι έμποροι από τους Καλαρρύτες νοίκιαζαν ελληνικά πλοία (γιαυτό σε όλα τα χωριά υπάρχει Άγιος Νικόλαος) από το Μεσολόγγι, την Κορωνησία, στον Αμβρακικό ακόμα και από το Γαλαξίδι για την μεταφορά των εμπορευμάτων τους και έτσι απέφευγαν την εξάρτηση αλλά και την συναλλαγή με ξένες δυνάμεις. Όλος αυτός ο συσσωρευμένος πλούτος δημιούργησε μια αμιγώς καλλιεργημένη Ελληνική κοινωνία. Εκτός από τα πλεονεκτήματα ενός μεγάλου εμπορίου, οι Καλαρρύτες, όπως το Συράκο αλλά και πολλά από τα γειτονικά χωριά, είχαν προνόμια που τους γλίτωναν από τους εκβιασμούς του τοπικού δυνάστη πληρώνοντας κατ’ ευθείαν φόρο στην εκάστοτε βασιλομήτορα (μητέρα του σουλτάνου) Βαλιδέ Σουλτάνα.

Μετά το 1800 όμως, τα προνόμια αυτά εξαφανίστηκαν, το εμπόρια παρήκμασε και ο Αλή Πασάς ένιωσε αρκετά ισχυρός για να αποσπάσει χρήματα εκβιάζοντας ανεξαρτήτως όλα τα χωριά. Όχι μόνο τα πλούτη αλλά και η ανεξάρτητη θέση των ορεινών χωριών ενοχλούσαν τους τούρκους κάνοντάς τους να ζητούν όλο και μεγαλύτερους φόρους. Η πλεονεξία του Αλή πασά και των προκατόχων του έδιωξαν πολλούς κατοίκους που δεν άντεξαν την λεηλασία αυτού του πλούτου, για να αποζημιωθούν οι πόλεμοι και οι απλήρωτοι στρατιωτικοί μισθοί. Ενδεικτικά ο ετήσιος φόρος των Καλαριτών αυξήθηκε από δεκατέσσερις χιλιάδες σε σαράντα πέντε χιλιάδες πιάστρες και για την άδεια να έχουν καμπάνες στις εκκλησίες επιβλήθηκε φόρος που έφτασε στις 15 χιλιάδες πιάστρες. (Wace – Thompson – Οι Νομάδες των Βαλκανίων, σελ 207).

Η μεγάλη αυτή ακμή διακόπηκε βίαια τον Ιούνιο του 1821. Τότε οι τούρκοι του Χουσείν, με αρχηγό τον Ισμαήλ Πλέσα, μετά την μεγάλη μάχη της Κηπίνας (κάτω, στην θέση που υπάρχει το μοναστήρι) κάψανε το χωριό και οι άνθρωποι εγκαταλείψανε τον τόπο τους, το βιός τους και τις ασχολίες τους. Εγκαταστάθηκαν στα μεγάλα κέντρα της Ελλάδας αλλά και της Ευρώπης. Μεγάλα κοσμηματοπωλεία στην Ιταλία έχουν ιδρύσει οι οικογένειες Βούλγαρη και Νέσι. Τα Γιάννινα επίσης, και τα Επτάνησα (Ζάκυνθος) συγκέντρωσαν ένα μεγάλο μέρος από Καλαριτινούς πρόσφυγες. Έτσι στις μέρες μας, υπάρχουν απόγονοι αυτών των οικογενειών που εργάζονται, στον πατροπαράδοτο για αυτούς, κλάδο της Αργυροχοίας. Στις προθήκες του εθνολογικού μουσείου Αθηνών έχετε την δυνατότητα να δείτε από κοντά αρκετά από τα παλιά έργα τους.

Περπατώντας στα καλντερίμια θα φτάσετε στην ιστορική εκκλησία του Αγίου Νικολάου την μητρόπολη του χωριού ενώ στη συνέχει έξω από τον οικισμό προς τον Άγιο Αθανάσιο. Μέσα από το χωριό (υπάρχουν πινακίδες) ξεκινά η κατάβαση στο φαράγγι με κατεύθυνση το Συράκο. Το φαράγγι του Χρούσια ποταμού, αλλά και το φυσικό περιβάλλον γύρω από τα δυο χωριά λόγω της ιδιαίτερης οικολογικής τους αξίας, οδήγησε την ερευνητική ομάδα του Πολυτεχνείου, πριν τέσσερα χρόνια, να τα εντάξουν στον κατάλογο με τα 449 Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους της χώρας μας. Παλιά αλλά και σήμερα, οι δύο οικισμοί επικοινωνούσαν από αυτό το μονοπάτι που χώνεται στο βαθύ απότομο και δύσβατο φαράγγι που τα χωρίζει. Η ιστορική ‘’σκάλα’’ των ντόπιων, που ήταν και παραμένει τόσο στενή, που δεν χωρούσαν ζώα. Το φαράγγι που διασχίζει ο Χρούσιας ποταμός, διαθέτει πράγματι εκτός από την ‘’Λισιά’’ (ξύλινη πεζογέφυρα), μια σιδερένια σκάλα κάθετη στον βράχο όπου ανέβαιναν όλοι όσοι ήθελαν να πάνε στο Συράκο.

Η χαράδρα ανάμεσα από τα δύο χωριά σε αυτή την γωνιά της Ηπείρου, οριοθετούσε τα ελληνοτουρκικά σύνορα για ένα μεγάλο διάστημα. Με την συνθήκη του Βερολίνου το 1881 απελευθερώθηκαν οι Καλαρρύτες, ενώ το Συράκο παρέμεινε στην τουρκική κυριαρχία ως το 1912. Κάπου εδώ, στα πλάγια της χαράδρας βρισκόταν και το Ελληνικό τελωνείο. Θαυμάσιο περιβάλλον με πολλά νερά προσφέρεται ακόμα και βουτιές (με τα πόδια) αν μάλιστα έχετε προμηθευτεί και φρούτα ή πρόχειρο κολατσιό μπορεί να εξελιχθεί σε ημερήσια εκδρομή. Να την πραγματοποιήσετε αυτή την πεζοπορική διαδρομή και εάν υπάρχει κάποιος στην παρέα που δεν θέλει να την κάνει, στείλτε τον απέναντι, στο Συράκο, να σας φέρει πίσω.

Η διαδρομή από τους Καλαρρύτες προς το Συράκο γίνεται άνετα και εύκολα στις μέρες μας από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο στην δστ μετά το Προσήλιο (δες road book στο τέλος). Η απόσταση είναι 20 χλμ και η διαδρομή όσο ανεβαίνει στο βουνό είναι μοναδική. Το Καλαρίτικο έχει ενωθεί πλέον με το Ματσουκιώτικο ρέμα και αργοκυλώντας πάνε να συναντήσουν τον μεγάλο Άραχθο. Μεγαλειώδη τοπία σε ένα ανηφορικό δρόμο που το χειμώνα με τους πάγους πρέπει να είναι αν όχι απαγορευτικός τουλάχιστον επικίνδυνος. Το καλοκαίρι βέβαια όλοι οι επισκέπτες κοντοστέκονται θαυμάζοντας την απέραντη θέα. 

Στην τελευταία στροφή θα δείτε το πετρόχτιστο Συράκο ευθεία απέναντί σας στα 1150 μ.Υ. Ωραίο και ταυτόχρονα αρχοντικό το θέαμα που παρουσιάζει ενώ στην γύρω περιοχή κυριαρχούν τα βράχια και η πέτρα. Πραγματική αετοφωλιά. Και στο Συράκο δεν υπάρχει οδική πρόσβαση έτσι αφήστε την μοτοσυκλέτα στο μεγάλο πάρκινγκ και προχωρήστε προς το αφρισμένο ποτάμι που γεφυρώνεται από δύο πέτρινα γεφύρια που αποτελούν στην έξοδό τους, την είσοδο στο χωριό, μέσω ενός φαρδιού καλντεριμιού. Κτίστηκαν με κόστος των οικογενειών Τουρτούρη και Δαμίρη από τους γειτονικούς Καλαρρύτες και φέρουν τα ονόματά τους. Απέναντι ο παλιός νερόμυλος σημαντικό κεφάλαιο του υλικού λαϊκού πολιτισμού έχει πάψει να προσφέρει τις υπηρεσίες του προ πολλού.

Τα σπίτια είναι χωρίς εξαιρέσεις όλα πετρόχτιστα, βαριά αρχοντικά, σαν φρούρια με στέγες από  τεράστιες πλάκες σχιστόλιθου και μικρότερες αυλές από των Καλαριτών. Αξιοθαύμαστη δουλειά έκαναν Αλβανοί και βορειοηπειρώτες πετράδες από το ’89 έως τις μέρες στην αναστήλωση ορισμένων, και στην αντικατάσταση των πολλών φθαρμένων από τον χρόνο στεγών. Στις μέρες μας, όχι μόνο στην Ήπειρο αλλά όπου υπάρχουν στέγες από σχιστολιθική πλάκα,αυτές επισκευάζονται από αλβανούς ή βορειοηπειρώτες αφού η τέχνη του ‘’πετρά’’ έχει χαθεί πλέον. 

Εντύπωση προκαλούν από την πρώτη ματιά, οι ρυθμοί αποκατάστασης και ανοικοδόμησης του οικισμού, ο καθαρισμός από τις πρασινάδες και τα μούσκλια που πιάνουν στις στέγες (με κίνδυνο να ‘’βάλει νερό’’ το σπίτι) είναι περισσότερο εμφανείς εδώ, παρά στους διπλανούς Καλαρρύτες. Δεν είναι τυχαίο που το Συράκο θεωρείται ο καλύτερα διατηρημένος παραδοσιακός οικισμός της Ηπείρου. Τρομερή εντύπωση προκαλεί στους επισκέπτες τα πανέμορφα μεγαλοπρεπή δίπατα, και τρίπατα τις περισσότερες φορές σπίτια και αρχοντικά κτισμένα από λευκή πέτρα ‘’τιτανίτη’’.

Στο πλούσιο Συράκο, αντίθετα με το τι συμβαίνει σήμερα, αναπτύχθηκε πολύ και η κτηνοτροφία η τυροκομία και το εμπόριο τυριού. Μεγάλη άνθηση επίσης γνώρισε η ραπτική τέχνη (ραφτάδες) η κατασκευή και το εμπόριο ολόμαλλων φαρδιών πανωφοριών (κάπες) για τους ναυτικούς, η υφαντική τέχνη μάλλινων ειδών αλλά και κεντημάτων, η παράδοση της βιοτεχνικής ενασχόλησης γενικότερα σε εργαστήρια χτισμένα για αυτό το σκοπό.. Ήταν και αυτό σπουδαίο κέντρο χρυσικών και κατά τον 18^ο Αι αργυροχοίας. Τα προϊόντα της υφαντικής και κυρίως οι φλοκάτες, αλλά και οι κάπες φτάνανε σε όλο το χώρο της Νότιας Μεσογείου, από τα παράλια της Πελοποννήσου και την Νότια Ιταλία έως την Μασσαλία και την Ισπανία με καράβια που ξεκινούσαν από το Γαλαξίδι. 

Το Συράκο είναι η γενέτειρα του ποιητή και λαογράφου Κώστα Κρυστάλη, το καλοδιατηρημένο - συντηρημένο πρόσφατα καλντερίμι θα σας φέρει στο σπίτι – μουσείο του. Επίσης εδώ γεννήθηκαν και διέπρεψαν ο γιατρός και πολιτικός Ιωάννης Κωλέττης (1773 – 1847) πρώτος κοινοβουλευτικός πρωθυπουργός 1844 – 1847, και ο πρώτος που διατύπωσε το αίτημα της εθνικής ολοκλήρωσης, γνωστότερη σαν Μεγάλη Ιδέα, με τον περίφημο λόγο που εκφώνησε στην Εθνοσυνέλευση στις 14 Ιανουαρίου 1844, ο αγωνιστής του ’21 και ποιητής Γιώργος Ζαλοκώστας, ο επιφανής γιατρός Κωνσταντίνος Βουσάκης, ο ακαδημαϊκός Ιωάννης Τρικκαλινός, ο γιατρός Διονύσιος Ίκκος και πλήθος άλλων επιστημόνων, καλλιτεχνών, εμπόρων, ευεργετών. 

Ο Leake και ο Pouqueville που και οι δυο τους ταξίδεψαν στην περιοχή αυτή κατά τις αρχές του 19^ου Αι. έχουν αφήσει πολλές πολύτιμες πληροφορίες για την περασμένη ιστορία και την κατάσταση που τότε επικρατούσε στα χωριά. Σύμφωνα με μια παράδοση που επικρατούσε στους Καλαρρύτες τον καιρό επίσκεψης του Leake, οι βλάχοι είχαν εγκατασταθεί στα μέρη εκείνα (βλ. Βλαχοχώρια και προέλευση τους -  Ασπροπόταμος Πίνδου - Τόμος Ε’ 2003) διακόσια πενήντα χρόνια πιο πριν. Αν αυτό αληθεύει, θα τοποθετούσε την χρονολογία της πρώτης εγκατάστασης στον 16^ο αιώνα. Μια και η γειτονική περιοχή δεν είναι πλούσια, η χρονολογία αυτή ίσως μπορεί να ενισχύσει την θεωρία ότι δεν τους ανάγκασαν να ζήσουν σε αυτά τα λιγότερο εύφορα μέρη, παρά μετά την τούρκικη κατάκτηση. 

Η μοναδική πάντως γραπτή μαρτυρία - ένδειξη έρχεται από το 1479 (Αραβαντινός Π.) ή το 1480 (Λαμπρίδης Ι.) και αναφέρει ότι τα βλαχοχώρια Μέτσοβο, Συράκο και Καλαρρύτες  παραχωρήθηκαν στην εκάστοτε Βαλιδέ Σουλτάνα απολαμβάνοντας σχεδόν ελεύθερη Δημοτική Διοίκηση. Συμπτωματικά τα ίδια χωριά συν την Μοσχόπολη αναφέρονται ότι είναι κατά πολύ παλαιότερα επειδή βρίσκονται πάνω ή κοντά σε φυσικές εμπορικές Αρτηρίες. Στην απομακρυσμένη από τα Γιάννινα περιοχή του Συρράκου και των Καλαρρυτών όπως και στους όμορους ορεινούς οικισμούς της Θεσσαλίας διατηρείται ακόμα, πέραν των άλλων, η παραδοσιακή μορφή κτηνοτροφίας, (οι Καλαρρύτες έχουν το καλοκαίρι δεκαπέντε χιλιάδες πρόβατα – χώρια τα γελάδια), και μαζί με αυτήν πλήθος χαρακτηριστικών που έχει να κάνει με τον τρόπο ζωής των βλάχων της Πίνδου όπως αυτός έφτασε ως τις μέρες μας κληροδοτούμενος από γενιά σε γενιά. 

Είναι από τους ελάχιστους πλέον χώρους στην Ελλάδα  που μπορεί ο επισκέπτης να δει και να βιώσει από κοντά τον λιτό και αγνό τρόπο ζωής. Παλιότερα οι κτηνοτρόφοι – βοσκοί κάτοικοι άφηναν το χωριό και πήγαιναν στην πεδιάδα της Πρέβεζας. Οι έμποροι και οι βιοτέχνες παρέμεναν στο χωριό εφοδιασμένοι με τρόφιμα, μεγάλα αποθέματα ξύλων και τα απαραίτητα για να ξεχειμωνιάσουν. Οι χειμώνες εδώ πάνω είναι από τους βαρύτερους στην Ελλάδα με σφοδρές χιονοπτώσεις, παγωμένους δρόμους με αποτέλεσμα να αποκόπτεται για πολλές εβδομάδες η συγκοινωνία.

Πεζοπορώντας στα καλντερίμια ο επισκέπτης ‘’ανακαλύπτει’’ θαυμάσιες πετρόχτιστες κατοικίες, κρήνες, τον ναό του Αγίου Νικολάου μέχρι πάνω στην κορυφή του λόφου που δεσπόζει η παρουσία της διαλυμένης σήμερα Ιεράς Μονής Προφήτη Ηλία. Επίσης η πανέμορφη εκκλησία της Παναγίας που ο θεός φρόντισε και δεν  καταστράφηκε το 1821. Εκείνα τα χρόνια με τον πλούτο τους αυτά τα χωριά και παρά τα προνόμια που είχαν βοήθησαν τα μέγιστα στον αγώνα πληρώνοντας βαρύ τίμημα από τα τουρκικά αντίποινα. 

Εδώ η Φιλική Εταιρεία βρήκε πρόθυμα βοήθεια και οργάνωση για την αποτίναξη του Τούρκικου ζυγού. Μυημένοι στην Εταιρεία ήταν ο επιφανής Ιωάννης Κωλέττης από το Συράκο, πρώτος κοινοβουλευτικός πρωθυπουργός 1844 – 1847, ο Πρωτοπαπάς Σγούρος, ο Νικόλαος Γιαννίκος, ο Κωνσταντίνος Τουρτούρης¹  από τους Καλαρρύτες. Στα τέλη Ιουνίου 1821 κηρύχθηκε η επανάσταση στα μεγάλα κεφαλοχώρια της Ηπείρου παρά την ισχυρή παρουσία πεντακοσίων Αλβανών που εξουδετερώθηκαν γρήγορα, όσον αφορά το Συράκο γιατί στους Καλαρρύτες προέβαλαν ισχυρή αντίσταση αιχμαλωτίζοντας προκρίτους ως ομήρους. Ανήσυχος από την εξέγερση ο Χουρσίτ έστειλε μεγάλη δύναμη που επιτέθηκε στα δύο κεφαλοχώρια κατορθώνοντας να τους απωθήσουν και να τους υπερφαλαγγίσουν.  Οι κάτοικοι όταν αντελήφθησαν ότι ήταν αδύνατη κάθε αντίσταση πήραν ότι πολυτιμότερο είχαν και αναχώρησαν. Ελεύθεροι πλέον οι τούρκοι, μπήκαν στα χωριά (10 Ιουλίου) και τα πυρπόλησαν προξενώντας ολοκληρωτική καταστροφή, με τους κατοίκους να περνούν άλλη μια φορά τα γνωστά μονοπάτια, σαν πρόσφυγες τώρα, καταλήγοντας στα χωριά της κοιλάδας του Αχελώου όπου διασκορπίστηκαν. 

Και τα δύο χωριά μετά την τούρκικη καταστροφή και το γενικό κάψιμο που ακολούθησε, δεν ξαναβρήκαν ποτέ την παλιά τους ακμή και αίγλη στην ίδια έκταση. Η κήρυξη του πρώτου βαλκανικού πολέμου εναντίον της Τουρκίας σήμανε για τους Ηπειρώτες την εκπλήρωση προσδοκιών αιώνων. Ταχύτατα συγκροτήθηκαν εθελοντικά σώματα από τις ηπειρώτικες παροικίες του εξωτερικού, κινητοποιήθηκαν οι ντόπιοι κάτοικοι σχηματίζοντας τα περίφημα ηπειρώτικα σώματα ή εντάχθηκαν στις τακτικές μονάδες του ελληνικού στρατού. Στις εικοσιτρείς Νοεμβρίου 1912 μετά από μάχη απελευθέρωσαν το Συρράκο. Αργότερα οι κάτοικοι των χωριών δούλεψαν και σαν κυρατζήδες (αγωγιάτες), καλλιεργούσαν την γη ή βόσκαγαν κοπάδια.

Κυρατζήδες, αγωγιάτες ή καραβανάρηδες πρόσφεραν πολλά στον τόπο. Κρατούσαν στα χέρια τους την συγκοινωνία, τις μεταφορές και κυρίως το εμπόριο της εποχής που φυσικά δεν είχε ουδεμία σχέση με το σημερινό. Πλούσιοι πια σε αυτές τις ορεινές δυσπρόσιτες κοινότητες δεν ήταν αυτοί που είχαν χρήματα, αλλά αυτοί που είχαν στάρι, καλαμπόκι, κριθάρι, κηπευτικά κλπ να θρέψουν τις πολυμελείς οικογένειές τους. Όσες περισσότερες οκάδες ‘’έβγαζαν’’ απο τις καλλιέργειες κάθε χρονιάς τόσο ‘’πλούσιοι’’ ήταν.

Ελάχιστοι πλέον, κατοικούν τους χειμωνιάτικους μήνες στα χωριά και αυτοί είναι στους Καλαρρύτες. Όλοι όμως έρχονται το καλοκαίρι φροντίζοντας και τα πετρόχτιστα σπίτια τους και την φιλοξενία των επισκεπτών, αλλά κυρίως την συνεχή και αδιάλειπτη παρουσία στην ζωή του χωριού, των εθίμων και των παραδόσεων του τόπου τους. Η θέση των δύο χωριών είναι από μόνη της πολύ εντυπωσιακή και προκαλεί την προσοχή έτσι όπως είναι κτισμένα το ένα απέναντι από το άλλο, αντικριστά στις πλευρές ενός στενού φαραγγιού, στο μέσον μιας από τις πιο άγριες και απομονωμένες περιοχές της Ελλάδας.

Παλιά πετρόχτιστα γεφύρια, φαράγγια, ρεματιές με απροσμέτρητο βάθος, απόκρημνες θέες, ασημένια στον ήλιο ποτάμια, παγωμένα νερά απο πηγές. Αποχαιρετώντας το Συράκο και τους Καλαρρύτες οδηγώντας στους χωματόδρομους προς τις ορεινές διαβάσεις ή στους ασφαλτόδρομους προς τα κοσμοπολίτικα Γιάννινα και Άρτα μια σκέψη θα σας πλημμυρίζει το μυαλό στα σίγουρα. Να ξανάρθετε.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾  Την οικογένεια Τουρτούρη την συναντάμε σε αφιέρωση στην Παναγία την Γαλακτοτροφούσα στην άλλη πλευρά του Περιστερίου πλησίον του χωριού Ανθούσα. ‘’Η παρούσα εικών γαλακτοτροφούσα επικαλούμενη, από βενετίας ηνέχθη εν έτεσιν 1761 παρά του Δημητρίου Τουρτούρη, ήτις εστίν παλαιοτάτη των Γότθων ιστορία και οίτινες εξουσίασαν εν πάλαι την Ιταλίαν και ερήμωσαν ετέραν πολλάς των ελευθεριών επαρχίας……..1778 Καλαρρύτες’’. Άλλη μια απόδειξη για το μέγεθος του εμπορίου της εποχής και τις μετακινήσεις των ίδιων των εμπόρων που κάθε άλλο παρά μικρές ήταν, αφού την συγκεκριμένη εικόνα την έφεραν από την Ιταλία. Επίσης αναδεικνύεται η σπουδαιότητα των ορεινών διαβάσεων της Πίνδου στις μετακινήσεις των κοπαδιών αλλά και στο διαμετακομιστικό εμπόριο. Ήταν τόσο καίριας σημασίας αυτές οι διαβάσεις που ένα χρόνο μετά την αρχή του Ρωσοτουρκικού πολέμου, το 1807, ο Θύμιος Βλαχάβας και τον Ιανουάριο του 1808 ο Κατσαντώνης σχεδίαζαν κίνημα εναντίον του Αλή Πασά. Με τον Βλαχάβα συνεργάστηκε ο αρματολός του Μετσόβου Δεληγιάννης και ο Ευθύμιος Στορνάρης, καταλαμβάνοντας τα περάσματα από το Μέτσοβο και τους Καλαρρύτες ώστε να αποκόψουν την επικοινωνία της Ηπείρου με τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Εξέγερση τότε δεν εκδηλώθηκε αλλά η κίνηση ήταν ενδεικτική της σπουδαιότητας των περασμάτων – διόδων.

Διαδρομή Καλαρρύτες - Συράκο

1.     0,0  Καλαρρύτες (στην έξοδο του χωριού),

2.     8,2 χλμ       1^η Δστ για Συρράκο

3.     11,4 χλμ      Προσήλιο

4.     12,5 χλμ      2^η Δστ δεξιά Συρράκο 7 χλμ, Αριστερά Παλιοχώρι - Πετροβούνι - Γιάννινα σύνολο 53 χλμ.

5.    20 χλμ Συρράκο.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης Καλαρρυτών: 26590, Αυτόματος Αριθμός Κλήσης του Συρράκου είναι ίδιος με των Ιωαννίνων: 26510

ΔΙΑΜΟΝΗ:  Καλαρρύτες Ναπολέων & Αικατερίνη Ζανγκλή 2659061518, 2651048843, Κοινοτικό Ξενοδοχείο: Ευριπίδης & Παύλος Πατούνης 62235, 26510 79917, 31795, 693927072, Συρράκο: Δημοτικός Ξενώνας Γαλάνης Δημήτριος 53569, 53444, 73394, 6974731928, Πόπη Ντόντορου 53540, 66210.

ΦΑΓΗΤΟ: Στα Πράμαντα στους Χριστούς και τους Καλαρρύτες θα βρείτε ψησταριές – ταβέρνες, παραδοσιακά καφενεία όλο τον χρόνο. Στο Συράκο υπάρχει ο ξενώνας που φτιάχνει φαγητό για τους χειμωνιάτικους επισκέπτες. Το καλοκαίρι ανοίγουν όλοι. Δοκιμάστε κατσίκι και βραστό, ελιές, τυριά και ομελέτες σπέσιαλ με λουκάνικο. Καφενείο στους Χριστούς, 2659061296 Βασίλειος Ρούμπος, Καφενείο στο Συράκο 2651053296.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Κοινότητα Καλαριτών 61520, Κοινότητα Συράκου 53297, 53290, Δήμος Πραμάντων: 2659061231,Α’ Βοήθειες 2659061206, Αστυνομία 2659061205.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.syrrako.gr www.pramanta.gr/news/kathreftis www.epirusnews.gr/tours/ioannina Για τις εκδηλώσεις στο Συράκο και τους Καλαρρύτες δείτε www.epirus.org/gr/tzu_ekdil.html Συνεργεία- Βουλκανιζατέρ Άρτα Σχίζας Γιώργος 2681027528, Μαυροδήμος Ελευθέριος 2681073625, Παππάς Ευάγγελος 2681072643, Γενικό συνεργείο Παναγιώτου Σταύρος 2681027138, 70397, Γιάννινα Δήμου Γιώργος 2651079335, Τζίμας Απόστολος2651072350.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην περιοχή των Τζουμέρκων γενικά υπάρχουν βενζινάδικα στο Γεφύρι της Πλάκας SHELL, στο Αθαμάνιο Μαμιδάκης και SHELL, έξω από το Βουλγαρέλι και στην Α. Καλεντίνη, SHELL.

ΧΑΡΤΕΣ: Οι πιο ακριβείς είναι της Γ.Υ.Σ. Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, Πεδίον Άρεως/ 01-8842811. Αγοράστε 2 φύλλα 1: 100.000, Μέτσοβο, Πέτας, ή 4 φύλλα 1 : 50.000, Μέτσοβο, Πράμαντα, Άγναντα, Πέτας.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.Μ.Ι.Λέσχη Μοτοσυκλετιστών Ιωαννίνων Ανεξαρτησίας 130, http:lemimoto.freeshell.org   Τηλ - Fax: 2651048501, 78670, Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για το ΣΥΡΡΑΚΟ – ΚΑΛΑΡΡΥΤΕΣ  αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Συράκο – Καλαρρύτες ΕΡΤ 2 1983
• Οι Νομάδες των Βαλκανίων / Alan J. B. Wace – Maurice S. Thompson / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1989
• Οι Αρωμούνοι (Βλάχοι) / Gustav Weigand / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2001
• Τα Μοναστήρια τα Ηπείρου / Δημήτρης Καμαρούλιας / εκδόσεις Μπάστας – Πλέσσας Αθήνα 2000
• Ήπειρος / Εκδοτική Αθηνών / Αθήνα 1997
• Ακολουθώντας τον Άραχθο / Περιοδικό Κορφές Τα1150 Ιούλιος – Αύγουστος 2001
• Σπήλαιο Κηπίνας / Περιοδικό Κορφές Τα106 Μάρτιος – Απρίλιος 1994
• Συράκο – Καλαρρύτες / Κώστας Ζυρίνης / Περιοδικό ΓΕΩ Τα5 Ελευθεροτυπία 13 Μαίου 2000
• Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια / Μιχαήλ Σταματελάτος – Φωτεινή Βάμβα Σταματελάτου / Εκδόσεις   Τεγόπουλος – Μανιατέας Αθήνα 1997

 ΗΠΕΙΡΟΣ – ΘΕΣΣΑΛΙΑ (3902 λέξεις)

ΜΑΤΣΟΥΚΙ – ΑΝΘΟΥΣΑ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Ορεινό Κρησφύγετο

Όταν έχεις διαβάσει και έχεις ακούσει τόσα από γέροντες, ιστορίες και θρύλους για ένα τόπο, όταν στην φαντασία σου νοιώθεις να συγκρούεται ο θρύλος με την πραγματικότητα, τότε χρειάζεται να δώσεις εσύ απάντηση στα ερωτήματα. Να ταξιδέψεις εσύ, ώστε να σχηματίσεις την δική σου γνώμη. 

Τα περισσότερα αν όχι όλα τα χωριά που ανήκουν στα ορεινά της Πίνδου χωρίζονται σε μικρότερες ομάδες. Της Κολώνιας στην Δυτική πλευρά του Γράμμου, της κεντρικής Πίνδου, και της λεκάνης απορροής του άνω Αράχθου, που βρισκόμαστε τώρα. Σ’ αυτές τις απότομες δυτικές πλευρές της Πίνδου, νότια από το Περιστέρι και κάτω από την Κακαρδίτσα ζει και αναπνέει το κατοικημένο χειμώνα καλοκαίρι Ματσούκι, ενώ στις πλευρές του Λάκμου υπάρχουν τα πετρόχτιστα Συράκο και Καλαρρύτες. Οι τρεις αυτοί γείτονες χωρίζονται από πλούσια σε νερά ρέματα με πολλά σημεία για κολύμπι σε μια φύση εξαιρετικά πλούσια μέσα στα καταπράσινα φαράγγια. Διαδρομές αξέχαστες βατές με street, εύκολες με enduro, πεζοπορίες απλές σε ένα χώρο που περισσεύουν της φύσης και του ανθρώπου τα επιτεύγματα.  

Το Ματσούκι στα 1100 μ. Υ ανήκει διοικητικά στα Γιάννινα και είναι το πιο απομακρυσμένο της επαρχίας Δωδώνης κάπου 85 χλμ μακριά. Από την δστ των Χριστών ανηφορίζει ο δρόμος μέσα σε ένα εκπληκτικό τοπίο και σύντομα βλέπετε ψηλά στην δυτική πλευρά της Κακαρδίτσας το χωριό. Λίγο πριν, περίπου στα 5,5 χλμ από την δστ, αριστερά σας, σ’ ένα μικρό πλάτωμα της απότομης πλαγιάς του βουνού Κριθάρια, πάνω από το Ματσουκιώτικο ρέμα, φαίνεται καθαρά το πιο απομονωμένο και απρόσιτο μοναστήρι του νομού Ιωαννίνων, αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.

Ακριβώς στον ‘’καταυλισμό’’ δίπλα από την στάνη βλέπετε τα απομεινάρια του πρόσφατου παρελθόντος. Αυτές οι μικρές αποθήκες χρησίμευαν για τα εμπορεύματα που έφταναν ως εδώ με το λεωφορείο. Μετά, οι μαγαζάτορες του Ματσουκίου τα φόρτωναν στα ζώα και κατηφόριζαν στο ποτάμι προς το μονοπάτι που έφτανε στο χωριό. Αριστερά σας φεύγει αυτός ο χωματόδρομος που κατεβαίνει στο ολόδροσο ποτάμι ή στο πέτρινο γεφύρι ‘’του Σταφυλά’’ σε έναν τόπο όλο νερά. Η διαδρομή προς την μονή περνάει από το ποτάμι και σκαρφαλώνει σε ένα βαθύσκιωτο ανηφορικό δρόμο. Μικρή η απόσταση αλλά απερίγραπτη καθώς ανηφορίζει και η θέα όσο πάει μεγαλώνει. 

Η Ιερά Μονή Ευαγγελίστριας Ματσουκίου ή Βίλιζας όπως έχει επικρατήσει, στέκει εκεί πραγματικός Βιγλάτορας εποπτεύοντας μια τεράστια περιοχή. Μικρή πεζοπορία από το λιβαδάκι της Μονής αλλά στο τέλος φαίνονται οι Καλαρρύτες, που συνδέονται με μονοπάτι σε 1ω30’ με το μοναστήρι, το Συράκο, αλλά και τα χωριά κάτω στην κοιλάδα.  Από την Μονή το μονοπάτι συνεχίζει για 45’ μέχρι το Ματσούκι. Το όνομα Βίλιζα προήλθε από τα ερείπια ενός αρχαίου φρουρίου, που βρίσκεται κοντά στην Μονή και από την Λατινική λέξη Vigilo ή την βλάχικη βέγκλιου ή αβέγκλιου, που σημαίνει φρουρώ, φυλάττω. Η Δυσπρόσιτη και απόκρημνη χαράδρα του Αράχθου αποτελούσε δίοδο επικοινωνίας με την Θεσσαλία και υπήρχαν ισχυρές ακροπόλεις – φρούρια που προφύλασσαν αλλά και έλεγχαν αυτές τις θέσεις. Μια θέση φαίνεται ότι ήταν και η Βίλιζα. 

Μια τοπική ρήση – παροιμία με πολλές παραλλαγές, που αναφέρεται από τον Άγγλο λοχαγό και περιηγητή William Martin Leake, που περιηγήθηκε την Ελλάδα από τον Φεβρουάριο του 1804 έως τον Μάρτιο του 1810, και ακόμα και σήμερα λέγεται στο Ματσούκι δίνοντας μια ιδέα της πρώτης κατάστασης στον ορεινό αυτό χώρο είναι ‘’το Κάστρο Βύλιζα, Ματσούκι χωριό, οι Καλαρρύτες μαχαλά και το Συρράκο πέντε σπίτια’’. Έμεσα αυτό μαρτυρεί ότι η μονή πριν αιώνες διέθετε οχύρωση και υπάρχει πιθανότητα να ήταν κάστρο. Κάτι που συνηγορεί υπέρ αυτού είναι οι δεκάδες μεγάλες πέτρες που υπάρχουν βορειοανατολικά σχεδόν δίπλα της. Κατά τον 19^ο Αι η ρήση αυτή δεν ίσχυε πια. 

Το Ματσούκι, από μεγάλο βλαχοχώρι της περιοχής με εργατικούς κατοίκους που είχαν δημιουργήσει εμπορικούς οίκους στην Ιταλία, στις ακτές της Αδριατικής και στα Επτάνησα είχε μόλις εικοσιπέντε σπίτια και το Συρράκο και οι Καλαρρύτες είχαν πεντακόσια το καθένα με συνολικό πληθυσμό πέντε έξι χιλιάδες ψυχές χωρίς να υπολογίζονται μερικές εκατοντάδες ανθρώπων που ασχολούνταν με το εμπόρια χωρίς να είναι από εκεί. Η ύπαρξη του ‘’κάστρου’’ της Βίλιζας σχετίζεται άμεσα με τον συνοίκηση του Ματσουκίου σύμφωνα και με την προαναφερθείσα παροιμία. Η ίδρυση της μονής ανάγεται στον 11^ο Αι αλλά χωρίς να υπάρχουν οι ανάλογες γραπτές μαρτυρίες.

Ανεβαίνοντας για τα καλά πια την χαράδρα, θα περάσετε από την μακριά στρατιωτική γέφυρα Μπέλευ μήκους 51 μέτρων. Εκεί πραγματικά το τοπίο ενθουσιάζει τον ταξιδιώτη. Μια έκρηξη φυσικού μεγαλείου με τα πλούσια παφλάζοντα νερά ακούγεται σε όλη την βαθειά χαράδρα. Αυτή, άγρια και απροσπέλαστη στέκει εκεί, μην επιτρέποντας μέχρι πριν λίγα χρόνια την καθυπόταξή της με οποιοδήποτε τρόπο. Με πλάτος στο μικρότερο σημείο της σαράντα οκτώ μέτρα και βάθος σαράντα τέσσερα ήταν αδύνατη η γεφύρωσή της με τα γνωστά μέσα της εποχής. 

Έτσι έμεινε μέχρι τα χρόνια μας που το χωριό άδειασε από τους κατοίκους του. Μόλις τον χειμώνα του ’81 ο στρατός τοποθέτησε πεζογέφυρα τύπου Μπέλευ και στη συνέχεια, μετά από τέσσερα χρόνια, ανοίχθηκε ο δρόμος μέχρι το χωριό και τοποθετήθηκε (Αύγουστος του 1985) η υπάρχουσα σήμερα σιδερένια γέφυρα Μπέλευ για αυτοκίνητα, δίνοντας ανάσα ζωής στο χωριό και στους εναπομείναντες κατοίκους. Το μεγαλείο της φύσης θα σας ενθουσιάσει και σίγουρα θα σταματήσετε να θαυμάσετε από κοντά το έργο. Πραγματικά δεν θα έχετε ξαναδεί κάτι παρόμοιο, ενώ λίγες δεκάδες μέτρα μετά, μια δεύτερη μικρότερη, τσιμεντένια γέφυρα σας επιτρέπει να ανεβείτε άνετα ως την πλατεία, συνολικά εφτάμισι χλμ από την δστ των Χριστών. Αν αναρωτιέστε πως γινόταν η συγκοινωνία έως τα πρόσφατα χρόνια η απάντηση είναι στο στόμα όλων των Ματσουκιωτών. Οι μουλαρόδρομοι και τα δύσβατα μονοπάτια προς Γιάννινα, Άρτα και οι ορεινές διαβάσεις προς Τρίκαλα με ότι, αντιξοότητες και κινδύνους παρουσίαζε αυτή η μορφή επικοινωνίας. 

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μαζί με τα άλλα χωριά του βόρειου τμήματος του Μαλακασίου, λόγω του οχυρού και δυσπρόσιτου του εδάφους δεν υποδουλώθηκε αμέσως στους Τούρκους. Ακόμα και μετά την άλωση των Ιωαννίνων (1431) και την υποταγή της Ηπείρου (1460), διατήρησε για αρκετά ακόμα χρόνια την ανεξαρτησία του. Οι Τούρκοι φτάνουν μέχρι τα σύνορα της Αθαμανίας, που περικυκλώνεται μεν, αλλά δεν υποτάσσεται. Οι ορεινοί βλάχικοι πληθυσμοί των Τζουμέρκων μετά από πολυετή αντίσταση κατά του κατακτητή υποτάχτηκαν τελικά, με την θέλησή τους, επειδή δεν μπορούσαν να συνεχίσουν τον αγώνα αλλά και για τα μεγάλα, αποκλεισμένα στα ορεινά ως τότε, κοπάδια τους που έπρεπε να τα κατεβάζουν στο κάμπο. 

Ακόμα και τότε όμως, οι σκληρές διαπραγματεύσεις έφεραν το Ματσούκι και τα παρακείμενα χωριά στην ισχυρή προστασία της Βασιλομήτορος (1479/1480) χαρακτηρίζοντάς τα για περισσότερους απο τρεις αιώνες Ελεύθερα ή Ελευθεροχώρια ευρύτερα γνωστά στις μέρες μας σαν Κεφαλοχώρια. Σημαντικά προνόμια που παραχωρήθηκαν ήταν η διατήρηση της θρησκείας και της γλώσσας, ενώ είχαν τοπικά δικαστήρια, εκλέγανε τους δημογέροντες, διόριζαν αγροφύλακες, εισπράκτορες φόρων κ.α. 

Οι αιώνες που πέρασαν έδωσαν στα Τζουμερκοχώρια μεγαλύτερη ανάπτυξη που αντικατοπτρίζεται ως τις μέρες μας με τις τεραστίων εξόδων ανεγέρσεις γεφυριών, εκκλησιών, μοναστηριών, αρχοντικών με περίτεχνες ζωγραφικές αναπαραστάσεις στις εισόδους και τα ταβάνια, αλλά και τις εξωπραγματικού κόστους αφιερώσεις, αγιογραφήσεις, κατασκευές πανάκριβων επιχρυσωμένων τέμπλων στις εκκλησίες. Αλλά τίποτα δεν διαρκεί για πάντα. Αργά αλλά σταθερά, στο πέρασμα του χρόνου η αυτονομία και τα προνόμια έπεσαν σε αφάνεια, φτάνοντας στην εποχή του Αλή πασά μόνο τέσσερα χωριά να απολαμβάνουν ακόμα τις ελευθερίες. Συράκο, Καλαρρύτες, Ματσούκι και Μελισσουργοί. Μετά την πτώση του Σουλίου (1803) αφαιρέθηκαν όλα τα προνόμια που είχαν απομείνει σ’ αυτά τα βλαχοχώρια. 

Και το Ματσούκι ήταν γνωστό για τους ραφτάδες και τις περίφημες κάπες που κατασκεύαζαν εκεί, όμως όλα αυτά τα παλιά χρόνια οι Ματσουκιώτες ασχολούνταν κυρίως με την γεωργία, τα σημάδια της οποίας φαίνονται και σήμερα στα βουνά με τις απότομες κλίσεις και τους προστατευτικούς ‘’τοίχους’’ – ξερολιθιές (αναβαθμίδες), που συγκρατούσαν τα χώματα. Έτσι εξοικονομούσαν χώρο αφού τα χωράφια ‘’κατέβαιναν’’ τη ράχη του βουνού κλιμακωτά. Τα χρόνια πέρναγαν και από το 1920 μπήκαν στην ζωή τους τα γιδοπρόβατα φτάνοντας στις μέρες μας να έχουν πετάξει σχεδόν όλοι τα αλέτρια και να ασχολούνται καθαρά με την επιδοτούμενη πλέον κτηνοτροφία, την τυροκομία και το εμπόριο. 

Το Ματσούκι δεν έχει σήμερα κάποια αρχιτεκτονική ομοιότητα με τα γειτονικά Συράκο – Καλαρρύτες. Είναι πολύ διαφορετικό χωρίς να λείπουν τα πετρόχτιστα σπίτια, παλιά αρχοντικά, το πανέμορφο σχολείο, ο πρόσφατα συντηρημένος νερόμυλος, τα εννέα! παραδοσιακά καφενεδάκια. Η εικόνα που διατηρεί στο μυαλό του ο επισκέπτης με τις περίτεχνες από σχιστόλιθο στέγες των γειτονικών χωριών ξενίζει, όταν αντικρίζει τις στέγες από φύλλα τσίγκου. Σε αυτή την ‘’λύση’’ συνετέλεσε και η δωρεάν διανομή του από το κράτος μετά τον Β’ Π.Π., σαν οικονομική ενίσχυση στα χωριά που είχαν υποστεί καταστροφές από τις δυνάμεις κατοχής.  

Όμως αυτό όσο και να επηρεάζει τελικά, η φυσική ομορφιά του τόπου και η φιλόξενη διάθεση των κατοίκων επικρατεί, παρ’ όλο που, πιστέψτε το, δεν βλέπουν τόσο συχνά ‘’ξένους’’ επισκέπτες. Είναι βέβαιο ότι αυτή η διατήρηση των παραδοσιακών πετρόχτιστων χωριών της Ηπείρου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην έλλειψη δρόμου αφού όπως είδαμε η επικοινωνία γινόταν από δύσβατα μονοπάτια. Το ορεινό και δυσπρόσιτο της περιοχής επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι ήταν, ανάμεσα στα μετρημένα στα δάχτυλα, ίσως το τελευταίο από τα  ορεινά χωριά της Πίνδου που ηλεκτροδοτήθηκε τόσο αργά (Απρίλιος 1984), με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει για το ενδιαφέρον και τις ανέσεις που ζητούν οι ταξιδιώτες.

Εδώ προς το παρόν δεν υπάρχει ξενώνας η κάτι άλλο, οπότε πρέπει να επιλέξετε κατασκήνωση ή ημερήσια εκδρομή για τα πραγματικά πολλά και ιστορικά αξιοθέατα. Το χωριό βρίσκεται σε εκπληκτική γεωγραφική θέση και πολλοί, τα τελευταία μόλις χρόνια, το επισκέπτονται ακριβώς γι’ αυτό. Η αμόλυντη φύση και οι ορεινές διαβάσεις προσδίδουν στον χώρο ονειρικές διαστάσεις. Αν σε αυτές προσθέσουμε και τις διαδρομές που διηγούνται και πραγματοποιούσαν οι γεροντότεροι τότε προκύπτει κάτι που δεν συναντούμε εύκολα στην επικράτεια πέρα και πάνω από αυτό που σερβίρεται τελευταία σαν ‘’εναλλακτικός τουρισμός’’. 

Σχεδόν όλοι οι δρόμοι στο Ματσούκι είναι στρωμένοι με τα παλιά καλντερίμια που διατηρούν άθικτη την αίγλη τους. Παρά το ότι, λέγεται και γράφεται, μακάρι οι ντόπιοι να μην μπουν σε πειρασμό να τα ‘’χαλάσουν’’ για χάρη της αυτοκίνησης. Αυτά που φτιάξανε Πραμαντιώτες μάστοροι της πέτρας θα πρέπει να φυλαχτούν  σαν κόρη οφθαλμού γιατί αποτελούν και θα πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν πολιτιστική κληρονομιά¹ για όλους τους Έλληνες. Αυτά θα σας ‘’οδηγήσουν’’ στην γνωριμία με το χωριό και στην μεγάλη πλατανοσκέπαστη πλατεία για να γευθείτε ντόπιους μεζέδες και τσιπουράκι. Ρωτήστε πως θα βρείτε τον πρόσφατα ανακαινισμένο νερόμυλο και την ντριστέλα, μνημεία λαϊκού πολιτισμού σήμερα, που μέχρι πρόσφατα (1983 – ’85) εξυπηρετούσαν τις τοπικές ανάγκες. Το ερειπωμένο σήμερα Μαντάνι είναι στο πρόγραμμα να κατασκευαστεί από την αρχή.

Δίπλα από το παλιό ιστορικό σχολείο είναι κτισμένη η καινούργια τρίκλιτη βασιλική της Αγίας Παρασκευής, με όμορφο ξυλόγλυπτο τέμπλο και παλιές φορητές εικόνες (μια από το Σαμαριναίο Ιωάννη Παντοστόπουλο) από την παλιά εκκλησία  που κατεδαφίστηκε πρόσφατα. Περιφερειακά του χωριού υπάρχουν πέντε ξωκλήσια το καθένα με το δικό του ενδιαφέρον. Το πιο εντυπωσιακό είναι του Αγίου Αθανασίου, ακριβώς απέναντι από το χωριό, γαντζωμένο στο χείλος του γκρεμού, μόλις είκοσι λεπτά πεζοπορία. Στην ιστορία του αναφέρεται και ένα θαύμα, που έγινε ανάμεσα στην εκκλησία και τον μεγάλο γκρεμό σώζοντας ένα παιδάκι που έπεσε από εκεί και βρέθηκε 50μ πιο κάτω χωρίς να έχει πάθει το παραμικρό. 

Το ιστορικό μοναστήρι της Βίλιζας είναι από μόνο του αξιοπρόσεκτο και είναι το πρώτο που κοιτούν οι επισκέπτες, ήδη από τον κεντρικό δρόμο δίπλα από τις αποθήκες και τα μαντριά καθώς ανεβαίνουν στο Ματσούκι. Η πρώτη, μέχρις ενός σημείου σύνδεση με την μονή είναι από εκεί, για όσους θέλουν να πάνε με την μοτοσυκλέτα ή το 4*4. Η άλλη όμως, η πεζοπορική, στην ‘’Μέση’’ όπως λέγεται, είναι που κάνει την διαφορά. Αυτό το μονοπάτι που χωρά αυστηρά ένα μόνο άτομο ήταν μέχρι πρόσφατα που ανοίχθηκε ο δρόμος από το ποτάμι, η μοναδική πρόσβαση για όλους τους περιηγητές – προσκυνητές, εκτός αν έπρεπε να μεταφερθεί κάτι με ζώα. Τότε πήγαιναν από το ξωκλήσι των Αγίων Θεοδώρων στο μονοπάτι που από το 1980 έχει ‘’σαρίσει’’. Το άγριο και απρόσιτο σημείο που είναι κτισμένο το μοναστήρι αλλά και τα νερά από τα τρία ρέματα που κυλούν κάτω στην χαράδρα, τα κρωξίματα των πουλιών  που συνοδεύουν τον πεζοπόρο στην διαδρομή δίνουν στην ατμόσφαιρα το μέτρο, υποβάλλοντας την ανθρώπινη ψυχή σε μια νοσταλγική αναζήτηση του Θείου μυστηρίου. Σε τρία τέταρτα έχετε φτάσει στην μονή. Από εδώ περνά μια από τις παρακάμψεις του Ε – 6, το μονοπάτι Ο1 που διασχίζει τον ορεινό χώρο των Ιωαννίνων από το ύψος της Μεγάλης Γότιστας και φτάνει έως την Αθαμανία και το Γαρδίκι Τρικάλων.

Το ιστορικό μοναστήρι της Βίλιζας, με θεάρεστο έργο σε όλη την ιστορία του, αν κρίνουμε από τα 350 βενέτικα φλουριά που ξόδεψε το 1746 ο ηγούμενός Αγάπιος για το χτίσιμο της ερειπωμένης σήμερα πέτρινης γέφυρας Παπαστάθη, από την πλούσια βιβλιοθήκη του και τις πολεμίστρες, θα πρέπει να ήταν πολύ πλούσιο. Όλο το συγκρότημα της Μονής είναι εντυπωσιακό, όχι μόνο εξωτερικά με το μακρύ και ψηλό τοίχο που την περιβάλει αλλά και εσωτερικά, από την στιγμή που διαβαίνει ο επισκέπτης τον εξωτερικό μεγάλο και ευρύχωρο σε περίπτωση βροχής πυλώνα. 

Έχουν γίνει προσεκτικές εργασίες συντήρησης ενώ όλα τα κτίρια, ο περίβολος, αλλά και το εσωτερικό της μονής, το αίθριο, είναι από πέτρα και η στέγη σκεπάζεται με πλάκα. Ο χώρος πραγματικά αποπνέει κάτι θείο, ισχύ και αγώνες ενώ τα κελιά, οι αποθήκες, και οι κοινόχρηστοι χώροι βρίσκονται σε σχετικά καλή κατάσταση μετά την αναστήλωσή τους το 1970 – ’72. Δίπλα από τα κτήρια της μονής, έξω από τον φρουριακής κατασκευής τοίχο βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννου του Πρόδρομου και δίπλα μια κομψή πετρόχτιστη στέρνα. Και το παρεκκλήσι αλλά και η μονή, είναι κατάγραφα από εξαιρετικές τοιχογραφίες το δε τέμπλο στο παρεκκλήσι του Προδρόμου είναι επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο με λεπτομερή φυτικό και ζωικό διάκοσμο. Ξεχωρίζει στον βόρειο τοίχο του παρεκκλησιού του Προδρόμου η τοιχογραφία ‘’ο ανελεήμων Χάρος’’. Όσο εισχωρεί ο επισκέπτης στον χώρο τόσο οι ιστορικές μνήμες αγκαλιάζουν την σκέψη. 

Πρόσφατα στο χωριό ιδρύθηκε Θρησκευτικό – Ιστορικό – Πολιτιστικό Μουσείο Ι. Μ. Βίλιζας. Το μουσείο εγκαινιάσθηκε από τον μητροπολίτη Άρτας κ. Ιγνάτιο στις 14 Ιουλίου 2002 με την ευκαιρία του τέταρτου ανταμώματος των βλαχόφωνων κοινοτήτων Δυτικών Τζουμέρκων που έγινε στο Ματσούκι. Στην μεγάλη αίθουσά του υπάρχουν σπάνιες εικόνες του 17^ου – 18^ου – 19^ου Αι, το μοναδικό χειρόγραφο της μονής (14^ος Αι), έντυπα βιβλία του 16^ου – 17^ου Αι, το αναλόγιο και το βημόθυρο της μονής με τον σπάνιο διάκοσμο από ελεφαντόδοντο, και δεκάδες ιερά σκεύη, αντικείμενα που συντηρήθηκαν προσεκτικά και αναδεικνύονται μέσω του μουσείου. Πραγματικά μια πολύ καλή παρουσίαση που μαρτυρά την ιστορία και την εν γένει πολιτιστική κληρονομιά του τόπου.

Επάνω από το Ματσούκι σε υψόμετρο 1910 μ βρίσκεται ο αυχένας του Μπάρου, μια από τις κυριότερες ορεινές διόδους της Πίνδου, που ενώνει την Ήπειρο με τη Θεσσαλία. Αφετηρία ήταν παλιά οι Καλαρρύτες και τέλος η Ανθούσα στο μοναστήρι της Παναγίας δίπλα από τον ποταμό Νέγκρη. Αυτό το πέρασμα δεν είχε την εμπορική σημασία άλλων της Ηπείρου και σαν διάβαση διευκόλυνε τα κοπάδια που διαχείμαζαν στον κάμπο. Αποτελούσε όμως σημαντικό στρατηγικό σημείο, του οποίου η κατοχή ήταν απαραίτητη ώστε να διακινείται ο στρατός από την Θεσσαλία στην Ήπειρο και αντίστροφα.

Η σημασία της αξιολογήθηκε επανειλημμένα κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους αλλά και κατά το διάστημα της σύγκρουσης των σουλτανικών στρατευμάτων με τις δυνάμεις του αποστάτη πλέον της Υψηλής Πύλης, Αλή των Ιωαννίνων κατά το 1821. Ο αρχηγός των οθωμανικών στρατευμάτων Χουρσίτ πασάς θεώρησε απαραίτητο να στείλει 700 αλβανούς στρατιώτες στην δίοδο για να ‘’έχει ελευθέρας τας δια της Πίνδου διαβάσεις προς Θεσσαλίαν’’. (7/3/06 Δες και Αρσενίου ‘’το έπος των θεσσαλών σελ 70 – 71). Σήμερα η διαδρομή μπορεί να γίνει και από εδώ αφού στα 170 χρόνια που μεσολάβησαν έγινε επιτέλους ο ‘’αμαξιτός’’ χωματόδρομος που συνδέει το Ματσούκι με τον Ασπροπόταμο. Μια περιοχή με πολλά κοινά ιστορικά και πολιτιστικά στοιχεία.

Σύντομα ο δρόμος ξεμακραίνει από το χωριό και το όλο αγριάδα τοπίο γίνεται κτήμα σας. Η απόκρημνη διαδρομή ανεβαίνει περνώντας το ξωκλήσι του Αγίου Νικολάου, ρίχνοντας κλεφτές ματιές πίσω στο Ματσούκι που σιγά – σιγά μικραίνει έως ότου χάνεται. Η πανέμορφη Κακαρδίτσα και από κοντά τα Τζουμέρκα αποκαλούνται, όχι άδικα όπως θα διαπιστώσετε, αετοφωλιές ή Άλπεις της Ηπείρου, και σίγουρα αποτελούν ένα ασύλληπτο θεϊκό τοπίο γεμάτο θρύλους και ιστορικούς αγώνες. Ανεβαίνοντας ακόμη ψηλότερα την ‘’σκάλα του αράπη’’ των ντόπιων, φαίνονται καθαρά, η διαδρομή Ο1 προς την Κακαρδίτσα και το Γαρδίκι και οι πηγές του Ματσουκιώτικου ποταμού που αναβλύζουν ανάμεσα από τα βράχια δημιουργώντας αρχές άνοιξης μεγάλους καταρράκτες, ενώ λίγο πιο κάτω η βλάστηση θεριεύει.

Σε λιγότερο από 9 χλμ και έχοντας προ πολλού περάσει τα 1800 μ. Υ δεξιά σας, φεύγει βατός χωματόδρομος²  προς τις ψηλές στάνες του Ματσουκίου που βρίσκονται στα 10 χλμ κάτω από το βουνό της Κακαρδίτσας με την ομώνυμη κορυφή στα 2429 μ. Υ. Τα μέρη αυτά αποτελούν ένα εκτεταμένο και εντυπωσιακό κομμάτι της οροσειράς της Πίνδου το ‘’τριεθνές’’ των ντόπιων αφού εδώ σμίγουν τα σύνορα τριών νομών Ιωαννίνων – Άρτας – Τρικάλων, και πέντε χωριών Ματσούκι – Μελισσουργοί – Γαρδίκι – Αθαμανία (Μουτσιάρα) και Αγ. Παρασκευή (Τζούρτζια).

Αν συνεχίσετε από την δστ θα συναντήσετε πάνω στον δρόμο προς τον αυχένα μια στάνη με σκυλιά μπορεί και ελεύθερα άλογα. Εύκολα πλέον φτάνετε στην περίφημη διάβαση του ‘’Μπάρου’’ 12 χλμ από το Ματσούκι απ’ όπου η θαυμάσια θέα και οι δεκάδες κορφές που διαγράφονται στον ορίζοντα ενθουσιάζουν τους πάντες. Από εδώ ο πετρώδης δρόμος κατηφορίζει δεξιά προς Ανθούσα (10χλμ) ενώ ευθεία συνεχίζει για λίγο και στη συνέχεια διακλαδώνεται στο εικονοστάσι με τον παππού με τις μουστάκες για εικόνισμα, οδηγώντας ή στους Καλαρρύτες (αριστερά 10 χλμ) ή δεξιά στις στάνες – πηγές Βερλίγκα & κορυφή Περιστέρι – Ανθοχώρι – Μέτσοβο (27 χλμ). 

Η διαδρομή προς την Ανθούσα είναι από αυτές που υπάρχουν μόνο στον Ασπροπόταμο, που πολύ δύσκολα θα τις συναντήσει ο ψαγμένος ταξιδιώτης αλλού. Από τα σπανά του βουνού κατηφορίζει με πολλές στροφές σε μεγάλο ελατόδασος στην τοποθεσία ‘’Νέγκρη’’ δίπλα στο ποτάμι (ιδανικός χώρος για κατασκήνωση), συναντάτε το μοναστήρι της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας, το πέτρινο γεφύρι του Μίχου καταλήγοντας στον ασφαλτοστρωμένο δρόμο για την Ανθούσα (παρουσίαση του χωριού αλλά και διαδρομές από εκεί δείτε ‘’Ασπροπόταμος Πίνδου’’ Τομ Ε’ 2003), αλλά και όλα τα χωριά του Ασπροποτάμου και τα Τρίκαλα. Το μοναστήρι της Παναγίας παλιά είχε και ρόλο ξενώνα (χάνι). 

Εδώ οπωσδήποτε σταματούσαν όλοι οι ταξιδιώτες - περιηγητές, τα καραβάνια, οι έμποροι της εποχής για διανυκτέρευση και ξεκούραση από την κοπιώδη πορεία τους από το Ματσούκι τους Καλαρρύτες ή το Συράκο και το αντίστροφο. Η διαδρομή από το Ματσούκι στην Ανθούσα μέσω της Ορεινής Διάβασης του ‘’Μπάρου’’ είναι συνολικά εικοσιπέντε εκπληκτικά χλμ και η καλύτερη εποχή για γίνει, είναι από τέλη Μαίου έως αρχές Νοεμβρίου.

Το Ματσούκι αλλά και τα γειτονικά Συράκο, Καλαρρύτες, τα πιο απόμακρα χωριά του νομού Ιωαννίνων. Τρία πανέμορφα κεφαλοχώρια που η μοίρα και οι άνθρωποι τα ένωσε σε καλές και άσχημες ιστορικές περιόδους. Είναι μεγάλη η ιστορία να πούμε τώρα το γιατί, το πότε, ερημώθηκε αυτή η ορεινή χώρα. Για τα σχέδια και τα προγράμματα ανασυγκρότησης και ανάπτυξης του ’50 και του ’60, για να σταματήσει η αιμορραγία και η εγκατάλειψη, μήπως τα ίδια δεν λένε και στις μέρες μας; Με μια ειδοποιό διαφορά όμως. Η αιμορραγία τώρα σταμάτησε. Δεν υπάρχουν άλλοι νέοι πια για να φύγουν.  Κακουχίες, προσφυγιά, υπανάπτυξη, μετανάστευση, διασπορά και ερήμωση κάτω από το βλέμμα μιας αδιάφορης και εξαιρετικά άστοργης διοίκησης έδιωξαν τον κόσμο που κάποτε ζούσε και ευημερούσε σε αυτά τα βουνά.

Σήμερα η διοίκηση ανήμπορη να αναστρέψει οτιδήποτε, δίχως υποδομές απορρόφησης οικονομικών βοηθημάτων, χωρίς δικούς της πόρους, επιδοτούμενη από τις Βρυξέλες μιλά και σχεδιάζει με δανεικά, ακούγοντας μόνο η ίδια τον εαυτό της σε πολυτελή, σπάταλα, ανανεωμένα γραφεία και επιδοτούμενες ημερίδες. Αυτά πράγματι άλλαξαν. Μόνο αυτά.

Ορεινοί και απομονωμένοι οικισμοί αντιστάθηκαν όσο μπορούσαν στην λαίλαπα του ‘’πολιτισμού’’, ειδικότερα του ‘’τουριστικού’’. Ανόθευτες αξίες, σημαντικότατα ιστορικά μνημεία, μνήμες, και πλούσια πολιτιστική - λαογραφική παράδοση που αφορούν όλους τους Έλληνες. Παρά την εγκατάλειψη και την παρακμή των χειμωνιάτικων μηνών το Ματσούκι αλλά και η Ανθούσα που βρίσκονται στη διαδρομή που περιγράψαμε εξακολουθούν ως τόποι και με ότι επιβιώνει σ’ αυτούς να αποπνέουν έναν αέρα υπερηφάνειας. Εμπνέοντας με τους συμβολισμούς τους οδηγούν πιο γρήγορα σ’ ένα πνεύμα αντίστασης και ελευθερίας. Μικροί, άγνωστοι ευτυχώς, αλλά πανέμορφοι παράδεισοι, με τα προβλήματα και τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής τους, σας περιμένουν. 

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Πολιτιστική κληρονομιά: Στην πρώτη επίσκεψη στο Ματσούκι το 1999 είχα την τύχη να περπατήσω σε ένα από τα πολλά καλντερίμια που ξεκινούσε από τον πάνω οικισμό (μαχαλά) περνούσε ένα από τα πολλά καφενεία του χωριού (όπως έρχεται κάποιος από Ανθούσα) με κατεύθυνση τον κάτω μαχαλά και το αντίστοιχο καφενείο στην είσοδο του χωριού. Σ’ αυτή την μικρή διαδρομή είχα περάσει από ένα πανέμορφο ολάνθιστο ρέμα και τα δύο του μικρά πέτρινα γεφύρια που ένωναν τα δύο άκρα του. Μάλιστα συνάντησα και έναν κάτοικο που όλο περηφάνια έλεγε ότι και αυτός, είχε εργαστεί για την κατασκευή τους. Στην θέση αυτού του ονειρώδους τοπίου σε τρίτη επίσκεψη το 2002 έλειπε το ρέμα, το καλντερίμι και τα πέτρινα γεφύρια!. Τα πήρε (με την έγκριση κάποιων ‘’αρμοδίων υπηρεσιών;) ο άνεμος των ‘’μεγάλων έργων’’. Την θέση του πολιτισμού και των πραγματικών ΕΡΓΩΝ, με κεφαλαία, που δεν ξαναφτιάχνονται, είχε πάρει ένας φαρδύς κατηφορικός τσιμεντόδρομος ‘’για να φτάνουν τα αυτοκίνητα στα σπίτια’’. Αιώνες χρειάστηκε η φύση να φτιάξει το ρέμα και δεκάδων χρόνων εμπειρία μαστόρων έθεσαν τις βάσεις των γεφυριών.

Θα έπρεπε να είχε τεθεί φραγμός στις εντελώς ανεύθυνες ‘’ιδέες’’ αυτών που εισηγούνται τέτοιας έκτασης καταστροφές μια που οι ίδιοι δεν μπορούν να φτιάξουν κάτι αντίστοιχο και σίγουρα, δεν φτάνουν τα χρήματά τους (με τις προτάσεις τους υλοποιήθηκε το ‘’έργο’’) να αντικαταστήσουν  τα σπίτια και τις καταστροφές όταν θα έρθει η στιγμή η φύση να κάνει πάλι το δρόμο…..ρέμα. Πρέπει να το πάρουν απόφαση ότι στην αρχοντιά (πόσα χωριά έχουν πέτρινα γεφύρια μέσα στον οικισμό;…) στην πολιτιστική κληρονομιά (πόσες πέτρινες εκκλησίες, μονές ή γεφύρια έχετε δει να κτίζονται τα τελευταία εξήντα χρόνια;…) και στην ιστορική μνήμη (πόσα πραγματικά έργα θα αφήσουν στα παιδιά τους όντας υπερήφανοι γι’ αυτά;….πόσα έργα μπορούν να κάνουν που θα θυμούνται οι επερχόμενες γενιές;) δεν χωρά ‘’αξιοποίηση’’….. Δυστυχώς ακόμη και στις μέρες μας κάποιοι ζηλεύουν, φθονούν και τελικά καταστρέφουν τα έργα των παλαιοτέρων γενιών που στοιχειώνουν στην όρασή τους αφού δεν στάθηκαν άξιοι να κατασκευάσουν κάτι αντίστοιχο. 

⁽²⁾ Βατός χωματόδρομος – Info για πεζοπόρους: Ο ίδιος δρόμος στα δύο χλμ περνάει από την τοποθεσία ‘’Κριθάρια’’ απ’ όπου ήταν η παλιά Βλαχόστρατα προς την Αγία Παρασκευή (Τζούρτζια). Με τα πόδια είναι επίπονη η προσπέλαση αλλά βγάζει περίπου σε δύο χλμ στην ‘’βρύση Γκρέκου’’ (δες Ασπροπόταμος Πίνδου Τομ Ε’ 2003). Αν κάποτε γίνει διάνοιξη που να ενώνει την Αγία Παρασκευή με το Ματσούκι είναι βέβαιο ότι λόγω απόστασης θα περάσει από εδώ. Ο κακός χωματόδρομος συνεχίζει κατηφορικός και φτάνει στο ‘’κόκκινο ρέμα’’ ακριβώς πάνω στην στροφή (στα 8 χλμ με θέα στο Ματσούκι βαθειά κάτω) και συνεχίζει να κατηφορίζει δεξιά σας (προς τις στάνες) ενώ αριστερά συνεχίζει το πολύ απότομο (σχεδόν κάθετο) μονοπάτι Ο1 που ‘’βγαίνει’’ στην Αθαμανία και το Γαρδίκι.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος αριθμός κλήσης Ματσουκίου – Πραμάντων: 26590

Διαμονή: Σε μικρό χρονικό διάστημα θα δημιουργηθεί ξενώνας στο χωριό. Προς το παρόν η περιοχή γύρω του είναι ιδανική για σκηνές. Δεν υπάρχει πρόβλημα, αλλά ρωτήστε πρώτα. Info: www.ioanninanet.com/trips Κοινότητα Ματσουκίου 61437, Ξενοδοχείο ‘’Τα Τζουμέρκα’’ στα Πράμαντα 2659061336, 61590. Για τα πανηγύρια στο Ματσούκι δείτε www.epirus.org/gr/tzu_ekdil.html 

Φαγητό: Υπάρχουν εννέα καφενεία συνολικά. Αυτά που είναι ανοιχτά τον χειμώνα και σερβίρουν είναι: Μπουτσιώλης Σταύρος 61160, Μπαντάλας Σωτήρης 61934, Στραγάλης Σπύρος 61974. Επίσης τα καφενεία των: Μακρής Χρήστος,  Κωσταδήμας Σταύρος, Στραγάλης Ευάγγελος, Νάκας Ιωάννης, Γεωργίου Σωτήρης, Κωσταδήμας Δημήτριος. Οι υπόλοιπες πληροφορίες είναι ίδιες με του άρθρου Συράκο – Καλαρρύτες.

Περισσότερες πληροφορίες για το ΜΑΤΣΟΥΚΙ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Το Ματσούκι Ιωαννίνων / Α’ Ιστορικά Δημήτρης Καλούσιος / Ματσούκι 1994
• Η Βύλιζα / Δημήτρης  Καλούσιος / Ματσούκι 1992
• Νομός Ιωαννίνων / σύγχρονη πολιτιστική Γεωγραφία / Βασίλης Νιτσιάκος / Γιάννινα 1998
• Το χερσαίο Δίκτυο επικοινωνίας στο κράτος του Αλή πασά Τεπελενλή / Γ. Μακρής – Σ. Παπαγεωργίου / εκδόσεις Παπαζήση 1990

Το γήινο περιβάλλον αυτό το θαυμαστό οικοσύστημα της γης με τις αμέτρητες ποικιλίες φυτών και ζώων μέσα στο οποίο ζει και ο άνθρωπος είναι ένα θαύμα. Είναι η ανεξάντλητη πηγή της ζωής. Τα νερά που καλύπτουν τα ¾ της επιφάνειας της γης αποτελούν τα υδάτινα οικοσυστήματα και τα χωρίζουμε σε θαλάσσια, σε υφάλμυρα και σε οικοσυστήματα του γλυκού νερού, που τα αποτελούν οι λίμνες, τα έλη, και τα τρεχούμενα νερά των ποταμών.  

Ο Εθνικός Δρυμός Πρεσπών ιδρύθηκε το 1974 με το Ν.Δ. 191 / 1974 & Π.Δ. 46 / 1974 και είναι ένας από τους δέκα σημαντικούς που έχουμε στην Ελλάδα. Τα Ελληνικά  τμήματα της Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας με μέσο υψόμετρο 850 μ, μαζί με τα Βουνά Τρικλάριο, Βαρνούντας που  φτάνει τα 2.120 μ ύψος περικλείουν τον Δρυμό που καλύπτει έκταση 257.000 στρ εκ’ των οποίων τα 49.000 στρ είναι ο πυρήνας, μια περιοχή απόλυτης προστασίας.  

Μοναδικής σπανιότητας χαρακτηρισμένος υγρότοπος, προστατεύεται από τη συνθήκη  Ραμσάρ (1973) και δεν έχει πλέον καμία σχέση με αυτό που έβλεπε ο επισκέπτης την δεκαετία του 70’ - 80’. Τότε η απομόνωση και η δύσκολη πορεία της πατρίδας μας μέσα στον χρόνο εκφραζόταν εδώ με ιδιαίτερη σκληρότητα. Η έλλειψη φιλότιμου & φροντίδας εκ’ μέρους της πολιτείας, η μόνιμη αιμορραγία της μετανάστευσης είχαν ερημώσει την περιοχή, αφήνοντας πίσω μόλις 1.200 κατοίκους από τους περίπου 10.000 που ζούσαν εδώ προπολεμικά. Κάπου στο τέλος της δεκαετίας του 70’  έγιναν οι πρώτες διανοίξεις δρόμων και διευκολύνθηκε η επικοινωνία με την υπόλοιπη χώρα. Έλληνες και ξένοι επιστήμονες τότε ανακάλυψαν έκπληκτοι ότι σε αυτό το χώρο που βασιλεύουν το υγρό στοιχείο και τα προβλήματα φωλιάζουν το 20% των πελεκάνων της Ευρώπης. 

Οι ‘’εχθροί’’ των ψαράδων πελεκάνοι - παρά το ανελέητο κυνηγητό τους - επέμεναν να έρχονται κάθε χρόνο εδώ στις φωλιές τους και ταυτόχρονα να γίνονται αιτία να ακούσει όλος ο κόσμος για τις λίμνες των Πρεσπών. Το περιβάλλον είναι ήσυχο ανέγγιχτο από τις αρνητικές επιδράσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης και οι συνθήκες ζωής για τις κοινωνίες τους είναι κάτι παραπάνω από ιδανικές. Σήμερα οι μικροί πελεκάνοι είναι αντικείμενο προσοχής και μελέτης για ειδικευμένους επιστήμονες και φύλακες, επιφορτισμένους με την προστασία τους. Αν εξαιρέσουμε τον έως πρόσφατα λάθος πληροφορημένο άνθρωπο λείπουν οι φυσικοί εχθροί για τα πανέμορφα αυτά πουλιά, γεγονός που αναδεικνύει τις Πρέσπες σε μοναδικό υγροβιότοπο τεράστιας οικολογικής σημασίας για την ζωή της ορνιθοπανίδας του πλανήτη μας.  

Μέσα από 2 διαδρομές  ο ταξιδιώτης μπορεί να φτάσει εδώ. Είτε από Κοζάνη - Πτολεμαίδα - Φλώρινα - Ανταρτικό (όπου στην τοποθεσία Τρίγωνο υπάρχουν οι πηγές του Αλιάκμονα, 3 χλμ. περπάτημα) είτε από Γιάννενα - Κόνιτσα - Άργος Ορεστικό - Καστοριά που είναι και η πιο όμορφη. Στρίβοντας από το μοναδικό δρόμο που οδηγεί στις λίμνες τίποτε δεν προδιαθέτει για το θέαμα που αντικρίζει ο επισκέπτης. Κατεβαίνοντας το Τρικλάριο όρος, ξαφνικά, με όλη τους την μεγαλοπρέπεια παρουσιάζονται μπροστά, και όσο επιτρέπει η διαύγεια της ατμόσφαιρας, σε πρώτο πλάνο οι λίμνες το δυο νησάκια τους, το Βιδρονήσι, ο Άγιος Αχίλλειος και όλη σχεδόν η κοιλάδα που περιλαμβάνει ο Εθνικός Δρυμός Πρεσπών. Σε δεύτερο πλάνο οι οροσειρές της πρώην Γιουγκοσλαβίας, και αριστερά στο βάθος ή Αλβανία με ένα μικρό (το μικρότερο) κομμάτι λίμνης. Ο τόπος ευωδιάζει απο την βροχή, και τα έντονα χρώματα, μπλε της λίμνης, πράσινο των χωραφιών, τα βουνά κατάφυτα απο δάση Οξιάς και Δρυός δημιουργούν εκπληκτικές αντιθέσεις. 

Η γωνιά αυτή της βορειοδυτικής Ελλάδας παρουσιάζει ένα ενδιαφέροντα συνδυασμό μεσογειακών και κεντροευρωπαϊκών κλιματολογικών συνθηκών. Αυτό το γεγονός σε συνάρτηση με την γεωγραφική απομόνωση της λίμνης και την όχι έντονη ανθρώπινη επέμβαση επέτρεψε στο σύστημα του υγρότοπου να εξελιχθεί διαχρονικά κατά τέτοιο τρόπο ώστε η χλωρίδα και η πανίδα της λίμνης και της γύρω περιοχής να παρουσιάζουν μια εικόνα μοναδική. Σμήνη ολόκληρα από πολύχρωμες λιβελούλες ζευγαρώνουν τρέφονται ζουν και πεθαίνουν στον μικρόκοσμό τους, ενώ νερόφιδα και βατράχια, είναι τόσο τέλεια προσαρμοσμένα στην ζωή του νερού που και η ίδια τους η ζωή εξαρτιέται από αυτό. Κάποια στιγμή η λιβελούλα θα γίνει τροφή για το βάτραχο που με τη σειρά του θα γίνει λεία για το νερόφιδο για να κλείσει έτσι ο κύκλος της ζωής του, και να προστεθεί ένας ακόμη κρίκος στο υδάτινο αυτό οικοσύστημα. 

Η μικρή Πρέσπα δίκαια θεωρείται σήμερα ένα από τα πιο σημαντικά λιμναία οικοσυστήματα της Ευρώπης. Μέσα σε αυτό το σπάνιο για την χώρα μας περιβάλλον οι βάρκες βολτάρουν στην λίμνη δίπλα στους Αργυροπελεκάνους, τους ελάχιστους που υπάρχουν παγκοσμίως, και τους Κορμοράνους. Δίπλα τους αλλά και σε όλη την λίμνη βρίσκουν καταφύγιο 260 είδη πουλιών (Αργυροτσικνιάδες, πορφυροτσικνιάδες, νυχτοκόρακες, ροδοπελεκάνοι), θηλαστικών (40 είδη), ερπετών (20 είδη), ψαριών  (15 είδη) αλλά και 1.250 περίπου είδη σπανίων φυτών.  

Οι βασικοί όμως πρωταγωνιστές σε αυτό το χώρο είναι τα πουλιά και για τα πουλιά επίσης η μικρή Πρέσπα έγινε τόσο γνωστή. Οι αριθμοί, η ποικιλία αλλά και οι συνήθειες των πουλιών στην λίμνη και την γύρω ορεινή ζώνη αφήνουν έκπληκτους ακόμη και τους συνηθισμένους σε αυτό το θέαμα επιστήμονες, πόσο μάλλον τους επισκέπτες. Πάνω από 180 είδη έχουν παρατηρηθεί εδώ, ενώ οι πιο συστηματικές μελέτες που γίνονται τα τελευταία χρόνια  καταγράφουν συνεχώς και νέα. Φυσικά τα πιο πολλά είδη πουλιών είναι υδρόβια και μάλιστα ψαροφάγα, γεγονός που αποδεικνύει την μεγάλη παραγωγικότητα της λίμνης.  

Τα υγρά λιβάδια και τα ρηχά νερά με την πυκνή βλάστηση προσελκύουν και άλλους κατοίκους της λίμνης πιο παράξενους, όπως ο μυοκάστορας ένα υδρόβιο τρωκτικό της νότιας Αμερικής. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 έγινε μια ασυλλόγιστη προσπάθεια εισαγωγής του ζώου αυτού στην λίμνη με σκοπό τον πολλαπλασιασμό του και την παραπέρα εκμετάλλευση της γούνας του. Η εισαγωγή ξενικών ειδών έχει πάντοτε δυσάρεστες οικολογικές επιπτώσεις ειδικά σε υγροτόπους όπως η Πρέσπα αφού ανατρέπει ευαίσθητες ισορροπίες στην λειτουργία του οικοσυστήματος. Ευτυχώς οι σκληροί χειμώνες της περιοχής μείωσαν μέχρι εξαφάνισης τους πληθυσμούς των μυοκαστόρων και έτσι ελάχιστα από αυτά τα μεγάλα τρωκτικά του υγρού στοιχείου ζουν σήμερα. Πελεκάνοι, Κορμοράνοι, Ερωδιοί, Βουτηχτάρια, Αγριόπαπιες, Αγριόχηνες έχουν βρει εδώ έναν ιδανικό βιότοπο για να τραφούν, να φωλιάσουν ή να ξεκουραστούν κατά τις μεταναστεύσεις τους.  

Ειδικά οι κορμοράνοι, η δεύτερη σε πληθυσμό και σημασία ομάδα πτερωτών αποίκων (400 ζευγάρια από αυτά τα κατάμαυρα πουλιά) με το γαμψό ράμφος  και το στιλπνό φτέρωμα ζουν απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο των πουλιών σε κάποια από τις ακτές την Μικρής Πρέσπας. Αρκετά από αυτά τα είδη όχι μόνο δεν φωλιάζουν πουθενά αλλού στην Ελλάδα αλλά είναι πια σπάνια και απειλούμενα σε διεθνή κλίμακα.  

Η ανακήρυξη της Μικρής Πρέσπας σε εθνικό δρυμό το 1974 και η απαγόρευση του κυνηγιού βοήθησε τις σταχτόχηνες τις μεγαλύτερες σε μέγεθος σε μέγεθος ευρωπαϊκές αγριόχηνες να βρουν ησυχία κατά την ευαίσθητη περίοδο της αναπαραγωγής τους. Έτσι κάθε χρόνο τώρα 10 έως 20 ζευγάρια φωλιάζουν ανενόχλητα στα βαλτοτόπια της λίμνης. Με το τελείωμα του αναπαραγωγικού τους κύκλου και το ξεπέταγμα των νεοσσών, σχεδόν πάντα τις βλέπει κανείς σε μικρά κοπάδια να βόσκουν στα υγρά λιβάδια στις παρυφές των καλαμιώνων ή σε μικρά χωράφια με φασολιές.  

Η ποικιλία των ψαριών και γενικά των αμφιβίων, καλύπτει  όλο τα φάσμα των τροφικών απαιτήσεων για τα 8 είδη  ερωδιών που απαντώνται στην μικρή Πρέσπα, καθώς και τους Πελαργούς, τους Χουλιαρομύτες και τις Χαλκόκοτες. Ανάλογα με τις οικολογικές τους απαιτήσεις και τα ανατομικά τους χαρακτηριστικά, τα είδη αυτά της τάξης των πελαργόμορφων μαζεύονται σε διάφορα σημεία της λίμνης για να τραφούν. Το ύψος των ποδιών, του λαιμού και του ράμφους, παίζουν πρωτεύοντα ρόλο εδώ, μια και επιτρέπουν στο κάθε είδος να εκμεταλλεύεται διαφορετικό βάθος της λίμνης και διαφορετική τροφή. Η φύση έχει προνοήσει έτσι ώστε να ελαχιστοποιείται ή και να εκμηδενίζεται  ο ανταγωνισμός μεταξύ συγγενικών ειδών. 

Ο τόπος όλος είναι τριγυρισμένος από κατάφυτα βουνά, στο κέντρο των οποίων κτυπάει η δίδυμη καρδιά των Πρεσπών. Μικρή και μεγάλη Πρέσπα. Οι δύο λίμνες βρίσκονται κοντά η μία με την άλλη και χωρίζονται από μια στενή λωρίδα γης μήκους 4^ων χλμ, και πλάτους 500 μέτρων. Από οικολογική άποψη η μικρή Πρέσπα με τα αβαθή της νερά είναι και η πιο ενδιαφέρουσα. Η ποικιλία των ειδών της χλωρίδας και της πανίδας που υπάρχουν στην περιοχή είναι σε σχέση με την έκταση της περιοχής που καλύπτουν, από τους υψηλότερους στην Ελλάδα και την Ευρώπη.  

Η πανέμορφη αυτή περιοχή με τις πολλές γεωφυσικές εναλλαγές πρέπει να κατοικείτο ή δη από τα Νεολιθικά χρόνια. Στο γιουγκοσλαβικό τμήμα της Μεγάλης Πρέσπας έχουν βρεθεί ίχνη πασσαλόπηκτων οικημάτων. Λείψανα από επιγραφές, που βρέθηκαν στο νησάκι του Αγίου Αχιλλείου, μαρτυρούν την ύπαρξη οικισμού στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, με το όνομα Λύκα. Μόνιμα κατοικήθηκε γύρω στο 10^ο Αι. μ. Χ. όταν Θεσσαλοί στην καταγωγή κάτοικοί, σύρθηκαν εδώ από τον τσάρο των Βουλγάρων Σαμουήλ.  

Πολλά παρατηρητήρια ‘’ξεφυτρώνουν’’ μέσα στις λίμνες και στη στεριά, απ’ όπου ειδικοί επιστήμονες σε συνεργασία με την Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών, παρακολουθούν, καταγράφουν, προτείνουν λύσεις στα προβλήματα που προκύπτουν στη ζωή στις Πρέσπες. Εργασία ευχάριστη, απρόβλεπτη, και πολλές φορές καταθλιπτική. Ειδικά όταν προσπαθείς να πείσεις και να κατευθύνεις τον ντόπιο, πληθυσμό στην σωστή διαχείριση του συστήματος. Πριν χρόνια (1998) κάποιος ψαράς θεώρησε ότι μια περιοχή στην Βρωμολίμνη είναι κατάλληλη για ψάρεμα. Τον ενοχλούσαν όμως τα 400 ‘’πουλιά’’ (Αργυροπελεκάνοι), πυροβόλησε λοιπόν στον αέρα, και τα πουλιά φυσικά έφυγαν από τις φωλιές τους.  Όμως άφησαν τα αυγά τους πίσω, τα οποία πάγωσαν, η εκκόλαψη ματαιώθηκε, και η εταιρεία προστασίας Πρεσπών έκανε λόγο για οικολογική καταστροφή.  

Αριστερά μας το πρώτο χωριό είναι η Μικρολίμνη αλλά και το ανεμοδαρμένο Βιδρονήσι (απαγορεύεται η προσέγγιση) όπουυπάρχουν ερείπια μοναστηριών που λέγεται ότι είναι του 14^ου Αι. Οι ζωντανές παραδόσεις που υπάρχουν στους παραλίμνιους οικισμούς της Οπάγια, του Λαιμού αλλά και στην Μικρολίμνη αναφέρουν ότι οι ψαράδες έχουν πρόβλημα στα δίχτυα τους από τους απολιθωμένους πασσάλους που υπάρχουν σε μικρή απόσταση από την σημερινή διαμόρφωση της όχθης μέσα στο βυθό.  

Αναμφίβολα πρόκειται για κατάλοιπα λιμναίων οικισμών (δες σε αυτόν τον τόμο Καστοριά – Δισπηλιό) της νεολιθικής εποχής και αυτό αποτελεί ένα αντικείμενο πάρα πολύ ενδιαφέρον που αποδεικνύει αφ΄ ενός μεν την πανάρχαια παρουσία και την επιβίωση πολιτισμών και πληθυσμών συνεχώς από την νεολιθική εποχή μια και στο νησί αλλά και σε άλλα σημεία υπάρχουν λείψανα οικισμών, ελληνικές επιγραφές, που η τελευταία τους φάση της έσχατης ρωμαϊκής εποχής αλλά αμέσως μετά και της παλαιοχριστιανικής και του βυζαντίου αποδεικνύουν μια συνέχεια. (1992 - Νικόλαος Μουτσόπουλος καθηγητής του Α.Π.Θ. σε έρευνα στις ανατολικές όχθες της Μικρής Πρέσπας). 

Από την Οξυά,περνάμε τις Καρυές και τον Λευκώνα, φτάνοντας γρήγορα στον Άγιο Γερμανό, το πιο πυκνοκατοικημένο χωριό των Πρεσπών που λειτουργεί ένα από τα κέντρα ενημέρωσης των επισκεπτών και έχει έδρα η Εταιρία προστασίας Πρεσπών. Τα σπίτια είναι κτισμένα με τον παραδοσιακό ρυθμό που επιβάλει η αρχιτεκτονική του τόπου. Σκεπές με κεραμίδια τοίχοι με λάσπη και πλίνθες. Δεμένο με την ζωή των κατοίκων είναι και το φυτό που αφθονεί στην λίμνη. Το καλάμι είναι το χαρακτηριστικότερο φυτό του πολιτισμού της Πρέσπας για αιώνες. Καλαμωτές χρησιμοποιούσαν για τις κατασκευές των σπιτιών, των στάβλων και των διχτύων που τα ονόμαζαν καλαμωτές, κότσες ή κατίκια. Οι τελευταίοι που ψάρευαν με καλαμωτές σταμάτησαν το 1982. 

Σήμερα οι κάτοικοι ασχολούνται με τις παραδοσιακές δουλειές της ελληνικής επαρχίας κύρια με τη γεωργία (σιτηρά, πατάτες, αμπελοκαλλιέργειες), τη κτηνοτροφία, επιπρόσθετα με την αλιεία και τελευταίως με τον τουρισμό. Οι γεωργικές καλλιέργειες καλύπτουν περίπου 20000 στρ της παραλίμνιας ζώνης με πρώτα σε αρδευόμενες εντατικές καλλιέργειες (και βιοκαλλιέργειες τελευταία ) τα διάσημα φασόλια Πρεσπών στις οποίες στηρίζεται κατά 80% η οικονομία της Πρέσπας. Οι αυτοσχέδιες πισσωμένες βάρκες με την επίπεδη καρίνα μεταφέρουν καθημερινά τους 100 περίπου ψαράδες στα ανοιχτά των λιμνών για ψάρεμα.   

Κτήτορας της Μονής Εικοσιφοίνισσας αναφέρεται ο όσιος Γερμανός, μοναχός αρχικά στη μονή Αγίου Ιωάννου στους Αγίους Τόπους (Παλαιστίνη). Σύμφωνα με την παράδοση, ο όσιος πέθανε σε άλλο τόπο και στις αρχές του 10^ου αι. ο Τσάρος Σαμουήλ μετέφερε τα οστά του σε χωριό των Πρεσπών, απ’ όπου πήρε μετά το όνομα του ο γνωστός οικισμός του Αγίου Γερμανού Πρεσπών.  

Στην μεγάλη πλατεία του Αγ. Γερμανού υπάρχουν οι ομώνυμοι ναοί – παλιός και ο νέος με αχλαδόσχημους φεγγίτες - αρκετά ενδιαφέροντες, και οι δύο. Αναμφίβολα ο παλιότερος – ένας τετράστηλος ναός με τρούλο - που χτίστηκε λίγα χρόνια πριν το 991 μ.Χ. περίπου, προς τιμήν του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γερμανού αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα εκκλησιαστικά κτίσματα της εποχής του τέλους του 10ου Αι. Μέσα στον ναό σώζεται λείψανο τοιχογραφίας του Γερμανού πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως – στην βόρεια πλευρά – αλλά αποτελεί μεταγενέστερη φάση. Στην εξωτερική πλευρά του ναού υπήρχε παλιότερα πόρτα η οποία έχει φραχθεί στο σημείο που σήμερα υπάρχει η τοιχογραφία με την απεικόνιση του Γερμανού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως του 12^ου αι.  

Εντύπωση προκαλεί ότι παρ΄ όλο που έχει μείνει στην ύπαιθρο επί αιώνες έχουν διατηρηθεί τα χρώματα και οι επιγραφές. Η κτητορική εντός του ναού αναφέρει ‘’Ανιστορήθει ο θείος και πάνσεπτος ούτος ναός του εν αγίοις πατρός υμών γερμανού πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως δια εξόδων των χριστιανών της χώρας Αγέρμανης αρχιερατεύοντος του θεοφιλέστατου κυρίου – κυρίου παρθενίου αγίου Πρεσπών και του ευλαβέστατου εφημερίου κυρίου Κωνσταντίνου εν έτει από χριστού 1743 εν μηνί Σεπτεμβρίου 17’’. 

Στην αψίδα του ιερού, στην κόγχη απεικονίζεται η παναγία δεομένη που έχει ‘’εν δόξει’’, το χριστό στο στήθος. Είναι μια τοιχογραφία όπως και οι υπόλοιπες των μέσων του 18^ου Αι. (1743). Οι περισσότερες εικόνες έχουν γραμμένο το όνομα του δωρητή και την χρονολογία δημιουργίας και το όνομα του δημιουργού ( η Αγία Παρασκευή το 1741). Ο τοπικός θρύλος θέλει την Λάρνακα που υπάρχει στο Καθολικό να είναι του Αγίου Γερμανού. Υπάρχει επίσης τοιχογραφία που απεικονίζει τον Άγιο Αχίλλειο Λαρίσης. Πρόκειται για τον μεγάλο ιεράρχη τον προστάτη της Λάρισας ο οποίος έλαβε μέρος στην σύνοδο της Νίκαιας. Ήταν τότε που καταδικάστηκε η αίρεση του Αρείου. Το λείψανό του απέσπασε ο αποστάτης τσάρος Σαμουήλ κατά τη πολιορκία της Λάρισας και το μετέφερε στο νησί του Αγίου Αχίλλειου. Ενδιαφέρον στον Άγιο Γερμανό παρουσιάζουν οι δύο ναοί του Αγίου Αθανασίου. 

Ανατολικά του χωριού του Αγίου Γερμανού αρχίζουν τα ερείπια ενός πανάρχαιου άλλου οικισμού που απλώνεται σε σχήμα ημισελήνου αγκαλιάζοντας όλη την χαράδρα που στο κέντρο της κυλάνε ορμητικά τα νερά τους τα δυο ρέματα Γιοβάνιτσα και Σιρόκα. Όλα αυτά τα αρχαία οικιστικά δείγματα δημιουργούν απορίες στους επιστήμονες που ασχολούνται όπως: Όταν ιδρύθηκε το καθολικό του βυζαντινού αυτού μοναστηριού υπήρχε άραγε ο οικισμός ο μετέπειτα του Αγίου Γερμανού γύρω από τη Μονή; Ίσως ο οικισμός που υπάρχει στην απέναντι πλαγιά με όλα αυτά τα πρωτόγονα και αρχαΐζοντα χαρακτηριστικά του μεσαίωνα αποτελούσε αναμφισβήτητα την συνέχεια του οικισμού των βυζαντινών χρόνων.  

Στο χωριό Άγιος Γερμανός όπως και στους Ψαράδες, υπάρχουν ωραία δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής και αυτός είναι ο λόγος που έχουν κηρυχθεί παραδοσιακοί, με ειδικό καθεστώς προστασίας. Από τον Άγιο Γερμανό οδηγώντας προς την κεντρική δστ περνάτε δίπλα σχεδόν (500 μ) από την Μηλιώνα. Αξίζει με το παραπάνω μια μικρή παράκαμψη για τα εξαιρετικά πλινθόκτιστα σπίτια της, πολλά από τα οποία διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Αξιόλογη επίσης η εκκλησία του Αγίου Νικολάου κτισμένη το 1925.  

Περνώντας τη στενή λωρίδα γης που χωρίζει τη Μικρή απο την Μεγάλη Πρέσπα στα δεξιά σας υπάρχει η οργανωμένη πλαζ με εστιατόριο και μπαρ που ανήκει στο ναυτικό όμιλο Πρεσπών. Καλή παραλία για μπάνιο αλλά όχι για κάμπινγκ, μια που όλη η περιοχή είναι βαλτώδης με καλαμιές και τα μεγάλα νερόφιδα δεν λείπουν. Αφήνοντας πίσω το στρατιωτικό φυλάκιο της Κούλας, στρίβουμε δεξιά στον ανηφορικό ασφαλτόδρομο και σε 14 χλμ πάνω στις όχθες της Μεγάλης Πρέσπας ξεπροβάλουν οι Ψαράδες, με την όμορφη παραλία τους και το δεύτερο κέντρο ενημέρωσης των επισκεπτών που εστιάζει στα ψάρια και την αλιεία.  

Ψαροχώρι στα 850 μέτρα υψόμετρο δεν είναι κάτι που βλέπει ο περιηγητής συχνά. Σαν χωριό οι Ψαράδες διατηρούν τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα και  ο προσεκτικός ταξιδιώτης θα διακρίνει πίσω από την ‘’τουριστική’’ άποψη της παραλίας μια σχεδόν πρωτόγονη ατμόσφαιρα. Σπίτια από πλίνθες και λάσπη, χρωματιστά ξύλινα μπαλκόνια, ετοιμόρροποι εξώστες, καλντερίμια, και στην πλατεία, παλιά καφενεδάκια με ξύλινα πατώματα και οροφές, με ράφια γεμάτα κονσέρβες, σοκολάτες, πακέτα μακαρόνια, σαν μικρό μπακάλικο γειτονιάς του 60’.  

Στις προσόψεις των περισσοτέρων σπιτιών ανάλογα την εποχή που θα πάτε θα προσέξετε τον μεν χειμώνα αρμαθιές με κατακόκκινες πιπεριές που απλώνονται να ξεραθούν (λιαστές, και σε ελαιόλαδο μετά) και το καλοκαίρι αρμαθιές από τσιρόνια (μικροί τσίροι). Ωραίο και σπανιότατο χρωματιστό τέμπλο έχει η εκκλησία της Κοίμησης Θεοτόκου στους Ψαράδες. Τα έντονα γαλαζοπράσινα χρώματα προεκτείνουν το φυσικό περιβάλλον και ίσως είναι εμπνευσμένα από αυτό. Πάνω από το ιερό βήμα η σκαλισμένη χρονολογία 1901 μεταφέρει την διαχρονικότητα του σκαρπέλου του ξυλογλύπτη. 

Λένε ότι αν μια φορά περάσεις καλά, πάντα εκεί θα πηγαίνεις. Έτσι, και εμείς σας προτείνουμε να βρεθείτε στο τέλος του παραλιακού δρόμου συναντώντας τον Λάζαρο. Λάζαρος εστί, καλός ψήστης - ταβερνιάρης, φιλόξενος ξενοδόχος, γρήγορος ξεναγός και φοβερός τσιπουροφονιάς. Με την βάρκα του, για πολλοστή φορά αναλαμβάνει και πάλι την ξενάγηση στην πελώρια λίμνη. Η πρώτη βραχογραφία που αντικρίζει κανείς είναι η Παναγία Βρεφοκρατούσα που χρονολογείται το 1455. Οι καταπληκτικές βυζαντινές εκκλησίες – ασκηταριά – της  Μεταμόρφωσης (13^ος αι), της Παναγίας Ελεούσας (14^ος αι) που είναι κτισμένη στο βαθύ και σκοτεινό κοίλωμα ενός βράχου οι θαυμάσιες αγιογραφίες στα απόκρημνα βράχια της Μεγάλης Πρέσπας, τα σκαμμένα στον βράχο ασκηταριά των αναχωρητών του 14^ου – 15^ου αι αποκτούν στα μάτια του επισκέπτη θεϊκό νόημα. Πέρασαν πεντακόσια χρόνια από τότε που ο πρώτος προσκυνητής άναψε εδώ κερί, μπροστά σε αυτές τις εικόνες. 

Οι πελαργοί συναγωνίζονται τη βάρκα σε μια ‘’επίδειξη’’ ταχύτητας και τα καταφέρνουν καλά. Σύντομα θα δοκιμάσετε και εσείς την αντοχή σας, αφού η καλά κρυμμένη σε μια απο τις όχθες της λίμνης Αγ. Ελεούσα έχει περίπου 200 σκαλιά. Απέναντι, οι δύο μικρές νησίδες, του Αγ. Πέτρου και του Αγ. Παύλου με τις παμπάλαιες ορθόδοξες εκκλησίες, ανήκουν στα Σκόπια και στην Αλβανία αντίστοιχα. 

Δεύτερη, χωμάτινη αυτή τη φορά, διαδρομή ξεκινά απέναντι από τον οικισμό των Ψαράδων και μετά από μια πολύ ωραία σε θέα διαδρομή, καταλήγει σε μια ποτίστρα όπου άσφαλτος δεξιά προς Πυξό – Βροντερό - Αγκαθωτό και αριστερά προς Πύλη - φυλάκιο Κούλας. Το Βροντερό είναι το πιο ορεινό των Πρεσπών μόλις πέντε χλμ. από τα Αλβανικά σύνορα. Στο χωριό υπάρχει καφενεδάκι που ψήνει νόστιμες πέστροφες, εκεί ρωτήστε πως θα πάτε στην σπηλιά ‘’Πέτρου Κόκκαλη’’. Στην διάρκεια του εμφυλίου η σπηλιά είχε χρησιμοποιηθεί σαν ‘’νοσοκομείο’’ όπου μεταφερόντουσαν οι βαριά τραυματισμένοι αντάρτες για να χειρουργηθούν. Χειρούργος, ο πατέρας του γνωστού επιχειρηματία, Πέτρος Κόκκαλης υπουργός της ‘’κυβέρνησης του βουνού’’.  

Η ‘’κυκλική’’ διαδρομή περνά από την Πύλη ένα χωριό με εκατόν πενήντα κατοίκους που στην περίοδο του εμφυλίου βρέθηκε (όπως όλη η περιοχή των Πρεσπών) στην δίνη των συγκρούσεων ‘’φιλοξενώντας’’ μάλιστα το γενικό αργηγείο του Δ.Σ.Ε. στην κοντινή δεύτερη σπηλιά (πάει χωματόδρομος). Σύμφωνα με μαρτυρίες των ντόπιων η ‘’σπηλιά του Ζαχαριάδη’’ αποτελούσε το τελευταίο κρησφύγετο του γ.γ. του Κ.Κ.Ε. Νίκου Ζαχαριάδη, απ’ όπου κατεύθυνε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του ‘’Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας’’ εναντίον του Εθνικού Στρατού, το 1948 στο Βίτσι, τότε ακριβώς που οι ένοπλοι του Ζαχαριάδη με έναν απίστευτο στρατιωτικό ελιγμό (διδάσκεται στις στρ. σχολές) απεγκλωβίστηκαν από τον Γράμμο και πέρασαν στο Βίτσι, πολεμώντας ως την άνοιξη του 1949. Κοντά στην παραλία του χωριούυπάρχουν τα ερείπια του βυζαντινού ναού του Αγίου Νικολάου (βραχογραφία του αγίου υπάρχει απέναντι από τους Ψαράδες). 

Προς στην Κούλα, ένας χωματόδρομος δεξιά, σας οδηγεί στα ‘’κρίνα’’ στον μικρό μόλο απ’ όπου παλιότερα η Ντάνα και ο αδελφός της Γιώργος, ανελάμβαναν να σας οδηγήσουν με την πλάβα τους μέσα από τις καλαμιές, έως απέναντι, στο μοναδικής γοητείας νησάκι του Αγίου Αχίλλειου που παρά το μικρό του μέγεθος έχει πλούσιο ιστορικό παρελθόν. Σήμερα το νησάκι επικοινωνεί με μια πλωτή γέφυρα με την στεριά διευκολύνοντας την μεταφορά των μαθητών στον Άγιο Γερμανό αλλά και των αγαθών στο νησί.  

Ο μοναδικός οικισμός στο νησάκι του Αγίου Αχίλλειου αριθμεί 10 σπίτια και είναι ένας από τους παλιότερους στην Πρέσπα. Άλλοτε είχε 11 οικογένειες, ένας θρύλος που έχει διασωθεί ως τις μέρες μας διηγείται ότι δεν έπρεπε ποτέ να ξεπεράσουν, γιατί κάποιος μεγάλος κίνδυνος θα γεννιόταν. Ένας άλλος θρύλος αναφέρει ότι δεν μπορούν να χτιστούν πάνω από 11 σπίτια γιατί αν κάτι τέτοιο γίνει, κάποιο άλλο θα γκρεμιστεί.  

Το σπίτι που αντικρίζετε περπατώντας από τον οικισμό προς τον μόλο στα αριστερά σας ήταν του μπάρμπα Φίλιππα. Είναι ακριβώς ένας νεολιθικός τρόπος δομής όπως και ο τύπος του πλατυμέτωπου σπιτιού με χαγιάτι. Είναι ο αρχαιότερος – ο εθνικός μας – τύπος κατοικίας του βορειοελλαδικού χώρου. Στην ανατολική πλευρά του νησιού πολύ κοντά στον οικισμό σώζονται τα ερείπια και μικρό τμήμα της ανωδομής της επιβλητικής μεγάλης βασιλικής με τρία κλίτη που ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Αχίλλειο. Μια από τις μεγαλύτερες βασιλικές με διαστάσεις 45*23 μ.  

Πρόσφατα (καλοκαίρι 97΄) έγιναν ορισμένες εργασίες συντήρησης και ανάδειξης. Πρόκειται για έναν ναό του τέλους του 10ου Αι, πλακοστρωμένο με ορθογώνιες πλάκες. Προσέχοντας ακριβώς την μορφή τους οι επιστήμονες κατέληξαν ότι πρόκειται για λάρνακες. Οι μικρές αποτελούν τις στενές πλευρές της λάρνακας και οι φαρδιές τις κάθετες. Ανήκουν όλες σε ένα ελληνιστικό ή και της πρώιμης Ρωμαιοκρατίας νεκροταφείο, που τώρα πια γνωρίζουμε την θέση του αλλά και ότι ανήκει στην σπουδαία βορειότατη πόλη του κράτους των Ορεστών, Πλίκα . Στο διακονικό του ναού τοποθετήθηκε το λείψανο του αγίου Αχιλλείου φερμένο από την Λάρισα ενώ στο δεξιό κλίτος θάφτηκε ο Σαμουήλ. Ευδιάκριτες παραμένουν σε όλο τον ναό οι ελληνικές επιγραφές, οι ελληνικές ενθυμήσεις και τα χαράγματα έως το τέλος του 15^ου αι. αναδεικνύοντας την θρησκευτική αξία του μνημείου ανά τους αιώνες.  

Σε αυτά τα χρόνια υπήρχε η αρχιεπισκοπή των Πρεσπών (του Αγίου Αχίλλειου)  και φαίνονται ως τις μέρες μας οι 11 ζωγραφισμένες αψίδες του ιερού που στο κέντρο τους διατηρούνται ίχνη από τις επισκοπές που υπαγόταν σε αυτή. Ανάμεσα στις άλλες αναφέρονται η επισκοπή των Σκοπίων, της Κεφαλληνίας, Βέροιας κ.α. Επίσης διακρίνονται τα λείψανα του επισκοπικού θρόνου και χαραγμένος ανάγλυφα πάνω σε πέτρα ένας ερωδιός κατά τη στιγμή που δέχεται επίθεση από ένα αρπακτικό. Όλα τα ευρήματα (νομίσματα, ειλητάρια, βραχιόλια) συνηγορούν και αποτελούν αποδεικτικό στοιχείο της ελληνικής ρίζας της επιβιώσεως των ελληνικών εθίμων σε αυτούς τους πληθυσμούς στα ακρότατα σημεία της Πρέσπας. 

Σε πρόσφατες έρευνες των σκαπανέων της ιστορίας και του πολιτισμού μας σε ένα σωρό από πέτρες πάνω από τον οικισμό αποκαλύφθηκε ο ναός των Δώδεκα Αποστόλων (11^ος – 12^ος Αι.) η μνήμη των οποίων ως τις μέρες μας έμενε ζωντανή. Ο ναός έχει κτιστεί πολύ κοντά στα ερείπια ενός παγανιστικού μνημείου. Πρόκειται για μια μικρή βασιλική με τρεις αψίδες στην Ανατολή, που ανήκει στην ρωμαϊκή περίοδο. Άλλα μνημεία στο νησάκι είναι οι εκκλησίες του Αγίου Δημητρίου, Αγίου Γεωργίου, Παναγίας Πορφύρας.  

Φεύγοντας από το νησάκι, περιπλανώμενοι ακόμη με τις σκέψεις για το Βυζάντιο, τους βασιλιάδες, τους Βούλγαρους, την Τουρκοκρατία, θα έχετε μία εικόνα στο μυαλό σας που δύσκολα θα ξεχάσετε. Ιστορίες και θρύλοι πλανώνται παντού, καθώς η λαϊκή παράδοση αναφέρει ακόμα και σήμερα ότι τα νερά της Μεγάλης Πρέσπας έρχονται μέσα από μια υπόγεια σήραγγα, από τη λίμνη της Αχρίδας.  

Στον Εθνικό Δρυμό Πρεσπών, οι δύο λίμνες σε υψόμετρο 850 μέτρων, οι οροσειρές, το μονοπάτι Ε – 6 που φτάνει ως εδώ, οι υδροβιότοποι, με την εξαιρετικά πλούσια πανίδα και χλωρίδα, αποτελούν ένα μοναδικό οικοσύστημα, που μαζί με τα χωριουδάκια, τους θρύλους που συνοδεύουν πολλά απο αυτά, συνθέτουν εικόνες απαράμιλλου κάλλους γεννώντας συνεχώς την επιθυμία στον επισκέπτη να ξανάρθει στον τόπο αυτό πολλές φορές. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης 

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 03850

ΔΙΑΜΟΝΗ: Άγιος Αχίλλειος Ξενώνας 46601, 46112, ‘’Αρχοντικό’’ 46104, 46260, Άγιος Γερμανός, Ξενώνες 51320, 51355, ‘’το πέτρινο’’ 51344, ‘’οι Πελεκάνοι’’  51442, 51443, ‘’Τσίκος’’ 51300, ‘’Παραδοσιακός ξενώνας ‘’Άγιος Γερμανός’’ 51397, Ψαράδες Ξενοδοχείο ‘’ψαράδες’’ 46015, Ενοικιαζόμενα Δωμάτια: Λάζαρος Χριστιανόπουλος ‘’η συντροφιά’’ 46107, Αναστάσιος Δημανόπουλος 46201, ‘’το Αρχοντικό’’ 46260, Πύλη οι ομώνυμοι ξενώνες (Γυναικείος Αγροτουριστικός συνεταιρισμός) 46315, 51470, ‘’Λάρρυ’’ 46255, Μικρολίμνη Χάσος Γιώργος45931, Λαιμός Ζάρος Σταύρος 51256. Πισοδέρι : Μοδέστειος Ξενώνας 45928.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Μόνο το καλοκαίρι κοντά στην Πύλη ή την Μικρολίμνη. Σε κάθε περίπτωση ρωτήστε για ασφάλεια τους ντόπιους, μια που η περιοχή ελέγχετε αυστηρά από την αστυνομία και τον στρατό λόγω Λαθρομεταναστών. ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ: ‘’Βίγλα 1.650 μ. Υ)’’46230, Info: Ε.Ο.Σ. Φλώρινας, 28008, 22354 ή Σ.Ο.Χ. Φλώρινας 29939, 23688, Χιονοδρομικό κέντρο Βίγλας 45800 – 1.

ΦΑΓΗΤΟ: Ταβέρνα ‘’τα νούφαρα’’ 65033 πριν την δστ για Αγ. Γερμανό ή Ψαράδες. Αγοράστε τοπικά προϊόντα Πρέσπας, απο το κέντρο πληροφόρησης επισκεπτών στον Άγιο Γερμανό. Στην παραλία των Ψαράδων πολλές ταβέρνες με νόστιμους μεζέδες – ψητές πέστροφες – τοπικά εδέσματα. Επίσης στην ψαροταβέρνα του Λάζαρου απ’ όλα τα καλά. Παραγγελίες 46107.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Πρεσπών 51392, Αστυνομία 51202, Τροχαία 22111, Α’ Βοήθειες Λαιμού 51230, Λευκώνα 46284, Νοσοκομείο Φλώρινας 22555.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Κέντρο ενημέρωσης Αγ. Γερμανού51452, Κέντρο ενημέρωσης Ψαράδων 46316, Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών 51211, Επίσκεψη - Περιήγηση στην Λίμνη από τον Λάζαρο Χριστιανόπουλο 46107.      Απαγορεύεται σε κάθε ιδιώτη ή περιήγηση με βάρκα στην Μικρή Πρέσπα. Οι επισκέπτες πρέπει να απευθύνονται στους ψαράδες που διαθέτουν ειδική άδεια και μόνο για συγκεκριμένα δρομολόγια. Διεύθυνση Δασών Φλωρίνης 22529, Συνεργεία - Βουλκανιζατέρ: Μικρόπουλος Νικόλαος 7^ης Νοεμβρίου 31 Φλώρινα 28259, 22666, Γεωργιάδης Βασίλειος βενζινάδικο - βουλκανιζατέρ - λάδια - συνεργείο - Πρέσπα 51336

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στην Φλώρινα όλες οι εταιρείες & πριν την διασταύρωση για Αγ. Γερμανό & Ψαράδες.

ΧΑΡΤΕΣ: Πρέσπες Ο απόλυτα καλύτερος Χάρτης & Οδηγός από την ΑΝΑΒΑΣΗ 0107293541. Στέλνεται αντικαταβολή από το ‘’λίκνο’’ της Ελάτης Τρικάλων 0434071826.

ΒΙΒΛΙΑ: Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων / Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων / Θεσσαλονίκη 1994, Ελληνική Φύση / Η Καθημερινή / τόμος ΚΕ’ / Αθήνα 1998, Εθνικός Δρυμός Πρεσπών / Ελληνική Εταιρεία - Β’ έκδοση / Αθήνα 1998.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Στην περιοχή δεν έχει δραστηριοποιηθεί κάποιος σύλλογος μοτοσυκλετιστών. Πληροφορίες όμως για το ταξίδι σας όλο το χρόνο βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - 42032 - Πύλη, Τηλ - Fax: 0434071826.  

Περισσότερες Πληροφορίες για τις ΛΙΜΝΕΣ ΠΡΕΣΠΩΝ  αντλήστε από την Ενδεικτική Αρθρογραφία – Βιβλιογραφία:  

• Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων / Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων / Θεσσαλονίκη 1994.
• Ελληνική Φύση / Η Καθημερινή / τόμος ΚΕ’ / Αθήνα 1998.
• Εθνικός Δρυμός Πρεσπών / Ελληνική Εταιρεία - Β’ έκδοση / Αθήνα 1998
• Πρέσπες / Χάρτης & Οδηγός / Π. Ματσούκα – Τρ. Αδαμακόπουλος / ΑΝΑΒΑΣΗ 2000

 ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (2321 λέξεις)

ΓΡΕΒΕΝΑ – ΔΕΣΚΑΤΗ – ΖΑΒΟΡΔΑ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Σημαντικά προσκυνήματα

Το να οργανώσεις εκδρομή στο νομό Γρεβενών αποδεικνύεται καμιά φορά περίπλοκο. Είναι τόσα τα μέρη που την τελευταία δεκαετία έχουν ακουστεί και στο πιο απομακρυσμένο μέρος, που αυτός που επιθυμεί να επισκεφθεί τον μέχρι πρότινος ‘’άγνωστο’’ Νομό, από την μια ενθουσιάζεται και από την άλλη δεν ξέρει που να πρωτοπάει και που να διαθέσει τον χρόνο του. 

Είναι τόσες οι ευκαιρίες, που πλούσια παρέχονται πλέον στον επισκέπτη. Η εκπληκτική φύση των ορεινών συγκροτημάτων…… τα περίφημα παλιά βλαχοχώρια ….. ο εθνικός δρυμός της Βάλια Κάλντα .… οι διάσημες πλέον καταβάσεις ποταμών … μήπως να διαλέξει αποκλειστικά διαδρομές στα γεφύρια, στια ιστορικά μοναστήρια του νομού και στα ανθρώπινα μνημεία; Οι επιλογές πολλές και ο χρόνος, όπως πάντα, λίγος.

Στις πολλές εναλλαγές τοπίων ο νομός Γρεβενών διαθέτει και έναν, αφανή στους περισσότερους ταξιδιώτες, κάμπο, εκεί προς τα όρια του με τον νομό Λάρισας, στην δεύτερη σε μέγεθος πόλη, την Δεσκάτη. Εκεί δεσπόζει η παρουσία του Αλιάκμονα ποταμού και της κοιλάδας του που θεωρείται κοιτίδα των ιστορικών και θρησκευτικών παραδόσεων της περιοχής, αφού γνώρισε αξιόλογη οικιστική ανάπτυξη και παράλληλα την πρώτη μοναστική παρουσία. Στις όχθες του κτίσθηκαν την εποχή της τουρκοκρατίας μια σειρά μοναστικών κέντρων, ασκηταριών συνδεμένα μεταξύ τους με πνευματικούς δεσμούς. 

Η προσέγγιση αυτής της άγνωστης στους περιηγητές περιοχής γίνεται ή από τον οδικό άξονα που ξεκινά από την πόλη των Γρεβενών και διατρέχει την κοιλάδα του Γρεβενίτη φτάνοντας στο πρώτο χωριό, τον Πόρο και μετά στην Κνίδη, το κεφαλοχώρι της περιοχής Βεντζίων. Αυτή η διαδρομή προσθέτει στο οπτικό πεδίο των επισκεπτών μια εντελώς διαφορετική άποψη για τα Γρεβενά, διασχίζει όμορφα αγροτικά τοπία, εξοχές που προσθέτουν μια άλλη διάσταση επεκτείνοντας τις διαδρομές πολιτισμού πέρα από τον ορεινό χώρο του νομού. 

Η άλλη διαδρομή σας φέρνει πιο γρήγορα στην περιοχή της Δεσκάτης μέσω Χασίων από τον κύριο δρόμο που ξεκινά από το ‘’χάνι Μουργκάνι’’ μετά την Καλαμπάκα βόρεια. Στην πρώτη μεγάλη δστ κατευθύνεστε προς τα όμορφα χωριά των Χασίων Ασπροκκλησιά, Ψήλωμα, Φωτεινό σε ένα απέραντο γεωργικό τοπίο, ενώ ο νέος δρόμος μέσα από το Δασοχώρι σας φέρνει στα ριζά της Βουνάσας της πιο ψηλής κορυφής των Καμβουνίων (1615 μ), στο οροπέδιο όπου κυριαρχεί η Δεσκάτη στα 860 μ. Υ, πόλη της μετάβασης ανάμεσα σε Θεσσαλία - Δυτική Μακεδονία.

Στον ομώνυμο Δήμο με συνολικό πληθυσμό περίπου πέντε χιλιάδες κατοίκους υπάγονται οι πέντε κοινότητες δορυφόροι της Δασοχώρι, Παρασκευή, Γήλοφος, Παλιουργιά και Παναγιά. Από παλιά ήταν σταυροδρόμι επικοινωνίας και πολιτισμών και ανήκε στην επισκοπή Σταγών. Σήμερα στην ευρύτερη περιοχή συναντώνται τέσσερις νομοί: Κοζάνης, Γρεβενών, Τρικάλων, Λάρισας. Είναι η δεύτερη σε μέγεθος πόλη μετά τα Γρεβενά στην νοτιοανατολική πλευρά του νομού. Πρώτη φορά αναφέρεται σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου και την μετέπειτα Τουρκική απογραφή του 1454 - 1455 με την ονομασία Ντισικάτα. Η Δεσκάτη διαθέτει ξενοδοχείο και μπορεί να γίνει σημείο εκκίνησης - γνωριμίας με την θαυμάσια περιφέρεια και με ένα απίστευτο θρησκευτικό πλούτο και τις όμορφες εξοχές προς την Ελασσόνα, τα Καμβούνια όπου υπάρχει καταφύγιο στα 1414 μ Υ, και τον ποταμό Αλιάκμονα. 

Μνημεία που μαρτυρούν την πορεία μέσα το χρόνο της ελληνικής αυτής γωνιάς, υπάρχουν διάσπαρτα σ’ ολόκληρη την περιοχή και στέκονται άφθαρτα και σιωπηλά όχι μακριά από τους σημερινούς οικισμούς. Η περιοχή της Δεσκάτης κατοικήθηκε τουλάχιστον από το 5000 π.Χ. Έχουν εντοπισθεί πάνω από τριακόσιες τοποθεσίες αρχαιολογικής σημασίας, ερείπια τοίχων αρχαίων οικισμών, χάλκινα νομίσματα Μακεδονικής εποχής (4^ος – 5^ος Αι), θησαυρός αρχαίων νομισμάτων που βρέθηκε το 1914 κ.α. που καλύπτουν την περίοδο από τη νεολιθική, τους ελληνιστικούς χρόνους, το βυζάντιο και την τουρκοκρατία μέχρι σήμερα. 

Δυστυχώς δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα, κάποιο μουσείο ώστε ο ενδιαφερόμενος επισκέπτης να δει όλες αυτές τις μαρτυρίες. Έτσι θα πρέπει να οδηγήσει έως τα πιο ενδιαφέροντα μνημεία, που σώζονται και είναι από την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Βρίσκονται πολύ κοντά στους κύριους άξονες περιηγήσεων όπως η Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Βουνάσα, Μονή Παναγίας Τορνικίου, Οσίου Νικάνορος Ζάβορδας, Μονή Ιλαρίωνος δίπλα στην κοίτη του Αλιάκμονα.

Ξεκινώντας από την Δεσκάτη προς την Παρασκευή φαίνονται ξεκάθαρα τα Καμβούνια όρη, και η Βουνάσα με το Μοναστήρι της Ευαγγελίστριας στην αγκαλιά της, σε μια περιοχή που πρέπει να προστατευτεί μια που υπάρχει εκτός της βλάστησης παρουσία άγριας και σπάνιας πανίδας. Λίγο πριν από το χωριό Παλιουριά (υπάρχουν πινακίδες), ένας βατός χωματόδρομος ανηφορίζει μέχρι την εγκατελειμένη σήμερα Μονή. Υπάρχει εναλλακτική διαδρομή μέσα από την Δεσκάτη όλο χώμα που παρακάμπτει τελείως την άσφαλτο ανεβαίνει στην Μονή και κατηφορίζει προς την Παλιουργιά. 

Η θέα από εδώ είναι εξαιρετική με τον καλλιεργημένο κάμπο να απλώνεται ως εκεί που φτάνει η ματιά. Στην Τουρκική απογραφή η περιοχή αυτή εμφανίζεται με μικρό – ποιμενικό πιθανώς – οικισμό που κατοικούσαν έξι οικογένειες. Ο ψηλός εξωτερικός τοίχος που περιβάλει την μονή είναι γκρεμισμένος σε πολλά σημεία και έτσι ο επισκέπτης προχωρά μέσα μέχρι το καθολικό, κτίσμα του 1816. Από την φθορά του χρόνου σώζονται η τράπεζα, ο φούρνος, ο πυλώνας, και αρκετά κελιά. Ανήκει στον αθωνικό τύπο με λιθανάγλυφα στις όψεις. Το μοναστήρι δέσποζε κάποτε στην περιοχή και υπήρξε σημαντική πνευματική εστία με ιστορικό και κοινωνικό ρόλο. Δυστυχώς σήμερα έχει αφεθεί να καταρρέει παραμελημένο. Οι γνώσεις μας για τον μοναστικό βίο στη Μακεδονία είναι ακόμα ελλιπείς και αποσπασματικές. Οι γραπτές πηγές λίγο βοηθούν στον εντοπισμό των μονών, και η αρχαιολογική έρευνα έχει ακόμα μεγάλο έργο να επιτελέσει. 

Από την Παλιουργιά θα περάσετε την σιδερένια γέφυρα του Αλιάκμονα φτάνοντας στο διπλανό χωριό Παναγιά. Ακολουθώντας τις πινακίδες ‘’προς Ι. Μ. Ζάβορδας’’, πολύ σύντομα ανατολικά του χωριού και την αριστερή όχθη του Αλιάκμονα ένας μικρός χωματόδρομος δεξιά, σας οδηγεί σε μόλις 150 μ ανάμεσα σε υπεραιωνόβια πλατάνια. Εκεί βρίσκεται χτισμένο από τους βυζαντινούς χρόνους, το μοναστήρι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Τορνικίου Γρεβενών – Παναγίας αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η ερειπωμένη, με δεκάδες υποστυλώματα μονή, είναι χτισμένη σε ένα μικρό ανάχωμα της όχθης του Αλιάκμονα παρουσιάζοντας και μια ιδιομορφία με το διώροφο καθολικό της.

Ιδρύθηκε στα τέλη του 14^ου ή στην αρχή του 15^ου Αι, στο ισόγειο υπάρχουν τοιχογραφίες ιστορημένες το 1728 – ’30, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, ενώ τα τελευταία χρόνια είναι σε διαδικασία συντήρησης με δεκάδες στερεωτικές εργασίες που είναι απαραίτητες και λόγω των σεισμών του ’95. Όλα με την ευθύνη και υπό την επίβλεψη της 11^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Βέροιας 2331029737. Στον δεύτερο όροφο του καθολικού υπάρχουν τοιχογραφίες του 1481 – 1489. Προφανώς ο ναός του ορόφου προϋπήρξε του ισογείου που διαμορφώθηκε κατά τον 18 Αι. Στο χώρο της μονής υπήρχε συνοδεία δώδεκα μοναχών και σώζονται λίγα από τα κελιά τους, οι αποθήκες, και ένας πύργος που αναγνωρίζετε μόνο από τους παχύτερους τοίχους του. 

Μέχρι πρόσφατα οι ντόπιοι γνώριζαν, ότι με την ολοκλήρωση του φράγματος ‘’Ιλαρίωνα’’ στον Αλιάκμονα θα δημιουργηθεί μια καινούργια τεχνητή λίμνη που εκτός από την αλλαγή που θα φέρει στο οικοσύστημα της περιοχής, αναμένετε να εξαφανίσει και το παλιό μοναστήρι, αφού οι πιθανότητες να βρεθεί κάτω από την στάθμη της λίμνης ήταν μεγάλες. Πριν λίγες μέρες όμως (Μάιος 2003) και κατόπιν χρονοβόρων ενεργειών της Εφορείας Αρχαιοτήτων Βέροιας κατατέθηκε από την ΔΕΗ η μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων που εγκρίθηκε περιλαμβάνοντας όπως ανέφερε η Κα Τσιλιπάκου, με δικαιολογημένο ενθουσιασμό, την διάσωση της μονής και την μελέτη μεταφοράς της πιο πάνω, στον λόφο, όπου δεν κινδυνεύει. 

Από εδώ ακολουθώντας τον καινούργιο ασφαλτοστρωμένο δρόμο φτάνετε σε 5 χλμ στο ιστορικό μοναστήρι του Οσίου Νικάνορα το επονομαζόμενο και Ζάβορδα, που βρίσκεται κτισμένο στην κορυφή του Καλλίστρατου όρους. Η Ι. Μονή ιδρύθηκε από τον εκ Θεσσαλονίκης  Όσιο Νικάνορα στις αρχές του 16^ου Αι, πιθανόν το 1528. Στη συνέχεια γνώρισε μεγάλη ακμή και πλούτο σε γη. Στην ακμή του ήταν σταυροπηγιακό υπαγόταν στο πατριαρχείο, και αποτελούσε ένα είδος διοικητικού κέντρου της περιοχής, αφού στο κώδικα του 1692 εμφανίζεται κατάλογος με τα χωριά και τους κατοίκους της επαρχίας Γρεβενών. Ο πλούτος του χρησιμοποιήθηκε για κοινωφελή έργα μεταξύ των οποίων ήταν και σχολή για την εκπαίδευση των μοναχών, το οποίο εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο γνώσης που λειτουργούσε ως το 1912, παίζοντας σπουδαίο ρόλο στους απελευθερωτικούς αγώνες της Δυτικής Μακεδονίας. Στην μονή ισχύει το άβατο και πριν την κεντρική της είσοδο, στον μεγάλο προαύλιο χώρο – πάρκινγκ υπάρχει ο ναός του Αγίου Δημητρίου ειδικά για τις  γυναίκες. 

Στον χώρο της μονής κυριαρχεί έντονο το στοιχείο της μακεδονικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, η πέτρα και το ξύλο. Ο κυρίως ναός, εξαίσιο δείγμα αρχιτεκτονικής, με τα σημάδια και τις ρωγμές από τον σεισμό ακόμα φανερά, είναι κατάγραφος με θαυμάσιες τοιχογραφίες που χρονολογούνται από το 1519. Στον μεγάλο σκεπαστό εξώστη ‘’λόντζα’’ η θέα είναι ήρεμη και πανέμορφη. Από εδώ φαίνεται η θαυμάσια κοιλάδα με τα δάση Οξιάς και ο ποταμός Αλιάκμονας που αργοκυλάει προς την λίμνη Πολυφύτου. 

Αυτό το μεγάλο φρουριακό συγκρότημα που αντικρίζει στις μέρες μας ο επισκέπτης, είναι ‘’καινούργιο’’ αφού μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του ’95, πριν οκτώ χρόνια, η μονή είχε υποστεί τις μεγαλύτερες καταστροφές από όλα τα μνημεία της περιοχής. Τα περισσότερα κτίσματα, οι πτέρυγες των κελιών, τα μαγειρεία, το αρχονταρίκι, ακόμη και ο εξωτερικός περίβολος είχαν καταρρεύσει. Από θαύμα γλίτωσε το καθολικό και το τεράστιο σε μέγεθος πετρόχτιστο καμπαναριό του 1873. Η μονή ανοικοδομήθηκε μετά από επίμονες προσπάθειες της Μητρόπολης Γρεβενών και προσωπικά του ακαταπόνητου Μητροπολίτη κ. Σέργιου, από τις οικονομικές ενισχύσεις των κατοίκων της περιοχής αλλά και των εκατοντάδων επισκεπτών – προσκυνητών, που έφτασαν τα 310 εκατομμύρια συνολικά. 

Αμέτρητοι πνευματικοί και καλλιτεχνικοί θησαυροί, σπουδαία βυζαντινά κειμήλια, σπάνιοι κώδικες και χειρόγραφα ανυπολόγιστης αξίας, όπως το λεξικό του Πατριάρχου Φωτίου, προέρχονται από την μονή και φυλάσσονται στην ιερά μητρόπολη Γρεβενών. Μέσα στην άγρια χαράδρα που σχηματίζει ο Αλιάκμονας, σ’ ένα κοίλωμα του απρόσιτου βράχου κουρνιάζει το θρυλικό ασκηταριό του Αγίου. Στον επάνω ‘’όροφο’’ σώζεται ένας μικρός ναός αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο του Ζαμπουρτζά, με θαυμάσιες τοιχογραφίες μεταξύ των οποίων και κάποιες του 13^ου αι τότε που η σκήτη ήταν μοναστήρι. 

Ο εξέχων στην περιοχή Όσιος Νικάνωρ γιορτάζεται στις 7 Αυγούστου, και ανέγγιχτο από το χρόνο παραμένει το έθιμο της περιφοράς των οστών του στα χωριά της Κοζάνης, από καβαλάρηδες. Οι ιστορικές αναφορές κάνουν λόγο για κάποιο λοιμό που έπληξε κάποτε την περιοχή και τα γύρω χωριά, σταματώντας σαν από θαύμα όταν έφεραν τα οστά του αγίου. Από τότε, νέοι από την Αιανή και τον Κρόκο πηγαίνουν κάθε χρόνο με τα άλογα και επαναλαμβάνουν την διαδρομή που έκαναν κάποτε οι πατεράδες τους διατηρώντας το έθιμο.

Αναχωρώντας από την μονή στα δεξιά σας (βόρεια) υπάρχει βατός χωματόδρομος που βγάζει στην Μονή Ιλαρίωνα. Ωραία διαδρομή μέσα σε δάσος Οξιάς για τους κατέχοντες enduro. Ο ασφάλτινος οδικός άξονας οδηγεί πάλι πίσω, στην Παναγία, και μετά από μια σύντομη αλλά πανέμορφη ασφάλτινη διαδρομή δίπλα από τα μεγάλα καλλιεργημένα λιβάδια του Παλιοχωρίου και της Ποντινής, φεύγετε από τον κάμπο του νομού Γρεβενών και η πινακίδα σας πληροφορεί για την είσοδό σας στον νομό Κοζάνης. 

Είναι απίστευτο πόσες ομορφιές και χρώματα έχει αυτός ο τόπος και μια ωραία άποψη για αυτό, σχηματίζετε στο πρώτο χωριό από αυτή την είσοδο του νομού. Το Χρώμιο Κοζάνης μεταλλευτικό χωριό κοντά στο οποίο βρίσκεται το υπαίθριο μουσείο Μακεδονικού Αγώνα (Δες Χρώμιο – Βελβενδός – Καταφύγι Τομ Γ’ 2001). Λίγα χλμ πιο κάτω συναντάτε την όμορφη πανοραμική θέα της λίμνης Πολυφύτου και δεξιά σας τον χωματόδρομο που έρχεται από την Ζάβορδα. Εκεί βρίσκεται το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας, γνωστότερο σαν Μονή Ιλαρίωνα. Επιβλητικό περιτοιχισμένο μοναστήρι με θαυμάσιες τοιχογραφίες και πανύψηλο καμπαναριό. Ο μοναδικός μοναχός Πατέρας Ιλαρίων, με χαρά θα σας ξεναγήσει και θα σας μιλήσει για την ιστορία της, και τους αγώνες του ιδίου για να μην ερειπωθεί. 

Επιστρέφοντας στα Γρεβενά από τον παλιό καλό δρόμο των εξοχών θα βρεθείτε (υπάρχουν πινακίδες) κοντά στο Πέτρινο Γεφύρι του Πασά (Δες Χρώμιο – Βελβενδός – Καταφύγι Τομ Β’ 2000) κτισμένο το 1690. Γεφύρωνε με τα έξι τόξα του τον ποταμό Αλιάκμονα και εξυπηρετούσε την επικοινωνία των Γρεβενών με την Κοζάνη και από εκεί στους μεγάλους ευρωπαϊκούς δρόμους. Στην συνέχεια περνάτε έξω από τον οικισμό του Ταξιάρχη με την Ιερά Μονή Ταξιαρχών που χρονολογείται, με την σημερινή του μορφή, στον 19^ο Αι. Το συγκρότημα από κελιά, αρχονταρίκι, μαγειρεία, φούρνος, σώζεται στο σύνολό του. Η μικρή και χαμηλή είσοδος σας φέρνει στο κέντρο της εσωτερικής αυλής όπου υπάρχει ο κυρίως ναός αθωνικού τύπου. 

Εξέχουσα θέση στην εκκλησιαστική τέχνη κατέχουν τα μοναστήρια της δυτικής Μακεδονίας που βρίσκονται στα σημερινά διοικητικά όρια Κοζάνης – Γρεβενών. Ο Αλιάκμονας από την μια μεριά, το σχεδόν άγνωστο για τον πολύ κόσμο ποτάμι της Δυτικής Μακεδονίας κυλάει σαν φυσικό σύνορο διασχίζοντας την περιοχή, δημιουργώντας την μεγάλη και όμορφη λίμνη Πολυφύτου στην Κοζάνη και της Λίμνης Σφηκιά στα Πιέρια (δες Πιέρια και Διαδρομές Τομ Γ’ 2001).  Απο την άλλη, οι ορεινοί όγκοι των Πιερίων, των Χασίων της Πίνδου και του Βοίου έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην δημιουργία μοναστηριών τα οποία δίδουν πολύτιμες μαρτυρίες για την τέχνη των μεταβυζαντινών χρόνων. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 24620

ΔΙΑΜΟΝΗ:  Γρεβενά : ‘’Μηλιώνης’’ 28190, 84092, 23223, ‘’Αίγλη’’ 85019, Μητρόπολη 28085, 23251 – 2, Αχίλλειον 2^ο χλμ Γρεβενών - Κοζάνης 85600, Δεσκάτη ‘’Καμβούνια’’ 2462031555.

ΦΑΓΗΤΟ: Τοπικά νόστιμα, με εξαιρετικήποιότητα ψητά, κοκορέτσι, φτιαγμένα με μεράκι κάνουν κάθε γεύμα αξέχαστο, είτε στις παραδοσιακές ψησταριές της Δεσκάτης και των γύρω χωριών είτε στις ταβέρνες των Γρεβενών.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Δεσκάτης 31203, Αστυνομία – Τροχαία 31111, 22766, Α’ βοήθειες 22222, 22464. Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ στα Γρεβενά: Αφοί Παυλίδη 24392.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.deskati.com Ι.Μ. Ζάβορδας 25261, Γραφείο Οικοτουρισμού Γρεβενών Απόστολος Διανέλος 85032.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Στο κέντρο της Δεσκάτης και στην πόλη των Γρεβενών όλες οι εταιρείες.

ΧΑΡΤΕΣ: Ο αναλυτικός οδικός – πολιτιστικός χάρτης ‘’Νομός Γρεβενών’’ 1:125.000 και κατάλληλος για Πεζοπόρους & ορειβάτες ‘’ΒΑΛΙΑ ΚΑΛΝΤΑ’’. Και οι δύο εκδόσεις από την ΑΝΑΒΑΣΗ Χαριλάου Τρικούπη 6 – 10 εμπορικό κέντρο Atrium 2103647703. Στέλνετε και με αντικαταβολή από το ‘’λίκνο’’ Ελάτη Τρικάλων 2434071826.

ΛΕΣΧΗ ΜΟΤΟΣΙΚΛΕΤΑΣ: Μ.Ο.Γ. Μοτοσυκλετιστικός όμιλος Γρεβενών: Λυκούργου 10 www.mog.gr Τηλ & Fax 80436, Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων Τηλ & Fax 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για τα ΓΡΕΒΕΝΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Γρεβενά / Π. Ματσούκα – Τρ. Αδαμακόπουλος / Νομαρχία Γρεβενών
• Τα μοναστήρια της Μακεδονίας / 7 Ημέρες Εφημερίδα Καθημερινή 13 – 14 / 4/96
• Μακεδονία / ένθετο 7 ημέρες / Εφημ. Καθημερινή 2/7/2000
• Δυτική Μακεδονία Α’ έκδοση / Περιφ. Δυτικής Μακεδονίας / Κοζάνη 1994
• Δυτική Μακεδονία Β’ έκδοση / Περιφ. Δυτικής Μακεδονίας / Κοζάνη 2000

 ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ (6920 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ αρχ. Σαόννησος ή Σαώκις - Ομηρική Υλυέσσα

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Στο νησί όλων των καιρών

Ο επίγειος παράδεισος της ακριτικής Σαμοθράκης, με τα δάση, τα άφθονα κρυστάλλινα νερά, τους επιβλητικούς καταρράκτες αλλά και την υδροκίνηση, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, σε συνδυασμό με τους αξιόλογους, αρχαιολογικούς χώρους είναι ένας προορισμός που θα ενθουσιάσει τους φυσιολάτρες, αλλά και όσους αντικρίζουν με θετική διάθεση την αχλή και τα σπαράγματα της αρχαίας ιστορίας ενός τόπου. 

Ο χωματόδρομος από την Μαρώνεια προς τον αρχαιολογικό χώρο Μεσημβρία Ζώνη σε πολλά σημεία είναι άσχημος, αλλά αποζημιώνει με το παραπάνω λόγω της γειτνίασης με την θάλασσα και την αλμύρα. Μέσα στην καλοκαιρινή ζέστη είναι προτιμότερο να οδηγήσετε από εδώ – σύντομα άλλωστε θα ασφαλτοστρωθεί – μέχρι την Αλεξανδρούπολη. Από τον χώρο της Μεσημβρίας φαίνεται ολοκάθαρα ο ψηλός ορεινός όγκος της Σαμοθράκης, ανάλογα δε τους αέρηδες είναι και η ομίχλη στην κορυφή του ή στα παράλια.

Αυτή η άχλη που όσο πλησιάζετε στο νησί τόσο προκλητική και μυστηριώδης γίνεται. Το βουνό της, Φεγγάρι ή ΣΑΟΣ, υψώνεται ανάμεσα στην θάλασσα και στον ουρανό στα 1611 μ και είναι μετά τις κορφές της Κρήτης και την Εύβοιας το ψηλότερο βουνό σε νησί του Αιγαίου. Πολύ κοντά από την Αλεξανδρούπολη - μόλις εικοσιτέσσερα ν. μίλια - ανάλογα το πλοίο, δύο το πολύ δυόμισι ώρες, σας υποδέχεται η Καμαριώτισσα, το λιλιπούτειο οργανωμένο χωριουδάκι – λιμάνι του νησιού. Ανεπτυγμένη τα τελευταία χρόνια με πολλά ενοικιαζόμενα δωμάτια, ταβέρνες – μπαράκια πολλές εξυπηρετήσεις για τον ταξιδιώτη – περιηγητή που αρχικά ίσως ξεγελαστεί φέρνοντας στο μυαλό του ένα πολύβουο χωριό Αύγουστο μήνα. 

Φυσικά δεν έχει σχέση με το νησί που αντίκρισα το ’92 πόσο μάλλον το ’87 που ήρθα πρώτη φορά. Όμως η πραγματική χαρισματική δύναμη της Σαμοθράκης κρατιέται ακόμη αλώβητη, κρυφή θάλεγε κανείς, από τα αδιάκριτα βλέμματα αφού παραμένει ίδια, ανέπαφη ακριβώς όπως πριν δεκαπέντε χρόνια. Ίσως να είναι ιδέα μου όμως οι χάρες της – αυτό ισχύει για τα περισσότερα νησιά – δεν αποκαλύπτονται εύκολα. Η ύπαρξη του τυπικού εξοπλισμού για κατασκήνωση θα φανεί εξαίρετη λύση στην αρχή του καλοκαιριού μια που το νησί δεν έχει δεχθεί ακόμη πολλούς επισκέπτες και το δημοτικό κάμπινγκ είναι εντελώς άδειο. 

Το νησί με τα 13 χωριά και τους 8 μικρούς οικισμούς είναι καταπράσινο, πνιγμένο μέσα στην πυκνή βλάστηση που κυριαρχούν οι ελιές, οι καστανιές, τα θαμνόκεδρα, τα πλατάνια, και τα σφενδάμια. Η Σαμοθράκη είναι ίσως το μοναδικό νησί στην Ελλάδα που έχει μεγάλα και σε τόση έκταση πλατανοδάση που φτάνουν ως την παραλία!!. Το πλούσιο σε νερό υπέδαφος που κατηφορίζει από το Σάος, βοηθά τα θαμνοειδή που καλύπτουν με μυρτιές, τσικουδιές, κουμαριές, αγριογκορτσιές, σπάρτα και ρείκια, σχεδόν τα πάντα. Τα δεκάδες επιφανειακά ρυάκια και ποταμάκια είναι καλυμμένα στις όχθες από λυγαριές, φτέρες, μέντες, πικροδάφνες. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στον κατάλογο με τα 449 Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους (ΤΙΦΚ), που έγινε από ομάδα ερευνητών του Πολυτεχνείου η Σαμοθράκη παρά το μικρό της μέγεθος έχει καταχωρηθεί με τρία Τοπία. Για να αντιληφθείτε την σύγκριση, ολόκληρος ο νομός Έβρου έχει ένα Τοπίο. Τα Τ.Ι.Φ.Κ. της νήσου είναι το Φαράγγι Γριά Βάθρας (Βαράδες), το Φαράγγι Τστομάρι, και το Φαράγγι του Φονιά.

Η φύση της Σαμοθράκης σε συνδυασμό με τις αρχαιότητες είναι μοναδική και πρέπει να προστατευτεί από την ανεξέλεγκτη κτηνοτροφία και την υπερβόσκηση, αφού ήδη σε πολλά σημεία η βλάστηση κοντεύει να εξαφανιστεί από τα επιδοτούμενα κατσίκια (τα αγριοκάτσικα που υπήρχαν, έχουν εξαφανιστεί εδώ και χρόνια) που περιπλανούνται στις βουνοκορφές, όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα. Περισσότερο όμως από τις πραγματικά παραδεισένιες φυσικές ομορφιές της, την βαραίνει μια κληρονομιά ένδοξης ιστορίας τριών χιλιάδων χρόνων. Αποτέλεσε από τους αρχαίους χρόνους φυσικό σημείο έλξης του ταξιδιώτη, του εμπόρου, του καπετάνιου. Μάρτυρες τα εκατοντάδες αρχαιολογικά ευρήματα που οδηγούν από τους προϊστορικούς χρόνους, στην νεολιθική και την εποχή του χαλκού. Στο νησί υπάρχουν διάσπαρτα πελασγικά ίχνη, ενώ ως πρώτος οικιστής του αναφέρεται ο Σάων, γιος του θεού Ερμή (ή του ίδιου του Δία) και κάποιας νύμφης.

Ο Ίωνας Δραγούμης στο βιβλίο του ‘’Σαμοθράκη’’ γράφει: στο νησί με την παλιάπολη που βρήκαν την πάγκαλη πολύτιμη νίκη κουτσουρεμένη από τα χρόνια τα βάρβαρα και την άρπαξαν ξένοι στα ξένα και βρήκαν τα θέμελα πεσμένων ναών και τοίχους, τείχη πελασγικά, ελληνικά και ρωμαϊκά, και τοίχους βυζαντινούς, και πύργους βυζαντινούς και γενοβέζικους, στο νησί όλων των καιρών. 

Αρχές Ιουνίου είναι θαυμάσια για περιήγηση. Πάνω που φεύγει η Άνοιξη αφού πρώτα έχει πλημμυρίσει τα τοπία με μυρουδιές και χρώματα από τα δεκάδες αγριολούλουδα. Οι επισκέπτες λίγοι και στους ντόπιους περισσεύει η ευγένεια, έτσι κι’ αλλιώς. Η Καμαριώτισσα είναι ο οδικός ‘’κόμβος’’ που συνδέει το Βόρειο με το Νότιο τμήμα του νησιού. Ο Νότιος δρόμος οδηγεί στην παραλία Παχιά Άμμο, όμως στην αρχή της διαδρομής κοντά στον Άγιο Δημήτριο δοκιμάστε να κατεβείτε νότια, προς την θάλασσα. Πολύπλοκοι χωματόδρομοι και από κοντά το ρέμα Πολυπούδι οδηγούν στην παραλία με τα χοντρά βότσαλα και στο πανάρχαιο παρελθόν της νήσου. 

Αρχαιολογικός χώρος νοείται όλος ο χώρος γύρω από τον λοφίσκο στα δεξιά σας και είναι πρακτικά ανοιχτός, εκτός της κύριας ανασκαφής που είναι κλειστή και καλυμμένη με τσίγκους. Κάποια μικρά παράνομα ανοίγματα – σχισίματα σε αυτούς ίσως σας δώσουν την δυνατότητα να ‘’δείτε’’ μέσα. Οι πρώτοι κάτοικοι και η πρώτη μέχρι σήμερα γνωστή οργανωμένη κοινότητα της νήσου έζησε στην Νοτιοδυτική παραλία της, σε αυτή ακριβώς που περπατάτε. Οι επιχώσεις του οικισμού, ο οποίος είχε διάρκεια τριών χιλιετιών, σχηματίζουν το ύψωμα Μικρό Βουνί όπου το πάχος των επιχώσεων φτάνει τα 8 μέτρα. Έχει έκταση 10 στρ η οποία αντιστοιχεί σε έναν πληθυσμό 500 ατόμων και αποτελεί μια από τις πρωτοαστικές αιγιακές ‘’πόλεις’’. Στα σημαντικά ευρήματα του οικισμοί Μικρό Βουνί και στο ΒΑ Αιγαίο ήταν μερικά ’’έγγραφα’’ σε πηλό ενός μινωικού αρχείου, για πρώτη φορά τόσο μακριά από την Κρήτη. Η Μινωική παρουσία εδώ είχε εμπορικό χαρακτήρα και ήταν σαφώς μια ανακτορική επιχείρηση. 

Στην συνέχεια της διαδρομής θα συναντήσετε τις πινακίδες προς Μακριλιές – Ξεροπόταμο. Οδηγήστε μέσα από μια θαυμάσια διαδρομή προς τον πανέμορφο ξεχασμένο οικισμό του Ξεροπόταμου και περπατήστε κοντά στην εκκλησία της Αγίας Φωτεινής, ανάμεσα στα παλιά μονόροφα πετρόχτιστα – πλινθόκτιστα σπίτια, ορατά σημάδια του μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος που έπληξε το νησί από το 51’ (πληθ 4258) μέχρι το 1981 (πληθ 2871). Ελάχιστοι κάτοικοι, που ζουν από την κτηνοτροφία και ότι, αυτή πια μπορεί να προσφέρει. Στο χωριό υπάρχει καφενεδάκι – μίνι market που λόγω εποχής ήταν κλειστό. Εντυπωσιάζει το χορταριασμένο, μέσα στην εγκατάλειψη, παλιό σχολείο με την – κλασική στη Βόρεια Ελλάδα – προτομή του Μεγάλου Αλεξάνδρου στον προθάλαμο.    

Ένα στενό δρομάκι σας φέρνει στον εγκατελειμένο από χρόνια λαδόμυλο¹ του Πλάτωνα Τερζή, σπάνιο αρχιτεκτονικό δείγμα της πρωτοβιομηχανικής εποχής της Σαμοθράκης. Αυτός ο λαδόμυλος έφτανε τα 800 – 1000 κιλά λάδι σε δύο βάρδιες οκτάωρες. Το 1912 ο Γ. Τερζής κλείνει συμφωνία με το μηχανοποιείο & ναυπηγείο ‘’Βασιλειάδης’’ στον Πειραιά για την ‘’Εγκατάστασιν υδροκίνητου ελαιουργείου & αλευρόμυλου προφανώς για τον λαδόμυλο στο Ξεροπόταμο. Το 1971 ο ίδιος μύλος έγινε πλέον ηλεκτροκίνητος που όμως σύμφωνα με μαρτυρία του Πλάτωνα Τερζή ‘’με το νερό δουλεύαμε καλύτερα απ’ ότι σήμερα με την ηλεκτροκίνηση’’. Γενικά στο νησί υπάρχουν αρκετοί λαδόμυλοι – νερόμυλοι που μαζί με την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Χώρα θεωρούνται από τους αρχαιολόγους τα μοναδικά παραδείγματα μνημειακής αρχιτεκτονικής στο νησί τα τελευταία 125 χρόνια.

Τόσο οι νερόμυλοι όσο και οι λαδόμυλοι, εκτός από έναν στο χωριό Μακρυλιές που γύριζε με ζώο, δούλευαν με την δύναμη του νερού, που στην Σαμοθράκη υπάρχει άφθονο. Οι υδρόμυλοι του νησιού είναι του λεγόμενου ‘’Ανατολικού’’ ή ‘’Ελληνικού’’ τύπου και όπως στα ορεινά χωριά της Πίνδου είχαν φτερωτή στο κάτω μέρος ενός άξονα. Ο άξονας μέσω της κατώπετρας, στερεώνεται στην πανώπετρα την οποία με την δύναμη του νερού κινεί. Ότι καρπός πέσει ανάμεσά τους (κριθάρι – στάρι – καλαμπόκι αλλά και φασόλια – σύκα – ρόβι) συνθλίβεται και από ένα εξωτερικό άνοιγμα βγαίνει το αλεύρι ή το λάδι στην συνηθέστερη περίπτωση στην Σαμοθράκη. 

Υπάρχουν διαφορές από τύπο σε τύπο όμως η κυριότερη (και η πιο εντυπωσιακή) είναι το σημείο και ο μηχανισμός που το νερό διοχετεύεται στον μύλο. Το νερό σε όλες τις περιπτώσεις ‘’πέφτει’’ από ψηλά μέσω ενός ξύλινου παλιά τσίγκινου στις μέρες μας, χωνιού - κώνου (καρίκι) ανοιχτού επάνω ενώ όσο φτάνει στην βάση του μύλου στενεύει. Έτσι το νερό αποκτά μεγαλύτερη δύναμη και πέφτοντας στην φτερωτή κινεί τις μυλόπετρες. Η διαφορά των λαδόμυλων είναι ότι το νερό ‘’πέφτει’’ πάνω στα πτερύγια του κατακόρυφου μεγάλου τροχού που με την σειρά του κινεί τον άξονα και αυτός με τη σειρά του τις μυλόπετρες.  

Από τον οικισμό ξεκινά ένα θαυμάσιο, απόκρημνο μονοπάτι και κανάλι ταυτόχρονα για νερό, που σε 20 – 30’ σας φέρνει σε ένα εκπληκτικά πυκνό δασωμένο τοπίο, σ’ έναν πανέμορφο πλουσιότατο σε νερά Καταρράκτη & βάθρα του Ξεροπόταμου, από τους πιο όμορφους συνδυασμούς στο νησί. Παραδεισένιο περιβάλλον – ξεκούραση, δροσιά, και γιατί όχι ωραία ευκαιρία για δροσερό καφέ ή κολατσιό με ουζάκι προαιρετικά.

Η διαδρομή συνεχίζει και οδηγεί σύντομα στην δστ Λάκκωμα – Πρφ Ηλίας – παραλία Παχιά Άμμος. Το Λάκκωμα έχει πολύ ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική που θα την δείτε ολοζώντανη και χρηστική όταν περπατήσετε στις γειτονιές του.    Υπάρχουν καφενεδάκια ανοιχτά όλο τον χρόνο. Στην έξοδο του χωριού και σε πείσμα θάλεγε κανείς του καιρού στέκονται δύο μεγάλα συγκροτήματα λαδόμυλων, του Αναστασιάδη και του Χανού. Η πρώτη, σήμερα χρονολογήσιμη χρήση της υδραυλικής ενέργειας για την κίνηση λαδόμυλου στην Σαμοθράκη τοποθετείται το 1896 στον μύλο Αναστασιάδη με την μεγάλη ξύλινη ‘’ροδάνα’’ εξωτερικά. Αναφέρεται ότι η παραγωγή του λαδόμυλου Αναστασιάδη ήταν 650 – 800 κιλά λάδι την ημέρα, ενώ ο γειτονικός λαδόμυλος (στην δστ) του Γεωργίου Χανού σε ‘’καλές’’ εποχές έβγαζε 60 – 80 τόνους την χρονιά. 

Μόλις δύο χλμ πάνω από το Λάκκωμα είναι το ψηλότερο χωριό του νησιού ο Πρφ. Ηλίας στα 300 μ Υ, με την ομώνυμη εκκλησία με τον τεράστιο σταυρό και την όμορφη θέα μεγάλου μέρους του κάμπου (θυμάμαι ότι από εδώ εντόπισα την τοποθεσία ‘’Μικρό Βουνί’’ επειδή γυάλιζαν οι τσίγκοι του στεγάστρου). Το καλύτερο ηλιοβασίλεμα του νησιού αλλά και η καλύτερη …σούβλα επίσης. Το σπεσιαλιτέ είναι κατσικάκι αλλά και τα νοστιμότατα αρνιά δεν λείπουν. Ο δρόμος κάνει έναν μικρό κύκλο και κατεβαίνει από τον οικισμό Καστέλι πάλι στο Λάκκωμα.

Παλιότερα, στο Λάκκωμα σταματούσε η άσφαλτος, και ο κακοτράχαλος χωματόδρομος είχε κοστίσει πολλά αμορτισέρ και πολύ περισσότερες φθορές σε όποιους τολμούσαν να οδηγήσουν προς την παραλία. Αυτά βέβαια αποτελούν παρελθόν και ο καλός ασφάλτινος πλέον δρόμος διασχίζει τους αγροτικούς οικισμούς Δάφνες και Κοιτάδα τους απέραντους ελαιώνες οδηγώντας άνετα προς την Παχιά Άμμο. Αριστερά σας σε λίγα χλμ υπάρχει πινακίδα ‘’Παναγία’’ 1,5 χλμ που σας στέλνει προς το βουνό και το ξωκλήσι. Λίγο πριν τελειώσει ο δρόμος διακλαδώνεται αριστερά ανεβαίνοντας ακόμη πιο ψηλά απ’ όπου η θέα είναι ακόμη καλύτερη. Αν αγνοήσετε την δστ σε δύο χλμ περίπου ο βατός χωματόδρομος σταματά και με τα πόδια πλέον ανεβαίνετε τα σκαλοπάτια φτάνοντας στα 600 μ Υ, σε μια ωραιότατη τοποθεσία με εκπληκτική θέα που είναι κτισμένο το ολόλευκο ξωκλήσι της Κρημνιώτισσας. 

Οι περισσότεροι επισκέπτες κάνουν ολόκληρη την διαδρομή με τα πόδια λόγω του πανέμορφου καταπράσινου τοπίου. Η πίστη προς την Παναγία είναι και στην Σαμοθράκη μεγάλη, εκφράζεται δε με διάφορες παραδόσεις, κυρίως για την Παναγία την Καμαριώτισσα και την Παναγία την Κρημνιώτισσα.Το μοναδικά όμορφο τοπίο ενθουσιάζει τους επισκέπτες. Σε πρώτο πλάνο η πανέμορφη παραλία Παχιά Άμμος, το Αιγαίο, ενώ στο βάθος το νησί της Ίμβρου που απέχει μόλις 12 ν.μ. Το ξωκλήσι κτίστηκε το 1887 και ανακαινίστηκε το 1999, μετά από την πυρκαγιά που κατέστρεψε το όμορφο ξυλόγλυπτο τέμπλο της. Η θεωρούμενη θαυματουργή  από τους ντόπιους, εικόνα της Παναγίας μεταφέρθηκε από τότε στην Κοίμηση της Θεοτόκου στην Χώρα. Μέσα στο εκκλησάκι υπάρχει βιβλίο επισκεπτών με πληθώρα ευχών σε όλες τις γλώσσες.

Ο κεντρικός Νότιος ασφαλτοστρωμένος δρόμος σταματάει στην παραλία της Παχιάς Άμμου. Υπάρχουν και άλλες παραλίες με εύκολη πρόσβαση στο νησί (Κήπου – Πύργος του Φονιά) όμως αυτή πραγματικά φαντάζει μοναδική. Ίσως η καλύτερη παραλία της Σαμοθράκης με πρασινογάλαζα νερά και λεπτή λευκή άμμο. Από εδώ ξεκινά μονοπάτι ‘’γραμμένο’’ στο έδαφος, για την μεγάλη παραλία Βάτο, στην οποία μπορείτε επίσης να πάτε και με φουσκωτό με καΐκι ή βάρκα. Ρωτήστε τους αδελφούς Κάπελα στο ταβερνάκι για την πεζοπορική διαδρομή (να είστε σίγουροι) αλλά και για την μετάβαση στο Βάτο με  πλεούμενο. Οι δύο αυτές παραλίες είναι ιδανικοί τόποι για ελεύθερο κάμπινγκ, ανάμεσα από σπηλιές με γλάρους και περιστέρια, αρκεί να προβλέψετε για προμήθειες και ανοιχτήρι για το κόκκινο κρασί. Εξυπακούεται ότι στο ταβερνάκι θα γευθείτε ολόφρεσκα ψαρικά αλλά και σπιτικά μαγειρευτά ή σπέσιαλ ουζομεζέδες.

Επιστρέφοντας στην Καμαριώτισσα περιπλανώμενοι, θα διαπιστώσετε ότι εκτός από συγκοινωνιακός κόμβος αποτελεί και το ενεργειακό κέντρο του νησιού, αφού έξω από το λιμάνι προς τον μυχό του κόλπου υπάρχουν τέσσερις ανεμογεννήτριες των 55 KW για την παραγωγή ρεύματος που δίνει σχετική αυτάρκεια στο νησί. Δίπλα από το ανθρώπινο έργο υπάρχει ένας φυσικός, μικρός αλλά πολύ σημαντικός υγρότοπος η λιμνοθάλασσα του Αγίου Ανδρέα που αποτελείται από δύο αλμυρές λίμνες. Αυτή η περιοχή, αλλά και ολόκληρο το νησί ουσιαστικά, αφού υπάρχουν και άλλες εποχικές λιμνούλες, παρουσιάζει ιδιαίτερο οικολογικό ενδιαφέρον γιατί είναι ένας από τους λίγους ‘’σταθμούς’’ - ‘’στάσεις’’ για ανάπαυση και διατροφή που συναντούν τα αποδημητικά πουλιά στους εναέριους μεταναστευτικούς διαδρόμους τους, που οδηγούν από την Ανατολική Ευρώπη μέσω Βοσπόρου, στην Αφρική. 

Μερικά είδη που ξεκουράζονται εδώ και υπάρχει πιθανότητα να τα δείτε και σε άλλα μέρη της νήσου είναι Ερωδιοί, Κορμοράνοι, Καλαμοκανάδες, Πελαργοί, Χαλκόκοτες. Στις παραλίες μπορεί να συναντήσετε Νυχτοκόρακες, ενώ τα αρπακτικά όπως ο Χρυσαετός, που εδώ είναι γνωστός με το λαϊκό του όνομα Σταυραετός, υπάρχουν σε όλο το νησί. Παλιότερα ο αετός αυτός υπήρχε σε πολύ μεγαλύτερους πληθυσμούς. Σήμερα όμως, έχει εκδιωχθεί από τους κτηνοτρόφους επειδή δήθεν, αποτελούσε απειλή για τα κατσίκια. Ευτυχώς ακόμα υπάρχουν ο Φιδαετός και ο Σπιζαετός καθώς και πολλά είδη γερακιών.  

Για τους επισκέπτες, το Βόρειο τμήμα του νησιού είναι το πιο ενδιαφέρον και είναι αυτό που ‘’σοβαρεύει’’ την περιήγηση όχι άδικα, αφού εδώ είναι μερικοί από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους στο Αιγαίο και από τα σημαντικότερα θρησκευτικά Ιερά. Η Θρησκεία τα μυστήρια και οι δοξασίες, η λατρεία των Μεγάλων Θεών και η ύπαρξη των Καβείριων Μυστηρίων έφεραν μαζί τους την αίγλη και τη μεγάλη δόξα στην αρχαία Σαμοθράκη κάνοντάς την να ξεχωρίζει ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. 

Αυτή η μορφή θρησκευτικής εμπειρίας στην αρχαία Ελλάδα ήταν φημισμένη και σεβαστή από τον 5^ο αι. π.Χ. περιλαμβάνοντας ‘’Μυστήρια’’ που πιστευόταν πως είχαν θεία προέλευση. Η μύηση σε αυτά, ήταν το ίδιο φημισμένη και προϋπήρχε των Ελευσινίων που τελούνταν στο Ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στη Μεγαρίδα της Ελευσίνας. Ο μέγας Θρακιώτης μύστης Ορφεύς (έζησε περί το (20 – 22000 π.Χ.) ο ιδρυτής και εφευρέτης της θρησκείας και των γραμμάτων μυήθηκε στην Σαμοθράκη όπου είδε τα μυστήρια, επαναπροσδιόρισε τα της θεογονίας – κοσμογονίας και ίδρυσε, με τον μαθητή του Μουσαίο, τα Ελευσίνια μυστήρια. 

Η λατρεία των Μεγάλων Θεών είχε προκατακλυσμιαίες – προελληνικές ρίζες και αφομοιώθηκε από τους Έλληνες αποίκους που έφθασαν εδώ γύρω στο 700 π.Χ. Για την ιστορία της Παλιάπολης στην αρχαιότητα γνωρίζουμε πολύ λίγα, όμως το Ιερό συνέχιζε να ακμάζει και η δημοτικότητά του συνεχίστηκε αμείωτη στον αρχαίο κόσμο ως τον 3^ο αι. μ.Χ. Μετά άρχισε η σταθερή πτώση της αρχαίας θρησκείας μέχρι την διακοπή της τον 4^ο αι μ.Χ.   Περιλάμβανε ιεροτελεστίες και Μυστήρια στα οποία γίνονταν δεκτοί πιστοί ανεξάρτητα από κοινωνική τάξη, ηλικία, ή εθνική προέλευση. Οι προελληνικής καταγωγής θεότητες, Μεγάλη Μητέρα (στην τοπική διάλεκτο Αξίερος), που οι έλληνες την ταύτισαν με την θεά της γης Δήμητρα, ο θεός της εφορίας Καδμίλος που τον ταύτισαν με τον Ερμή. 

Στον ίδιο λατρευτικό κύκλο ανήκαν και οι δίδυμοι δαίμονες οι Κάβειροι ενώ αργότερα στην ίδια ομάδα προστέθηκαν δύο ακόμη ισχυρές μορφές: ένας θεός του κάτω κόσμου και η σύζυγος του, που οι Έλληνες καλούσαν με τα γνωστά ονόματα του Άδη και της Περσεφόνης, ενώ στην τοπική διάλεκτο ήταν ο θεός του κάτω κόσμου Αξιόκερσος και η γυναίκα του Αξιόκερσα. Τα μυστικά αυτών των τελετών απέφυγαν να αποκαλύψουν οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρθηκαν στις τελετές, ‘’οι προβαίνοντες εις την μετάδοσιν των μυστικών εις τους αμύητους και τους βέβηλους ετιμωρούντο δια θανάτου’’. Ο Ηρόδοτος είχε μυηθεί στα Μυστήρια, καθώς και ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Λύσανδρος. Ο Αριστοφάνης αναφέρει τα Μυστήρια, πράγμα που σημαίνει πως πολλοί από τους Αθηναίους ακροατές του ήταν μυημένοι σ’ αυτά. Ο Πλάτωνας φαίνεται πως τα υπαινίσσεται επανειλημμένα με σεβασμό, ενώ ο ίδιος ο Παυσανίας ζήτησε από τους αναγνώστες του να του επιτρέψουν να σιωπήσει. 

Στην κλασική εποχή η φήμη των Μυστηρίων της Σαμοθράκης που αναφέρουν οι Ηρόδοτος και Αριστοφάνης και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς είναι μεγάλη και το Ιερό των Μεγάλων Θεών γίνεται διεθνές θρησκευτικό κέντρο. Οι Έλληνες βασιλείς της Μακεδονίας, της Θράκης, και της Αιγύπτου το έθεσαν κάτω από την προστασία τους και το πλούτισαν με πολυτελείς μαρμάρινες κατασκευές και αναθήματα, ερείπια των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα. Ιδιαίτερα η βασιλική οικογένεια της Μακεδονίας είχε μεγάλη πίστη σ’ αυτές τις τελετές. Αναφέρεται μάλιστα πως ο νεαρός πρίγκιπας Φίλιππος, όταν ήρθε να μυηθεί, γνώρισε την Ολυμπιάδα την πριγκίπισσα από την Ήπειρο και μελλοντική μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και αμέσως την ερωτεύτηκε. 

Όλοι οι μετέπειτα Μακεδόνες βασιλείς από τον Φίλιππο τον Β’, τον Μέγα Αλέξανδρο και των διαδόχων του τρέφουν βαθύτατο σεβασμό σ’ αυτά. Η Σαμοθράκη μετά την κατάκτηση της Θράκης και του Ελλησπόντου από τους Πτολεμαίους περιέρχεται στο κράτος της Αιγύπτου. Στην ρωμαϊκή περίοδο το νησί παραμένει ελεύθερο αφού θεωρείται ιερό και το τέμενος των Μεγάλων Θεών άσυλο. Από τις αρχές του 1^ου π.Χ. Αι. έρχονται στην Σαμοθράκη ανώτατοι αξιωματούχοι, έμποροι και στρατιωτικοί και μυούνται στα μυστήρια των Καβείρων. Οι ετήσιες γιορτές είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα αν και δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για αυτές. Ακόμα και η ημερομηνία παραμένει άγνωστη. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο τοποθετούνται τέλος Ιουλίου αρχές Αυγούστου. Αν είναι έτσι, σύμφωνα με τον αμερικανό αρχαιολόγο Karl Lehmann, η γιορτή μπορεί να επέζησε ως τις μέρες μας με την μορφή του μεγάλου πανηγυριού της Αγ. Παρασκευής (26 Ιουλίου) στην Παλιάπολη, στον ευρύτερο χώρο του πάρκινγκ - εισόδου στον αρχαιολογικό χώρο.

Νεώτερες ανασκαφές στην άκρη του αρχαίου λιμανιού της Παλιάπολης από την Αμερικάνικη σχολή αποκάλυψαν το 1938 μια πρώιμη χριστιανική Βασιλική που πιθανολογείται πως χτίστηκε μετά από αιώνες, σε ανάμνηση του γεγονότος της στάθμευσης του Αποστόλου Παύλου το φθινόπωρο του 49 - 50 μ.Χ. στον δρόμο του από την Μικρά Ασία προς την Νεάπολη (Καβάλα). Η Βασιλική βρίσκεται στον περιφραγμένο χώρο κάτω από το οχυρό των Gattilusi που χρονολογείται στα 1431 - 3. Η συνέχεια, με τα 999 ξωκλήσια της λαϊκής παράδοσης μαρτυρούν μια πλούσια θρησκευτική χριστιανική ζωή.  

Το 123 μ.Χ. επισκέφθηκε το νησί ο αυτοκράτορας Αδριανός που έγινε δεκτός με μεγάλες τιμές. Στους Βυζαντινούς χρόνους η Σαμοθράκη μαζί με την Θάσο τη Σκιάθο και τη Σκόπελο είναι πιθανό να είχαν υπαχθεί στο ‘’Θέμα’’ Αιγαίου (842 – 843) ή στα ‘’Θέματα’’ Μακεδονίας και Θράκης. Στα χρόνια του μεσαίωνα η Σαμοθράκη παρακμάζει, τα αρχαία μνημεία της καταστρέφονται ή εκμεταλλεύονται χρησιμοποιούμενα από ασβεστάδες και συλητές σαν οικοδομικά υλικά, γεγονός που κράτησε ως τις μέρες μας. Κατάλοιπο της αρχαίας θρησκείας θεωρείται η περίπτωση της ανύπαρκτης στο εορτολόγιο ‘’αγίας Ανέμης’’. Μέσα στην ποικιλία των θρύλων μεταφέρθηκε από τους αρχαίους χρόνους και η μαγική τελετουργία για την κατάπαυση των σφοδρών πραγματικά ανέμων που πνέουν από το ανοιχτό πέλαγος, τη Ροδόπη και τα Δαρδανέλια. Ο κατάδεσμος των ανέμων αποτελούσε μαγική πρακτική με αρχαιότατη παράδοση στον ελληνικό χώρο και η Σαμοθράκη ήταν από αυτούς τους χώρους που μπορούσε κανείς να προμηθευτεί κατάδεσμους ανέμων. Νεώτερη έρευνα έδειξε ότι στην ‘’αγία Ανέμη’’ γινόταν από τις γυναίκες ένα είδος κατάδεσμου του ανέμου, όταν αυτός φυσούσε επικίνδυνα για τη γεωργική παραγωγή.

Τις πρώτες ανασκαφές άρχισε η γαλλική αποστολή με τους Deville και Cocquart το 1856. Το 1863 επισκέφθηκε το νησί ο M. Champoiseau, Γάλλος πρόξενος τότε στην Αδριανούπολη. Εντυπωσιασμένος από τα ερείπια του Ιερού Χώρου άρχισε να ανασκάπτει τα σπαράγματα που οδήγησαν στην τυχαία εύρεση από Έλληνες εργάτες της Φτερωτής Νίκης της Σαμοθράκης, αναγγέλλοντας του: ‘’Κ ύ ρ ι ε   ε ύ ρ α μ ε   μ ι α   γ υ ν α ί κ α’’. Ένα από τα ωραιότερα αγάλματα που δημιούργησε ποτέ ο άνθρωπος έβλεπε πάλι το φως της ημέρας. Με ύψος 2,60 μ από Πάριο μάρμαρο, η περίφημη Νίκη της Σαμοθράκης ή ‘’Φτερωτή Νίκη’’ είναι σαν να ξεχύνεται μπροστά με ορμή, (ενώ στην πραγματικότητα προσεγγίζει για να στεφανώσει το νικητή κυβερνήτη και τους ναύτες του) βοηθούμενη και από τα μεγάλα φτερά. Ο Champoiseau αντιλαμβάνεται αμέσως την αξία της και ειδοποιεί την Γαλλική πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη. Σε λίγο χρόνο φτάνει στο νησί γαλλικό πολεμικό πλοίο που θα μεταφέρει το άγαλμα στην Γαλλία, στο Λούβρο. 

Από τότε οι αρχαιολογική έρευνα εντάθηκε με πολλές αποστολές ξένων αρχαιολογικών σχολών και τα έτη 1873 – 1875 αποκαλύφθηκε το Πρόπυλο του Πτολεμαίου Β’, η Στοά και τμήματα από το Ιερό, το Τέμενος και η περίφημος Θόλος της Αρσινόης (288 – 281 Π.χ.) το μεγαλύτερο κλειστό, κυκλικό οικοδόμημα που είναι γνωστό στην ελληνική αρχιτεκτονική. Το 1891 ο M. Champoiseau επέστρεψε στην Σαμοθράκη και πήρε στο Παρίσι τα κομμάτια της βάσης που παρίστανε την πλώρη ενός πλοίου που πάνω του στεκόταν η Νίκη. Είναι πολύ πιθανό ότι το έργο αυτό είναι δημιουργία ενός Ρόδιου τεχνίτη των αρχών του 2^ου π.Χ. αιώνα, του Πυθόκριτου, και ανατέθηκε στο Ιερό των Μεγάλων Θεών προστατών των θαλασσινών από τους κατοίκους της Ρόδου, ύστερα από μια μεγάλη ναυτική νίκη του στόλου τους. Γνωρίζουμε πως το 190 π.Χ. ο Ρόδιος ναύαρχος Εύδαμος επικεφαλής ενός συμμαχικού στόλου (Ρωμαίων και των αντιπάλων του Αντιόχου ΙΙΙ Ελλήνων) διέλυσε τις ναυτικές δυνάμεις του Αντιόχου του ΙΙΙ (222 – 187 Π.χ) έξω από την Σίδη της Κιλικίας και την Μυόννησο. Δεν είναι απίθανο ο νικητής ναύαρχος, γυρνώντας στην πατρίδα του, να θέλησε να απαθανατίσει την μεγάλη επιτυχία του με την ανάθεση αυτού του μνημείου στην Σαμοθράκη. 

Το 1938, το Ίδρυμα Αρχαιολογικών Ερευνών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Σαμοθράκη αρχίζοντας συστηματικές ανασκαφές που αμέσως οδήγησαν στην ανακάλυψη του Ανακτόρου διάφορων άλλων ερειπίων, νεκροταφείων κ.α. Η οικοδόμηση του μουσείου άρχισε αμέσως από την αμερικάνικη αποστολή (υπάρχει εντοιχισμένη αναμνηστική επιγραφή πάνω από την είσοδό του) και σύντομα άρχισε να γεμίζει ασφυκτικά από τα ευρήματα, δημιουργώντας επιτακτικά την ανάγκη επέκτασης. Αυτή έγινε πραγματικότητα τα έτη 1953 – 54 με την δημιουργία της νότιας και της δυτικής πτέρυγας. 

Στα αρχαιολογικά ευρήματα περιλαμβάνονται και τα επονομαζόμενα ‘’τυχαία’’ που εντοπίσθηκαν από ντόπιους καθώς και έναν μεγάλο αριθμό αρχαιοτήτων που είχαν συγκεντρωθεί κατά το παρελθόν στην εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1875) της Χώρας από τον γιατρό και μεγάλη προσωπικότητα της νήσου Νικόλαο Φαρδύ². Στις μέρες μας επιβάλλεται η επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Παλιάπολης όπου σε μια έκταση 50 στρεμμάτων πλέον, βρίσκεται το άψογο - πληθωρικό σε εκθέματα - Αρχαιολογικό μουσείο, ο τεράστιος αρχαιολογικός χώρος όπου θα δείτε τα αναστηλωμένα ερείπια του Ιερού των Μεγάλων Θεών, τη Θόλο της Αρσινόης, τα δύο θέατρα, την αρχαία πόλη, και πληθώρα κτηρίων. Στην τέταρτη αίθουσα του μουσείου εκτίθεται γύψινο αντίγραφο της Νίκης της Σαμοθράκης ενώ το αυθεντικό γλυπτό φιλοξενείται στο Μουσείο του Λούβρου τοποθετημένο στο αρχικό πλοίο – βάθρο, στην αίθουσα ελληνικής γλυπτικής (Denon 8 – 1^ος όροφος). www.louvre.fr

Μετά την Παλιάπολη ο δρόμος οδηγεί στο λιμάνι των Θέρμων απ’ όπου σε καθημερινή βάση το καλοκαίρι αναχωρούν τα δύο πλοιάρια για τον κλασικό ‘’γύρο του νησιού’’. Το ταξίδι περιλαμβάνει βόλτα στην Νότια πλευρά που δεν υπάρχει δρόμος. Σε αυτή την ευχάριστη είναι αλήθεια διαδρομή θα δείτε τον καταρράκτη ‘’Κρεμαστό’’ που ‘’πέφτει’’ στην θάλασσα από 100 τουλάχιστον μέτρα, τα παράξενα σχέδια στα βράχια ‘’της Γριάς τα Πανιά’’ και τις παραλίες ‘’Γιάλι’’ και ‘’Βάτο’’. Για φαγητό θα σταματήσετε (εκτός αν συνεννοηθείτε αλλιώς) στην Παχιά Άμμο. Ο ανηφορικός δρόμος στην συνέχεια, σας φέρνει μέσα στην πυκνή βλάστηση του χωριού. Τα Θέρμα ή Λουτρά ήταν από τα αρχαία χρόνια γνωστά για τις θερμές – θειούχες ιαματικές πηγές του. Οι Βυζαντινοί γνώριζαν για τις θεραπευτικές ιδιότητες τους. Σήμερα λειτουργεί το σχετικά νέο δημοτικό υδροθεραπευτήριο και οι εγκαταστάσεις με τις ζεστές θειούχες πηγές περιμένουν όσους επιθυμούν να θεραπευθούν από παθήσεις της χολής, των νεφρών κ.α. 

Μέσα από τα Θέρμα ξεκινά το σηματοδοτημένο μονοπάτι Ε – 6 που οδηγεί στην Κορυφή Φεγγάρι (1.611 μ). Το δεύτερο ευρωπαϊκό μονοπάτι μεγάλων διαδρομών μετά το Ε – 4 που σήμερα διασχίζει οριζόντια την Ήπειρο – Μακεδονία – Θράκη (πιο παλιά τελείωνε στην Θεσσαλονίκη). Ξεκινά από την Φινλανδία και αφού διασχίσει κάθετα όλη την Ευρώπη φτάνει στην Σλοβενία, απ’ όπου ταξιδεύοντας μέσω Αδριατικής καταλήγει για την συνέχεια στην Ηγουμενίτσα. Διασχίζοντας μοναδικά Ελληνικά τοπία φτάνει μέσα από τις λιμνοθάλασσες και τους αρχαιολογικούς χώρους της Κομοτηνής – Αλεξανδρούπολης (Μαρώνεια – Μεσημβρία Ζώνη – Μάκρη) στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης και αφού επιβιβασθεί πάλι σε καράβι έρχεται στη Σαμοθράκη και στην κορυφή του Όρους ΣΑΟΣ ή Φεγγάρι, αφού έχει διασχίσει 6.300 χλμ από τα οποία τα 1000 σε ελληνικό έδαφος. 

Στην πρώτη πεζοπορική διαδρομή 4^ων περίπου ωρών μπορείτε να απολαύσετε το μοναδικό θέαμα και το φυσικό περιβάλλον του Βουνού. Στην αρχή η σήμανση με πινακίδες (Ε – 6) είναι καλή, μετά ακολουθήστε τα σημάδια με την κόκκινη μπογιά. Η κορυφή του Σάος δίνει πανοραμική θέα στο πέλαγος και την μοναδικά όμορφη παραλία ‘’Παχιά Άμμος’’. Το δειλινό αποκτά μαγικές διαστάσεις στην σκιά του Βουνού. Το φως του δίνει υπερκόσμιες διαστάσεις. Πορτοκαλί, Κόκκινο της φωτιάς μέχρι που χάνεται. Σύμφωνα με τον Όμηρο, ο Ποσειδώνας παρακολουθούσε τον Τρωικό πόλεμο από την κορυφή Φεγγάρι της Σαμοθράκης, μετά την απαγόρευση του Δία να αναμιχθεί στα δρώμενα του πολέμου. Εσείς, αν υπάρχει διαύγεια θα δείτε...την κοντινή Ίμβρο!!

Η δεύτερη πεζοπορική διαδρομή ξεκινά πάλι μέσα από τον οικισμό (υπάρχουν πινακίδες ‘’Γριά Βάθρα’’) και μέσα από τα σοκάκια και την πυκνή βλάστηση της περιοχής περνάτε το θεϊκό σε αίσθηση μεγάλο ξέφωτο με τα θεόρατα πλατάνια, βρίσκετε το ομώνυμο ποτάμι, και αρχίζετε να ……μετράτε βάθρες (λιμνούλες). Να γνωρίζετε ότι όσες και να μετρήσετε, πάντα υπάρχει μια ….πιο πάνω. Αναζωογονηθείτε στην πρωτόγνωρη αίσθηση (για νησί του Αιγαίου) που δίνουν τα πλούσια και ολόδροσα νερά έως την επόμενη λιμνούλα. Η περιοχή είναι σχετικά δύσβατη, ανάμεσα από πλατάνια, σκλήθρα, φτέρες και….γλιστερά βράχια, όμως ως δια μαγείας εξαφανίζεται η κάψα του καλοκαιρινού ήλιου και αυτό φτάνει. 

Περίπου 4 χλμ από τα Θέρμα, επί του παραλιακού δρόμου, συναντάτε τον ‘’Φονιά’’ το ξακουστό ποτάμι της Σαμοθράκης και το πάρκινγκ για τα οχήματα. Φαίνεται πως οι ιστορίες των κατοίκων για τις ξαφνικές πλημμύρες και πνιγμούς που δημιουργεί δικαιολογούν την ονομασία. Επιλέξτε τι κινητό θα αφήσετε πάνω στην μοτοσυκλέτα (καλύτερα τίποτα) και ξεκινήστε για την τρίτη πεζοπορική διαδρομή που είναι μια σχισμή ευφορίας σε ένα απότομο βουνό καλυμμένο από αδιαπέραστη σκληρή θαμνώδη ζούγκλα. Η διαδρομή πλάι στο ποτάμι είναι δύσκολη αλλά μοναδική. Αξίζει να την διαβεί κανείς για να απολαύσει την μυρωδιά της μέντας και τους μοναδικούς σε ομορφιά καταρράκτες μέχρι το τέλος που φτάνετε στον μεγάλο καταρράκτη του Φονιά, ιδρωμένοι και να δροσιστείτε με ένα δυναμικό κρύο ντους. 

Λίγο μετά το πάρκινγκ για την πεζοπορική διαδρομή του μεγάλου καταρράκτη του Φονιά υπάρχουν οι πινακίδες που σας οδηγούν στην βοτσαλωτή παραλία και σε ένα από τα βόρεια κάστρα των Gattilusi (1431 – 1455). Δίπλα ακριβώς από το μνημείο είναι οι εκβολές, το ‘’δέλτα’’ του ποταμού Φονιά, όπου ενώνονται τα δροσερά γλυκά νερά του ποταμού με την αλμύρα της θάλασσας σε ένα πραγματικά παραδεισένιο τοπίο.

Ο κεντρικός δρόμος συνεχίζει με κατεύθυνση το Ακρωτήριο και την ομώνυμη παραλία του Κήπου. Στο ύψος της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής που είναι κτισμένη σχεδόν δίπλα στο γιαλό, δεξιά σας υπάρχει παρακαμπτήριος δρόμος προς τους μικρούς αγροτικούς οικισμούς Μνημόρια – Ρεπουτσάδικα – Άνω Μεριά. Οδηγήστε προς τα εκεί περνώντας μικρές αγροικίες χωρίς κάτι ιδιαίτερο, προσπεράστε το στρατόπεδο, και στην Άνω Μεριά περίπου 1 χλμ μετά τα σπίτια του οικισμού μέσα σε τεράστιες καρυδιές εμφανίζεται η ομώνυμη ταβέρνα ‘’οι καρυδιές’’. Η ομορφότερη στάση για σπιτικούς μεζέδες που μπορεί να γίνει σε αυτή τη διαδρομή. Από εδώ έχετε δύο επιλογές ή επιστροφή στην Άνω Μεριά και 2 χλμ για τον παραλιακό δρόμο ή συνέχεια στον χωματόδρομο για 4,8 χλμ διασχίζοντας το δάσος και να βγείτε πάλι στον παραλιακό προς την παραλία του Κήπου και στις δύο περιπτώσεις.

Στην Άνω Μεριά ρωτήστε για τα ερείπια του Καλογερικού Λαδόμυλου. Ο μύλος πλέον είναι ερείπιο αλλά σώζεται μέρος του κτηρίου (η στέγη έχει καταρρεύσει) οι μυλόπετρες και η ξύλινη παλιά ροδάνα. Την εποχή που λειτουργούσε η ετήσια παραγωγή του ήταν 15 τόνοι ενώ η ημερήσια 600 κιλά. Το παραγόμενο φαγώσιμο λάδι είχε οξύτητα που κυμαινόταν από 1 έως 5 βαθμούς. Από την μελέτη που έκανε η ΙΘ’ Εφορεία Αρχαιοτήτων προκύπτει ότι από τους μύλους της Σαμοθράκης, οι δύο λαδόμυλοι είχαν και αλευρόμυλο, σε έξι αναφέρονται και σαπουνοποιεία, ενώ σε έναν υπήρχε καφενείο, το οποίο, εκτός από κρασί, ούζο, καφέ, την περίοδο λειτουργίας του ‘’εργοστασίου’’ πρόσφερε σε πελάτες και προσωπικό, φαγητό.

Η Χώρα της Σαμοθράκης, παραδοσιακός διατηρητέος οικισμός με το Π.Δ. 13/11/1978 (ΦΕΚ 594 Δ’) είναι η γοητευτική πρωτεύουσα του νησιού 6 χλμ από το λιμάνι.Κρυμμένη ψηλά στο λαγκάδι της, εντυπωσιάζει και υποβάλει αμέσως τον επισκέπτη καθώς απότομα αποκαλύπτεται παρουσιάζοντας ένα ιδιόμορφο μωσαϊκό από αρχαίους θρύλους, μεσαιωνικά ερείπια και λαϊκή γραφικότητα.Κτισμένη αμφιθεατρικά, αθέατη όπως σε όλα τα νησιά του Αιγαίου από τον φόβο των πειρατών, μακριά από την θάλασσα ανάμεσα στις απόκρημνες πλευρές δύο βουνών ώστε να προστατεύεται από τις επιθέσεις και τις λεηλασίες τους. Τα στενά πλακόστρωτα δρομάκια σε συνδυασμό με τα παλιά καλντερίμια της σας οδηγούν μέσα στον πανέμορφο οικισμό. Η Χώρα αποτελεί ένα από τα ωραιότερα δείγματα μια ιδιότυπης αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής, ανάμικτης με μικρασιάτικα στοιχεία.

Τα μικρά, διώροφα ως επί το πλείστον σπίτια, με τις εξωτερικές πέτρινες σκάλες, το ένα κολλητά στο άλλο με διατεταγμένες τις στέγες με τέτοιο τρόπο ώστε να μην κρύβεται ο ήλιος από κανένα. Αυτό που τραβάει αμέσως την προσοχή των επισκεπτών είναι τα οχυρωματικά έργα, το ισχυρό οχυρό των Gattilusi που τα ερείπια του διατηρούνται ως τις μέρες μας και δεσπόζουν στην βόρεια πλευρά. Η ιστορία αναφέρει τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ που παρέδωσε το νησί στον Γενουάτη άρχοντα και ηγεμόνα του Αίνου, Παλαμήδη Gattilusi, να το κυβερνήσει (1431 – 1455) με την βοήθεια ενός Έλληνα τοπάρχη. Αυτή την εποχή οι Gattilusi  έχτισαν το κάστρο της Χώρας και προστάτεψαν τα βόρεια παράλια με δύο ακόμη οχυρά, ένα στην Παλιάπολη στον λόφο, πάνω από την χριστιανική Βασιλική, και ένα στην βορειοανατολική παραλία στις εκβολές του ποταμού Φονιά.

Όπως στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, έτσι και από εδώ, πέρασαν πολλοί κατακτητές (Γενουάτες, Βενετοί, Ρώσοι και Τούρκοι). Μετά το τέλος του πολέμου μεταξύ Βενετών και Τούρκων το 1479 και σύμφωνα με την συνθήκη που υπογράφηκε τότε, οι Βενετοί υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν το νησί. Οι περισσότεροι κάτοικοι μεταφέρθηκαν για τον εποικισμό της Κωνσταντινούπολης. Από τότε και ως την 12^η Οκτωβρίου του 1912 η Σαμοθράκη έμεινε στα χέρια των Τούρκων. Οι Σαμοθρακίτες που έμειναν πίσω, αποτραβήχτηκαν ψηλότερα στο εσωτερικό δημιουργώντας την Χώρα, χωρίς να δέχονται άμεσα την καταπίεση, μια που Τουρκική διοίκηση δεν είχε κατορθώσει να προστατεύσει το νησί από την πειρατεία, και κατ’ επέκταση δεν ήταν ‘’η καλύτερη’’ τους να μένουν στο νησί, ειδικά οι αξιωματικοί, λόγω των κινδύνων που διέτρεχαν. 

Έτσι, με μια ολιγομελή διοίκηση, οι κάτοικοι αφέθηκαν να δημιουργήσουν την οικονομία τους εκμεταλλευόμενοι τον πλούτο της γης, δίνοντας τους φόρους που τους αναλογούσαν. Σύντομα η εκμετάλευση των πόρων της νήσου έφερε οικονομική άνθηση που με την σειρά της αύξησε τον πληθυσμό. Το γεγονός της επανάστασης του 1821 από την Πελοπόννησο ταξίδεψε γρήγορα στο νησί και οι μυημένοι στην Φιλική εταιρεία, πρόκριτοι πείθουν τους κατοίκους να κηρύξουν τον Απρίλιο την ελευθερία τους, αρνούμενοι εφ’ εξής να καταβάλουν φόρους. Η τουρκική κυβέρνηση απασχολούμενη με την επανάσταση στην Νότια Ελλάδα δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία. Όμως μετά από μήνες, ο στόλος βγήκε από τον Ελλήσποντο και την 1^η Σεπτεμβρίου αποβιβάστηκε στο νησί και άρχισε τη σφαγή αποδεκατίζοντας τον πληθυσμό. Απέναντι από τον Πύργο (από εκεί που πιθανώς ήρθατε) είναι ο ‘’Βρυχός’’, ένας μεγάλος βράχος που πρόσφατα ανακαλύφθηκε ακρόπολη του 11^ου π.Χ. Αι. αλλά όπου κυρίως είχαν οχυρωθεί την 1^η Σεπτεμβρίου 1821 οι Σαμοθρακίτες για να αποκρούσουν τους Τούρκους εισβολείς. 

Η ευημερία και η οικονομική ευμάρεια διακόπηκε βίαια, αφού η καταστροφή που επακολούθησε ήταν ολοκληρωτική.   Οι Τούρκοι λεηλάτησαν τα πάντα ενώ τα γυναικόπαιδα μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη για να πουληθούν. Μεταξύ των παιδιών που πουλήθηκαν ήταν και οι μετέπειτα Άγιοι Πέντε Νεομάρτυρες, τέσσερις από την Σαμοθράκη οι Εμμανουήλ, Γεώργιος, Θεόδωρος, Γεώργιος, και ο Μιχαήλ από την Κύπρο οι οποίοι επέζησαν, και ενωμένοι με άλλους χριστιανούς, γύρισαν στο νησί και άρχισαν να εργάζονται για τη διάδοση του χριστιανισμού.

Οι πέντε νέοι μαρτύρησαν στην Μάκρη Αλεξανδρουπόλεως την Δευτέρα του Θωμά 6 Απριλίου 1836. Με ξεχωριστή λαμπρότητα και επισημότητα τιμάται η μνήμη τους στην εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, όπου φυλάσσονται τα λείψανα τους. Σπουδαίο αρχιτεκτονικό δείγμα θεωρείται η αφιερωμένη στους πέντε μάρτυρες εκκλησία, που άρχισε να κτίζεται το 1867 και ολοκληρώθηκε με το κωδωνοστάσιο και την τοποθέτηση της καμπάνας το 1925. Στην διάρκεια του χτισίματος όλοι είχαν κάτι να προσφέρουν, από εθελοντική εργασία μέχρι οικοδομικά υλικά, π.χ. την 1^η Ιανουαρίου 1873 ο καλόγερος της Ι. Μονής Αγίου Αθανασίου στα Αλώνια, είχε προσφέρει δύο καντάρια ασβέστη. Εντυπωσιάζει όμως, (σύμφωνα με μια παράδοση που διέσωσε ο Γεώργιος Αικατερινίδης), ότι οι δαπάνες για την ανέγερση αντιμετωπίσθηκαν με το νόμισμα που εξέδιδε και κυκλοφορούσε η εκκλησία από το 1882 έως το 1902. 

Κάτω από την εκκλησία της Κοίμησης ζωντανεύει το παρελθόν ένα πανέμορφο λαογραφικό μουσείο. Ξετυλίγοντας με φαντασία τους θαυμάσιους πολιτιστικούς θησαυρούς της Σαμοθράκης, όσους τέλος πάντων η ανθρώπινη μνήμη φρόντισε να κρύψει σε δύσκολους καιρούς, μαθαίνει ο επισκέπτης πολλά θαυμαστά που συνωθούνται στους απογόνους ενός τόσο πλούσιου σε παρελθόν νησιού. Θαυμάσια διατηρημένα ολοκέντητα κλινοσκεπάσματα, περίτεχνα κεντήματα, τοπικές φορεσιές, μικροέπιπλα, οικιακά σκεύη, αργαλειό, σπάνιο φωτογραφικό υλικό, σπανιότατα αγροτικά ξύλινα εργαλεία κ.α. Στην βόλτα κοντά στην πλατεία της Χώρας θα συναντήσετε την προτομή του λόγιου Νικολάου Φαρδύ² (1853 – 1901), μιας προσωπικότητας με πολύπλευρη δραστηριότητα στην Σαμοθράκη σε εποχές μάλιστα δύσκολες. 

Από την Χώρα ο δρόμος για την Καμαριώτισσα περνά (με μικρή παράκαμψη) από τα Αλώνια και κοντά από το μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου, μετόχι της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους που βρίσκετε στις εξοχές του χωριού. Ξεχωριστή θέση για τους κατοίκους όλου του νησιού έχει το πανηγύρι του Αγίου Αθανασίου στις 18 Ιανουαρίου, με γλέντι και άφθονα φαγητά. 

Η Σαμοθράκη αποδεικνύει ότι δεν είναι μόνο εδαφική συνέχεια του ελλαδικού χώρου αλλά αποτελεί με την ηπειρωτική χώρα ένα ενιαίο πνευματικό - πολιτιστικό σύνολο από την προϊστορική ακόμα εποχή, διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στην δημιουργία του ελληνικού πολιτισμού και την διαμόρφωση του ελληνικού έθνους. Τα διάσπαρτα αρχαιολογικά ευρήματα στέκουν μάρτυρες σε αυτή την διαπίστωση. Αποκαλύψτε αυτό το θαυμαστό κομμάτι  Θρακικής γης που υπόσχεται να ικανοποιήσει από χαλαρωτικέςκαλοκαιρινές διακοπές – περιηγήσεις, μέχρι ορειβασία! 

Τα πάντα φαίνονται μεταξένια, ονειρικά, ενώ σε απόλυτη αίσθηση κυριαρχούν τα νερά, τα δάση, η θάλασσα. Ψάχνοντας – οδηγώντας η περπατώντας στη γη του Ορφέα, των Καβείρων, σιγά – σιγά προσαρμόζεστε σε μια πραγματικότητα εντελώς διαφορετική από ότι σε άλλα μέρη της Ελλάδας.

Η γοητεία της Σαμοθράκης θα σας αφήσει εντυπώσεις όμορφες, γνήσιες, απ’ αυτές που δύσκολα ξεχνιούνται (ειδικά για κείνους που έχουν το χάρισμα να κάνουν τα ερείπια να ζωντανεύουν και να φαντάζονται το μεγαλείο τους) έως ότου ξαναγυρίσετε στον παραλιακό δρόμο - από κει που τον αφήσατε - για να γυρίσετε στο λιμάνι, όπου η ‘’Αρσινόη’’ ή το ‘’Σάος’’ περιμένει για τον αργό γυρισμό από το νησί - μυστήριο - στην κοσμική Αλεξανδρούπολη.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Μια πρόταση προς τη διοίκηση και τους συλλόγους της Σαμοθράκης: οι λαδόμυλοι – νερόμυλοι είναι σημαντικές πρωτοβιομηχανικές κατασκευές, που θα αποσβέσουν αμέσως κάθε οικονομική επιβάρυνση της αξιοποίησής τους. Αποκαταστήστε έναν τουλάχιστον από κάθε τύπο για να εξυπηρετήσει μελλοντικές αλλά και παρούσες πολιτιστικές λειτουργίες. Στις μέρες μας είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο ότι χρειάζεται.

⁽²⁾  Ο Νικόλαος Φαρδύς γεννήθηκε το 1853 στη Σαμοθράκη. Παρακολούθησε μαθήματα στο αρρεναγωγείο του Σεβντίκιοϊ της Σμύρνης. Πριν γίνει 20 χρονών εργάζεται στην Θράκη ως δάσκαλος. Το 1874 επιστρέφει στην Σμύρνη για να φοιτήσει στην Ευαγγελική σχολή και παράλληλα σπουδάζει εκκλησιαστική μουσική. Το 1879 εγκαθίσταται στην Χώρα της Σαμοθράκης και αποκτά μεγάλη οικογένεια. Επόμενοι σταθμοί στην ζωή του είναι η Μασσαλία όπου παίρνει δίπλωμα ιατρικής και η Κορσική, όπου επιτελεί εθνικό έργο σαν δάσκαλος ελληνικών στην αποικία των Μανιατών του Καργκέζε.

Το 1887 επιστρέφει στην Σαμοθράκη με την οικογένεια του και ασκεί την ιατρική. Εκλέγεται επανειλημμένως δήμαρχος και πεθαίνει στη δημιουργική ηλικία των σαράντα οκτώ ετών. Κορυφαίο έργο του Ν. Φαρδύ είναι η ‘’Διατριβή περί ατόνου και απνευματίστου γραφής της ελληνικής γλώσσης’’ (1884). Ο κ. Ν. Κατσάνης αν. καθηγητής της Φιλοσοφικής ΑΠΘ, επισήμανε ότι ο Ν. Φαρδύς είναι ο εισηγητής του μονοτονικού συστήματος που υιοθέτησε εκατό χρόνια αργότερα το ελληνικό κράτος, υπογραμμίζοντας  ότι η Νέα Ελληνική Φιλολογία πρέπει να επανορθώσει προβάλλοντάς τον ως εμπνευστή του μονοτονικού.

Ο ιατροφιλόσοφος Ν. Φαρδύς εκτός της ιατρικής έθρεφε και ιδιαίτερη αγάπη για την μουσική ιδίως την ψαλτική. Το 1871 συνέταξε με τη Χρυσανθινή παρασημαντική το ‘’Ψαλτών Εγκόλπιον’’ που περιέχει εκκλησιαστικές και λόγιες μελωδίες. Επίσης ασχολήθηκε με την καταγραφή της δημοτικής μας μουσικής διασώζοντας σπάνιες μελωδίες. Πράγματι, ο Ν. Β. Φαρδύς με την πολύπλευρη πνευματική του δραστηριότητα και τα πονήματά του έδωσε στην Σαμοθράκη παρά πήρε. Το νησί του, ξεπλήρωσε το χρέος του με την επιστημονική ημερίδα που διοργάνωσε πρόσφατα το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Σαμοθράκης, για τα εκατό χρόνια από τον θάνατό του. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Έκταση: 178 τ.χ., Ακτογραμμή: 32 χλμ, Υψόμετρο: 0 - 1.611 κορυφή Σάος, Πληθυσμός: 3.048 κατ, Πρωτεύουσα: Σαμοθράκη – Χώρα, Νομός: Έβρου, Απόσταση από Αλεξανδρούπολη 24 ν. μ, Διάρκεια ταξιδιού 2ω 30’, Απόσταση από Πειραιά 256 ν.μ.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 25510

ΔΙΑΜΟΝΗ: Δεν θα αντιμετωπίσετε πρόβλημα αφού τα τελευταία χρόνια έχουν ξεφυτρώσει δεκάδες νέα ενοικιαζόμενα δωμάτια (πάνω από 1200 κλίνες) και ξενοδοχεία. Πολύ καλή επιλογή αποτελεί η Χώρα με το παραδοσιακό της χρώμα. Στην Καμαριώτισσα, την Παλιάπολη και τους Καρυώτες με θέα την θάλασσα, στο Λάκκωμα ή ψηλά στον Πρφ. Ηλία με την εκπληκτική θέα. Στα καταπράσινα Λουτρά – Θέρμα. Γραφείο Πληροφοριών: 41505, 41465, 98393.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην παραλία Θέρμα λειτουργούν δύο οργανωμένα δημοτικά κάμπινγκ τηλ / 98291, 98244. Αν είναι γεμάτα ή έρθετε στο νησί νωρίς την Άνοιξη υπάρχει πιθανότητα να σας αφήσουν να ‘’στήσετε’’ στο ‘’ρέμα του φονιά’’. Ρωτήστε πρώτα για να αποφύγετε την ταλαιπωρία, και φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Ο φιλόξενος χαρακτήρας, όπως και οι τοπικές σπεσιαλιτέ δεν λείπουν. Δοκιμάστε γεμιστό κατσίκι σε φούρνο με ξύλα στον ‘’Αντώνη’’ στην Καμαριώτισσα ή στον ‘’Βράχο’’ του Αποστόλη και τον ‘’Παράδεισο’’ του Τσαούση. Ταβέρνα ‘’Δελφίνι’’ Παχιά Άμμος 95119, Τοπικές σπεσιαλιτέ στα Θέρμα ο Κώστας και η Νίτσα στο όμορφο ‘’το περιβόλι του Ουρανού’’ 98313 ή ο Νίκος Βάβουρας 98207. Στο ‘’Λάκκωμα το ακρογιάλι, στην Καμαριώτισσα οι Χαρανάδες, και στην Χώρα το ‘’εξοχικό’’. Μεζέδες και ποτάκια στα ‘’Θερμιά’’ στον καλό Ιορδάνη 98325, και φυσικά στα Λουτρά η καλή ‘’Γριά Βάθρα’’ του Γιώργου Τρύπη 98384, ‘’οι καρυδιές’’ στην Άνω Μεριά 98266. Εντρυφήστε στα γλυκά κουταλιού, πραούστι (άγριο Δαμάσκηνο), καρυδάκι και καϊσί, μυρωδάτη μυζήθρα, καταπληκτικό μανούρι, εκλεκτό μέλι, ελιές. Ο φούρνος στην Χώρα φτιάχνει μυρωδάτο χωριάτικο ψωμί, και υπέροχα παξιμάδια με παραδοσιακή συνταγή.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος: 41218, 41790, 2551350800 το νέο (25/4/12) Α΄ Βοήθειες: 41376, 41217, Αστυνομία: 41203, 41303, Τράπεζες με ΑΤΜ / Αγροτική & Εθνική. Ενοικιάσεις - Συνεργεία – Βουλκανιζατέρ: Χανός Θεόδωρος 41511, Πρίτσος Παύλος 41150.  Αν είναι σοβαρή βλάβη η μόνη λύση είναι φόρτωμα για Αλεξανδρούπολη, εκεί ο Σίμος Μακαρόνης αναλαμβάνει τα υπόλοιπα 2551034645, 32537.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Μην παρκάρετε την μοτοσυκλέτα ή το αυτοκίνητο κάτω από οποιοδήποτε δέντρο. Υπάρχει πιθανότητα να ανέβουν επάνω κατσίκια για να φτάσουν (και να φάνε) τις φυλλωσιές. www.samothraki.gr & www.samothraki.com Αρχαιολογικό μουσείο 41474 ανοιχτό καθημερινά εκτός δευτέρας (08.00 – 15.00) είσοδος 3 EUR, Λαογραφικό μουσείο στην Χώρα 41227 υπεύθυνη Κα Ιωάννα Λημνιού 41222. Είναι ανοιχτό από 1^η Ιουλίου έως 30 Σεπτεμβρίου. Για τους υπόλοιπους μήνες επικοινωνήστε με τον Δήμο. Δημοτική Βιβλιοθήκη 41709. Πεζοπορίας Info Νερό σε παγούρι. Στις ‘’Βάθρες’’ απαραίτητο αξεσουάρ είναι το μαγιό ή το σορτσάκι, πρόχειρα αθλητικά παπούτσια θα βοηθήσουν.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: www.samothraki.com/htm/faehren­_g.htm Με πλοίο καθημερινά, από Αλεξανδρούπολη και Καβάλα, διάρκεια ταξιδιού 2.30 ώρες, - 24ν.μ - Τηλ λιμεναρχείου Αλεξανδρούπολης / 26468, 21430, Τηλ λιμεναρχείου Σαμοθράκης / 41305. Από Καβάλα 4.30’ - Τηλ λιμεναρχείου / 2510223716, 224472, 224967. Τα καράβια ΣΑΟΣ Ι & ΙΙ, & Αρσινόη, εισιτήρια & Πληροφορίες: Βατιτσή Αικατερίνη - Κύπρου 5 Αλεξανδρούπολη 26721, 23512 Σαμοθρακική Ναυτική Εταιρεία – ΚαμαριώτισσαΣαμοθράκης 2551041505, 41411. Κόστος (Φεβ 03) 7,80 EUR το άτομο, 6,74 EUR η μοτοσυκλέτα έως 250 cc & 10,12 EUR πάνω από 250 cc.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Το μοναδικό βρίσκεται ανάμεσα από την Καμαριώτισσα και την Χώρα.

ΧΑΡΤΕΣ: Οι εκδόσεις Ζουμπουλάκη Μεσολογγίου 3, Αθήνα 2103832704 έχουν μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση όλης της Θράκης. Νομός Έβρου σε κλίμακα 1:200.000 & Σαμοθράκη σε κλίμακα 1: 50.000 τουριστικοί Χάρτες από την Ρέκος Ε.Π.Ε. Αγ. Μηνά 13, Θεσσαλονίκη 2310696070, 696587. Πλαστικοποιημένοι χάρτες ανά νομό που χωρούν στο tang Bag. Αγοράστε τον χάρτη Νο 11 ‘’Νομός Έβρου’’, εκδόσεις  ‘’Ελλάδα’’ Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 2103222573, Βενιζέλου 3 Θεσσαλονίκη 2310223063.

ΒΙΒΛΙΑ: Τα Ελληνικά νησιά / εκδόσεις Dorling Kindersley ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ / Αθήνα 1998, Ανατολική Μακεδονία – Θράκη / εκδόσεις Explorer / Αθήνα 2002, Ελλάδα – Τα νησιά / εκδόσεις Γιαλλελή / Αθήνα 1992, Σαμοθράκη / Karl Lehmann / έκτη έκδοση / Θεσσαλονίκη 1998, Νερόμυλοι – Λαδόμυλοι Σαμοθράκης / έκδοση ΙΘ’ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων / Αλεξανδρούπολη 1999.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.Μ.Εβρου Μητροπολίτου Ιωακείμ 11, www.le-m-evroy.cityslide.com Τηλ - Fax: 2551081071, 33761, Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία –  Αρθρογραφία:

• Λούβρο / εκδόσεις Gallimard - Ερευνητές / Αθήνα 2001.
• Τα Ελληνικά νησιά / εκδόσεις Dorling Kindersley ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ / Αθήνα 1998.
• Λούβρο / εκδόσεις Mondadori – Φυτράκης / Αθήνα 1967.
• Ανατολική Μακεδονία – Θράκη / εκδόσεις Explorer / Αθήνα 2002.
• Ελλάδα – Τα νησιά / εκδόσεις Γιαλλελή / Αθήνα 1992.
• Σαμοθράκη / Karl Lehmann / έκτη έκδοση / Θεσσαλονίκη 1998
• Το Αιγαίο / Επίκεντρο Ελληνικού πολιτισμού / Μέλισσα
• Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου / Υπουργείο Αιγαίου – Πανεπιστήμιο Αθηνών 1999
• Οι Άγιοι ένδοξοι Πέντε Νεομάρτυρες / εκδόσεις Γνωριμία / Αλεξανδρούπολη 1997
• Νερόμυλοι – Λαδόμυλοι Σαμοθράκης / έκδοση ΙΘ’ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων, Δημ Μάτσας – Δήμος Σαμοθράκης – Πολιτιστικός Σύλλογος Σαμοθράκης / Αλεξανδρούπολη 1999
• Σαμοθράκη / Περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα Τ 4
• Η Σαμοθράκη στην Αρχαιότητα / Δημ. Μάτσα / Επτά ημέρες / Εφημερίδα Καθημερινή 4/9/94
• Κόρη του Ανέμου / Θ. Πολίτης / Περιοδικό ΓΕΩ / Εφημερίδα Ελευθεροτυπία 5/1/01
• Εφημερίδα Καθημερινή 21/10/01 άρθρο της Πέγκυς Κουνενάκη για το βιβλίο ‘’Ελληνικές Αρχαιότητες στο Λούβρο’’.
• Εφημερίδα Καθημερινή 15/8/02 άρθρο της Ελευθερίας Τράιου από την Ημερίδα ‘’Ν. Β. Φαρδύς’’.
• Ανάβαση στο Φεγγάρι - Πεζοπορία / περιοδικό Oxygen T 15 Α. Καλογήρου / Ιούλιος 2000.
• Διάσχιση Φαραγγιού ‘’Στομάρι’’ / περιοδικό Κορφές Τ 134 / Δ. Σωτηράκης /  Νοε – Δεκ 1998

 ΚΥΚΛΑΔΕΣ (6872 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΑΝΤΙΠΑΡΟΣ αρχ. Ωλίαρος

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Αναλλοίωτες Αισθήσεις στη Διαπασών

Μικρές κουκίδες στον χάρτη, κοντά σε μεγάλα και πιο ‘’διάσημα νησιά’’. Κομμάτια γης και βράχων που ξεπροβάλλουν μέσα από τα κύματα. Νησίδες με ονόματα που φαντάζουν περίεργα, καθώς σπάνια τα ακούμε. Νησάκια που μπορούν να γίνουν αγαπημένοι τόποι διακοπών, για όσους επιθυμούν κάτι διαφορετικό και είναι διατεθειμένοι να παρακάμψουν τα μοδάτα αδέλφια τους θυσιάζοντας ελάχιστες πολυτέλειες. Σαν αντιστάθμισμα και κέρδος, οι πεντακάθαρες θάλασσες, οι ερημικές παραλίες, η φιλοξενία των ντόπιων, η ηρεμία και η πραγματική γνωριμία με την φύση στην παρθενική της μορφή. 

Δυτικά της Πάρου, μόλις 3 ν.μ. βρίσκεται ένα σύμπλεγμα νησίδων που περιλαμβάνει μερικά από τα ομορφότερα μικρονήσια των κεντρικών Κυκλάδων. Η εξωτική Αντίπαρος το μεγαλύτερο και το μόνο κατοικημένο και τον χειμώνα, περιβάλλεται από αυτές. Το καλοκαίρι κατοικούνται δύο από τις ομορφότερες νησίδες, το ιδιωτικό Ρευματονήσι (δίπλα σχεδόν από το ακρωτήριο Μπουντάρια της Αντιπάρου) και το Δεσποτικό ή Επισκοπή. Πανέμορφες μέσα στην αγριάδα τους είναι οι ακατοίκητες νησίδες του Αγίου Σπυρίδωνα (Σπυριδονήσια) και η νησίδα Σάλιαγκος, με μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. 

Το πανέμορφο ψαροχώρι της Αντιπάρου, ακολούθησε σχεδόν σε όλη την πορεία της ιστορίας, την τύχη της Πάρου. Άλλωστε η παράδοση, και οι ιστορικές πηγές, αναφέρουν ότι στην προϊστορική εποχή τα δύο νησιά ήταν ενωμένα, και με τις γεωλογικές ανακατατάξεις στον χώρο του Αιγαίου χωρίστηκαν. Το σήμερα, βρίσκει την Πάρο με μοναδικά ‘’πλεονεκτήματα’’ και την απ’ ευθείας σύνδεση με τον Πειραιά, σε αντίθεση με την γειτόνισσα της αφού δεν υπάρχει - δεν μπορεί να υπάρξει - λόγω του μικρού βάθους του στενού της Αντιπάρου, απ’ ευθείας σύνδεση του νησιού με το μεγάλο λιμάνι. Αυτό στις μέρες μας αποτελεί θετικό για τον επισκέπτη, μια που δεν υπάρχει η κοσμοσυρροή και ο κορεσμός των άλλων νησιών, και αρνητικό για τους κατοίκους, αφού τα πάντα επιβαρύνονται με επιπλέον κόστος, που απορροφάται από την τοπική κοινωνία. Καλύτερη απόδειξη για αυτό, είναι το κόστος διαμονής και αγοράς αγαθών, που είναι σε καλύτερη σχέση από της Πάρου.

Η Αντίπαρος αποτελεί, συγκριτικά με την Πάρο αλλά και από πολλά νησιά του μεγέθους της, καλύτερο πρωτεύοντα προορισμό, αφού έχει βελτιώσει κατά πολύ τις υποδομές – παροχές προς τους επισκέπτες, δίχως να κάνει καμία υποχώρηση σε αυτά που την έκαναν ευρύτερα γνωστή στο παρελθόν. Ήταν και παραμένει ότι καλύτερο  για ήσυχες διακοπές, και για ‘’μετρημένα’’ ξεφαντώματα.  Μεγάλο της πλεονέκτημα, γνωστό στους φυσιολάτρες γονείς, η ελευθερία και η απόλυτη ασφάλεια που παρέχει σε οικογένειες με πιτσιρίκια που όλη μέρα παίζουν χωρίς τον φόβο των αυτοκινήτων, σε πολύ μεγαλύτερες εκτάσεις από ότι σε άλλα νησιά.

Φυσικά οι πεντακάθαρες γαλαζοπράσινες παραλίες, οι εξυπηρετικοί κάτοικοι και όλες αυτές οι ξεχασμένες μυρουδιές που αποπνέει ένας πραγματικά αμόλυντος τόπος, έχουν κάνει φανατικούς Αντιπαριώτες τους περισσότερους επισκέπτες του νησιού. Ειδικά τα τελευταία χρόνια που η αδιέξοδη και παραπλανητική ‘’ανάπτυξη’’ των γειτόνων καταλαμβάνει σαν λαίλαπα τα μυαλά των διοικούντων, οι επισκέπτες της Αντιπάρου αυξάνονται αλματωδώς, κρατώντας θαρρείς ζηλότυπα κρυφή την ανακάλυψη, αφήνοντας πίσω τα ‘’φωτεινά μυαλά’’ που μέσα στην παράκρουση που έχουν πάθει, νομίζουν ότι πράγματι υλοποιούν ‘’αναπτυξιακό έργο’’.

Με την άφιξή σας στο λιμάνι – μώλο, τίποτα δεν θυμίζει τα ….άλλα πολύβουα νησιά, και κυρίως τίποτα δεν διαταράσσει την αρχιτεκτονική αρμονία. Η καινούργια Αγία Μαρίνα, ο παλιός Ανεμόμυλος τα πολύχρωμα ψαροκάικα, η παλιάς κατασκευής ψαρόβαρκες με τα παράξενα αλλά τόσο οικεία ονόματα, στέκουν – επιπλέουν, λες από πάντα εκεί. Τα μεγαλύτερα κτήρια – ξενοδοχεία είναι στον γιαλό, παρ’ όλα αυτά κανένα δεν περνάει τους δύο ορόφους. Ανθρώπινο μέγεθος καθόλου επιτηδευμένο ή κραυγαλέο. 

Μια βόλτα κατά μήκος του κεντρικού δρόμου, με τις χαμηλές μονοκατοικίες και τα διώροφα, έως την πλατεία του χωριού με το τεράστιο πλατάνι τα κλασικά καφενεία και καταστήματα, με τον Αγ. Γεώργιο δίπλα από την είσοδο του Κάστρου πείθουν για του λόγου το αληθές. Στον γιαλό, οι παραλίες ‘’Καλούδια’’, ‘’Αγ. Σπυρίδωνας’’ μαζί με την κοντινή ‘’Ψαραλική’’ ενώ αποτελούσαν τις πρώτες γνωριμίες των επισκεπτών του ’60 – ’70, παραμένουν ακόμη έτσι παρθένες, περιμένοντας τους νεότερους. Στην βόρεια πλευρά του νησιού μόλις πέντε λεπτά με την μοτοσυκλέτα υπάρχει ένα από τα παλιότερα οργανωμένα κάμπινγκ των Κυκλάδων και ο Θεολόγος μια θαυμάσια αμμουδερή παραλία. 

Σε αυτό το σημείο υπάρχει οπτική επαφή με την νησίδα Κάτω Φυρά το ‘’Διπλό’’ των ντόπιων και ένα μοναδικά ιδιαίτερο ‘’φαινόμενο’’ που ίσως να μην μπορέσετε να θυμηθείτε κάτι παρόμοιο. Στο νησάκι απέναντι, μπορείτε να πάτε…..περπατώντας στον αμμώδη βυθό! αφού ο δίαυλος που σας χωρίζει είναι μόλις 150 μέτρα και βάθος 50 – 70 πόντοι!! Το Διπλό διαθέτει την δική του παραλία, αρκεί να περπατήσετε στο ομαλό μονοπάτι μέχρι να βρεθείτε στο βόρειο μέρος του, προς το ανοιχτό πέλαγος. Λίγο πιο δίπλα συνεχίζει η δεύτερη νησίδα Πάνω Φυρά ο ‘’Κάβουρας’’ των ντόπιων που επίσης ενώνεται με τα ίδια αμμώδη αβαθή. Είναι φοβερή η αίσθηση του να επικοινωνείς από νησί σε νησί, δύο φορές και μάλιστα με…..τα πόδια. 

Τα ‘’παράξενα’’ του κάθε τόπου, τις ευχάριστες εκπλήξεις των επισκεπτών δεν τις αναφέρει – δεν θα μπορούσε να το κάνει – η ιστορία, όμως η ίδια επιστήμη έχει καταγράψει στην Αντίπαρο πολύ σημαντικά γεγονότα. Την αναφέρει μια φορά, στους πρωτοπόρους στις θαλάσσιες επικοινωνίες στο Αιγαίο (μαζί με την Μήλο), δεύτερη για την σπανίζουσα στις Κυκλάδες αρχιτεκτονική του Κάστρου, - κατοικία και καταφύγιο των κατοίκων – τρίτη για το εκπληκτικό σπήλαιο, βάθους 85 μέτρων, και στα χρόνια μας πια, για την ανακάλυψη στην νησίδα Σάλιαγκος λείψανα Νεολιθικών χρόνων – από τα αρχαιότερα των Κυκλάδων – ενώ πρόσφατα ήρθε στο φως στην νησίδα Δεσποτικό σημαντικό ιερό των αρχαϊκών χρόνων. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν, ότι μπορείτε να ασχοληθείτε με την ιστορία (όλα τα μνημεία είναι επισκέψιμα), αλλά εξ’ ίσου δυνατό να εκδράμετε στις παραλίες, κρυφές και φανερές, χωρίς να σας ενοχλεί στ’ αλήθεια κανείς.

Δίπλα σχεδόν από τα Φυρά βρίσκεται η μικρή νησίδα Σάλιαγκος που το 1961 ο έφορος αρχαιοτήτων Νικόλαος Ζαφειρόπουλος εντόπισε υπολείμματα Νεολιθικού οικισμού (περίπου 4000 π.Χ). Ο πολύ σημαντικός οικισμός ήταν ο πρώτος που βρέθηκε στο Αιγαίο και ήρθε στο φως τρία χρόνια αργότερα από τις ανασκαφές¹  που πραγματοποίησε την περίοδο 1964 – 1965 η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή υπό των J. Evans και K. Renfrew. Τα πλούσια ευρήματα περιλαμβάνουν ζωγραφισμένα αγγεία, λίθινα ειδώλια, ανθρωπόμορφα περίαπτα, κεραμικά, εκατοντάδες εργαλεία & αιχμές βελών και δοράτων από οψιδιανό, καθώς και την ‘’παχύσαρκη κυρία του Σάλιαγκου’’ το αρχαιότερο μαρμάρινο ειδώλιο που έχει βρεθεί στις Κυκλάδες.

Οι κάτοικοι του οικισμού του Σάλιαγκου κατασκεύαζαν τα εργαλεία τους και τις αιχμές από τα βέλη τους με οψιδιανό. Τα ευρήματα μαρτυρούν ότι η κατεργασία του γινόταν σε πολύ μεγαλύτερη έκταση από όσο δικαιολογούν οι τοπικές ανάγκες, γεγονός που δείχνει ότι ο Σάλιαγκος αποτελούσε κέντρο κατεργασίας και εμπορίας του οψιδιανού της Μήλου. Κατεργασία και εμπορία που φυσικά γινόταν μέσω θαλάσσης. Γνωρίζουμε ότι οι θαλάσσιες επικοινωνίες στο Αιγαίο χρονολογούνται από τη Νεολιθική εποχή, και οι πρώτες συναλλαγές φαίνεται ότι είχαν σαν αντικείμενο τον οψιδιανό. Αυτό το υλικό είναι μια από τις πιο πολύτιμες ενδείξεις των πρώτων θαλασσινών ταξιδιών. Οι επιστήμονες δηλώνουν βέβαιοι πια, ότι οι πρώτες θετικές μαρτυρίες για την ύπαρξη ναυτιλίας στον κόσμο μας τις δίνει ο οψιδιανός της προϊστορικής Ελλάδας. Ολόκληρο το Αιγαίο διαθέτει μονάχα τρεις πηγές αυτού του ηφαιστειακού γυαλιού και τις τρεις σε νησιά.

Οι δύο βρίσκονται στην Μήλο και η τρίτη στην Αντίπαρο. Μια τέταρτη πηγή είναι στην Νίσυρο όμως δεν υπάρχουν αυτές οι μαρτυρίες για το αν έγινε εντατική εκμετάλευση. Αυτή καθ’ αυτή η ανακάλυψη συναρπάζει, αφού γίνεται φανερό πως οι ναυτικοί διέσχιζαν το Αιγαίο και έφταναν στην Μήλο και την Αντίπαρο πολύ πριν το 7000 π.Χ. δηλαδή πριν αρχίσει η αγροτική ζωή. Οι ειδικοί σήμερα πιστεύουν ότι ο οψιδιανός μπορεί να θεωρηθεί σαν την πιο παλιά ένδειξη για τη μεταφορά αγαθών μέσω θαλάσσης σε οποιοδήποτε γνωστό μέρος του κόσμου τότε.

Μια από τις ωραιότερες διαδρομές ξεκινά από το λιμάνι με νότια κατεύθυνση προς τον όρμο της Φανερωμένης περνώντας από ωραίες μοναχικές παραλίες. Από την αρχή της βόλτας ξεδιπλώνονται οι πολύμορφες ακτές και η σμαραγδένια θάλασσα. Σύντομα ξεπροβάλει, μόλις 250 μέτρα μακριά, η βραχονησίδα Άγιος Αντώνιος με το εκκλησάκι πλουτίζοντας το οπτικό σας πεδίο. Αμμουδιές με κέδρα και άμμο ή ψιλό βότσαλο, ‘’Γλυφά’’ ‘’Πλάκας’’, ‘’Ακρωτήρι’’, εκτείνονται σχεδόν σε όλη την νότια ακτογραμμή, εκτός από μικρό μέρος της απότομης βορειοδυτικής βραχώδους πλευράς. 

Οι καλοδουλεμένες ξερολιθιές, κουραστικές στην κατασκευή τους, συμπυκνώνουν όλη τη σοφία των κατοίκων για να στηριχθούν ακλόνητες στο πέρασμα των χρόνων. Αυλακώνοντας το τοπίο μέχρι ψηλά στους λόφους, ξεχωρίζουν τις ιδιοκτησίες με επιβλητικό τρόπο, συνοδεύοντας τον περιηγητή με τον τρόπο τους παντού, αλλά και στη διαδρομή μέχρι το Απάντημα. Λιλιπούτειο λιμανάκι με όμορφη παραλία και μια μικρή ταβέρνα – καφετέρια. Στον εξωτερικό τοίχο του καταστήματος υπάρχει μια παλιά ασπρόμαυρη φωτογραφία που δείχνει τους περιηγητές, στην όχι τόσο παλιά εποχή, καβάλα στα μουλάρια με τους οδηγούς έτοιμους για την μεγάλη κοπιώδη ανάβαση στο σπήλαιο. Στα χρόνια που πέρασαν όλοι οι επισκέπτες της Αντιπάρου ήρθαν σε αυτό το λιμανάκι, που ήταν η μοναδική εύκολη πρόσβαση προς το Σπήλαιο. Την δεκαετία του ’80 υπήρχε πουλμανάκι της κοινότητας – όπως και σήμερα – που έφερνε τον επισκέπτη από τον κακό χωματόδρομο, τότε. 

Σήμερα ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος καλύπτει σύντομα μια διαδρομή που παλιότερα ήθελε μισή ώρα με το πουλμανάκι, και πάνω από δύο ώρες με το κλασικό στα νησιά μεταφορικό μέσο που δεν ήταν άλλο από τον γάιδαρο ή τα μουλάρια. Το παλιό μονοπάτι που ανέβαιναν παλιότερα οι περιηγητές με τα ζώα υπάρχει, σε καλή κατάσταση, το μοναδικό σημάδι όμως – μπορούσε να υπάρχει σήμανση – που προσδιορίζει την παρουσία του από μακριά, είναι οι κολώνες της ΔΕΗ που ηλεκτροδοτούν το σπήλαιο. Για να φτάσετε εκεί δεν έχετε παρά να στρίψετε δεξιά στον μοναδικό χωματόδρομο και να ακολουθήσετε τους στύλους. Με τριαντάλεπτη πεζοπορία έχετε φτάσει στην είσοδο του σπηλαίου.

Σύντομα φτάνετε στην δστ που δεξιά οδηγεί στο Σπήλαιο και αριστερά στον Σωρό και την Φανερωμένη ή τον Αι Γιώργη. Πρώτος στα αριστερά μας εμφανίζεται ο πανέμορφος Σωρός, μικρός αλλά σε συνεχή άνοδο παραθεριστικός οικισμός με ωραία παραλία με χοντρή άμμο και ταβερνάκι. Από την παραλία και μετά συνεχίζει βατός χωματόδρομος για εντούρο περνώντας από νεόκτιστες κατοικίες. 

Σε μια έξαρση του βράχου στο Απάντημα στέκει στο πέρασμα του χρόνου ένα βιομηχανικό μνημείο της Αντιπάρου, ‘’η σκάλα’’ (από την θάλασσα φαίνεται καλύτερα) από την οποία φορτωνόταν παλιότερα το μετάλλευμα του νησιού στα πλοία. Η συναρπαστική συνέχεια σας φέρνει προς τον όρμο του Σώστη, τις δυο – τρεις ξεχασμένες πρασινογάλανες παραλίες, ‘’Περαματάκι’’, ‘’Λιβάδι’’, ‘’Άγιος Σώστης’’, με θέα την μικρή νησίδα Πεταλίδα.  

Η διαδρομή καταλήγει σε πέντε περίπου χλμ πάνω στο βραχώδες τοπίο στον όρμο της Φανερωμένης. Όλη η τοποθεσία εξιδανικεύει την πεζοπορία αφού η μια παραλία διαδέχεται την άλλη, και σε είκοσι – τριάντα λεπτά το πολύ έχετε φτάσει όπου επιθυμείτε. Μόλις δώδεκα χλμ από το χωριό, σχεδόν όλο το μήκος του νησιού, και είστε μόνοι στο πουθενά, με μια πανέμορφη παραλία για βουτιές που σας υποδέχεται μέσα σε ένα πραγματικά παράξενο χώρο που περικλείεται από βράχια, που έχουν πάρει διάφορα σχήματα από την ορμή της θάλασσας και την διάβρωση που εξασφαλίζει η αλμύρα.

Στις 8 Σεπτεμβρίου που γιορτάζει το ολόλευκο εκκλησάκι της Παναγίας Φανερωμένης, όλοι οι Αντιπαριώτες με τα καίκια τους ξεκινούν από το χωριό δια θαλάσσης και ‘’δένουν’’ στην διπλανή παραλία για να τιμήσουν με την δέησή τους την Παναγία και μετά, να ακολουθήσει το γλέντι - πανηγύρι. Αν έρθετε με οργανωμένη εκδρομή προς το Δεσποτικό υπάρχει δυνατότητα στάσης εδώ, ενώ μόλις περάσετε το ακρωτήριο Πεταλίδα (τον Κάβο Σκύλο των ντόπιων) στο ακρότατο σημείο του νησιού, υπάρχει και άλλη όμορφη λιλιπούτεια παραλία με ψιλή άμμο ‘’του Γαρμπή τ’ Αυλάκι’’, που έχει πρόσβαση και οδηγώντας (δεξιά) λίγο πριν την Φανερωμένη.

Επιστρέφοντας στον κεντρικό δρόμο ή συνεχίζοντας από τον Σωρό η διαδρομή οδηγεί στην διάσημη σε όλο το νησί, παραλία του Αι Γιώργη. Όχι άδικα αφού είναι η μεγαλύτερη σε μήκος με ψιλή άμμο και βότσαλα μην αφήνοντας κανένα ασυγκίνητο. Το μαγευτικό σύνολο του τοπίου με το ψαρολίμανο, την παραλία του Αι Γιώργη, τον στενό και ρηχό δίαυλο σε πρώτο πλάνο και στο βάθος τα νησάκια Δεσποτικό και Κοιμητήρι παραπλανά κυριολεκτικά τις αισθήσεις. 

Τους καλοκαιρινούς μήνες που η κίνηση των σκαφών πολλαπλασιάζεται ο πανέμορφος Όρμος Δεσποτικού προβιβάζεται σε ένα ασφαλές αγκυροβόλιο σκαφών καθώς η γεωγραφική του θέση και τα γύρω ‘’βουνά’’ τον προστατεύουν από τα ισχυρά καλοκαιρινά μελτέμια. Οι άνετοι χωματόδρομοι οδηγούν, εκτός της παραλίας, σε δυο κλασικές ελληνικές ψαροταβέρνες. Του αλησμόνητου γεροναυτικού Πιπίνου η πιο παλιά, και ‘’το Δεσποτικό’’ του Κώστα και της Άννας η νεώτερη. Κάτω από τον ήλιο που καλύπτει τα πάντα, δοκιμάστε την ξεχασμένη γεύση του ολόφρεσκου χταποδιού στα κάρβουνα παρέα με εξαιρετική, πρωτόγνωρης γεύσης ξινομυζήθρα, ντοματούλες από τον κήπο, και φυσικά ντόπιας παραγωγής αρωματική τσικουδιά.

Ο δρόμος σταματάει στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου με την μικρή παραλία απέναντι από την βραχονησίδα Κοιμητήρι. Λίγο πριν φτάσετε στην παραλία, αριστερά σας υπάρχει μια αγροικία, στον περίβολο της οποίας στέκει στο πέρασμα του χρόνου ένα μικρό αλωνάκι, μια πετρόχτιστη στέρνα, έτσι λες, να θυμίζουν στους νεώτερους, την σκληράδα της αγροτικής ζωής αλλά και τα ταπεινά μνημεία της ανθρώπινης παρουσίας. 

Η ευρύτερη περιοχή είναι, ανάλογα πάντα την εποχή, ένας ήσυχος τόπος με πολλές δυνατότητες. Από την αρχή του καλοκαιριού έως τα μέσα Σεπτέμβρη στον Άι Γιώργη αλλά και στον ‘’μόλο’’ της Αντιπάρου (δες χρήσιμα στις πληροφορίες) σταθμεύουν βάρκες ή καϊκάκια αντίστοιχα, που οργανώνουν μικρές εκδρομές στην ‘’Καμάρα’’ ή Επιτάφιο των ντόπιων, στο Δεσποτικό με την ωραία παραλία Λιβάδι με την λεπτή ψιλή αμμουδιά σ’ ένα φανταστικό τοπίο, τόσο σαν αισθητική διαδρομή όσο και σαν παραλία. Ο Κώστας Παρούσος στην ταβέρνα το ‘’Δεσποτικό’’ κάνει πότε – πότε την διαδρομή ακόμη και εκτός ‘’σαιζόν’’, διευκολύνοντας τους επισκέπτες να ‘’περάσουν απέναντι’’. 

Όπως η τύχη της νήσου συνδέθηκε με την Πάρο έτσι αντίστοιχα η τύχη των μικρών νησίδων Δεσποτικό¸ Τσιμιντήρι (από τη λέξη κοιμητήρι) και Στρογγυλό συνδέθηκε με την Αντίπαρο. Μαζί της πέρασαν στην δικαιοδοσία των Ενετών και στην συνέχεια των άλλων Βενετσιάνων ως το 1537 που όλες οι Κυκλάδες θεωρητικά πέρασαν στους Οθωμανούς. Οι πειρατές που λυμαίνονταν στο Αιγαίο προτιμούσαν σαν ορμητήρια μικρονήσια και ένα τέτοιο ήταν το Δεσποτικό το οποίο κατοικούνταν από αγροτοκτηνοτροφικές οικογένειες ως το 1675 όταν ο διαβόητος Γάλλος Daniel του τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας αφού κυκλώθηκε από τους τούρκους επιχείρησε να εξαγοράσει τους κατοίκους για να του δώσουν άσυλο. Αυτοί όμως τον παρέδωσαν στους διώκτες του οι οποίοι τον σκότωσαν μαζί με τους άντρες του. Το περιστατικό εξόργισε την υπόλοιπη ‘’παρέα’’ Γάλλων πειρατών που μετά την αποχώρηση των Οθωμανών αποβιβάστηκαν στο νησάκι και για αντίποινα έκαναν εκκαθάριση μέχρι και του τελευταίου κατοίκου. 

Την μοναδική ομορφιά του Δεσποτικού (ένα από τα τρία, δυτικά της Αντιπάρου) πρέπει να την χαρείτε οπωσδήποτε μια φορά. Κατά προτίμηση την πρώτη φορά που θα βρεθείτε στο νησί. Οι όμορφες παραλίες του, τα μονοπάτια για πεζοπορικές διαδρομές, και ταυτόχρονα το θαυμάσιο αρχαίο παρελθόν του μικρού νησιού ενθουσιάζουν τους επισκέπτες. 

Οι ανασκαφές που γίνονται τα τελευταία χρόνια από τον αρχαιολόγο της ΚΑ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Γιάννο Κουράγιο τους συνεργάτες του καθηγητές Bryan Burns και Σοφία Δετοράτου καθώς και έλληνες και ξένους φοιτητές, έχουν ιστορία παραπάνω από εκατό χρόνια. Τότε βέβαια, σύμφωνα με τις μνήμες των παλαιοτέρων κατοίκων της Αντιπάρου, υπήρχαν στο Δεσποτικό πολλές οικογένειες κτηνοτρόφων που βοήθησαν με τις βάρκες τους στην μεταφορά των πρωτοπόρων αρχαιολόγων αλλά και με χειρονακτική εργασία. Ο θεμελιωτής της προϊστορικής αρχαιολογίας Χρήστος Τσούντας²   πραγματοποίησε αποδοτική έρευνα εδώ και το 1897, έφερε στο φως στις θέσεις ‘’Ζουμπάρια’’ και ‘’Λιβάδι’’, δύο πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία εντοπίζοντας επίσης λείψανα προϊστορικού οικισμού στην θέση ‘’Χειρόμυλος’’. 

Από τότε πέρασαν πάνω από εξήντα χρόνια μέχρι να μπορέσουν να συνεχιστούν οι εργασίες στην αρχαία Πρεπέσινθο. Ενδείξεις αρχαιοκαπηλίας έθεσαν σε λειτουργία τους μηχανισμούς και το 1959 – ‘60 υπό την διεύθυνση του Ν. Ζαφειρόπουλου αποκαλύφθηκαν από τις αρχαιολόγους Φ. Ζαφειροπούλου και Α. Λεμπέση είκοσι πρωτοκυκλαδικοί, και ένας Ρωμαϊκός τάφος. Ταυτόχρονα, στην θέση ‘’Μάντρα’’, δίπλα από στάνη, εντοπίστηκαν επίσης από τον αείμνηστο Ν. Ζαφειρόπουλο μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη δωρικού κτηρίου και λείψανα μεγάλου κτιριακού συγκροτήματος, με ακτινοβολία στον κόσμο που ζούσε κατά τους αρχαϊκούς χρόνους, στα νησιά του Αιγαίου, την Θράκη και τις ακτές της ανατολικής Μεσογείου. 

Τις ανασκαφές βοήθησαν 15 – 20 Αντιπαριώτες πρώτος από τους οποίους ήταν ο κτηνοτρόφος Πιπίνος Μαριάνος πατέρας του σημερινού μοναδικού εποχικού κατοίκου του νησιού Πέτρου Μαριάνου. Από το 1996 μέχρι τις μέρες μας συνεχίζονται οι ανασκαφές στην θέση ‘’Μάντρα’’ από τον Γιάννο Κουράγιο αποκαλύπτοντας ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, που αποτελείται από πέντε συνεχόμενους χώρους ‘’δωμάτια’’ διαστάσεων 8Χ8 μέτρων, κολλημένα σε έναν εξωτερικό τοίχο 37 μ. Το υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του είναι ο λυχνίτης, το σπουδαίο διαφανές λευκό παριανό μάρμαρο, (σήμερα προστατεύεται και έχει απαγορευθεί η εξόρυξή του), και τα περίπου 500 κινητά ευρήματα του 7^ου και 6^ου Αι π.Χ. που ήταν θαμμένα στα δάπεδα του ιερού, (πήλινα ειδώλια, χάλκινες πόρπες, σιδερένια εγχειρίδια, κοσμήματα από χαλκό και χρυσό, σφραγιδόλιθοι κ.α.), δείχνουν ότι από τους αρχαϊκούς χρόνους υπήρχε ένα σημαντικό λατρευτικό κέντρο - ιερό, αφιερωμένο πιθανώς στους αγαπητούς στις Κυκλάδες Θεούς, Άρτεμη και Απόλλωνα.

Το πρόβλημα που αποτελούσε το τυροκομείο, η στάνη, και η πάνω από εκατό μέτρα ξερολιθιά λύθηκε πέρυσι  (καλοκαίρι 2002) με την μεταφορά ολόκληρων των εγκαταστάσεων τριακόσια μέτρα πιο μακριά από τον αρχαιολογικό χώρο. Ούτε να το φανταστείτε δεν μπορείτε ότι όλη αυτή ξερολιθιά (πολύ δύσκολο να την χαλάσεις και εξαιρετικά επίπονο να την ξαναφτιάξεις) μεταφέρθηκε. Με αποστόμωσε ο Πέτρος λέγοντάς ότι την είχε μεταφέρει τρεις!! φορές τα τελευταία χρόνια, με την βοήθεια του γιου του, γιατί η υπηρεσία κάθε χρόνο έσκαβε και πιο μέσα!! Χαράς το κουράγιο του Πέτρου και των Αντιπαριωτών που βοήθησαν όλα αυτά τα χρόνια. Η πολιτεία τώρα, θα πρέπει να ανταποκριθεί στον ρόλο της φροντίζοντας για την ανέγερση μουσείου την στιγμή μάλιστα που η κοινότητα έχει παραχωρήσει οικόπεδο σε κεντρικό σημείο του γιαλού.

Εφ’ όσον υπάρχει χρόνος συστήνονται ανεπιφύλακτα οι δύο πεζοπορικές διαδρομές του νησιού. Η ‘’μεγάλη’’ διαρκεί σαράντα λεπτά, οδηγώντας σας από τον Αρχαιολογικό χώρο στον νότιο κόλπο και την ομώνυμη παραλία Λιβάδι.  Η ‘’μικρή’’ εικοσάλεπτη , ανάμεσα την παράξενη χλωρίδα και τα βότανα, σας φέρνει στην παραλία της Παναγιάς που την διασχίζετε έως το πετρόχτιστο εκκλησάκι της, με τον μικρό μώλο για βουτιές. Από εκεί θα σας πάρει το βαρκάκι απ’ τον Άι Γιώργη…..αρκεί να συνεννοηθείτε γι’ αυτό από πριν. 

Το Τσιμηντήρι βρίσκεται μεταξύ Πάρου και Δεσποτικού. Και εδώ η ίδια εικόνα: Τάφοι, πλήθος οστράκων κλασικής και ελληνιστικής εποχής και ένα μεγάλο κτήριο (30χ20 μ) από ογκόλιθους. Λίγα μέτρα πιο εκεί και άλλο ογκώδες κτήριο με διάσπαρτα όστρακα διαφόρων εποχών. Το Στρογγυλό (δυτικά του Δεσποτικού) είναι δυσπρόσιτο, ακατοίκητο και αυτό. Στην ανατολική πλευρά δίπλα στη βραχώδη ακτή του, βρίσκεται γκρεμισμένο μεταβυζαντινό εκκλησάκι, για το χτίσιμο του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί πολλά αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. Επίσης στην είσοδό του σώζονται δύο μαρμάρινοι κίονες ελληνιστικής εποχής. Πίσω από το εκκλησάκι υπάρχουν πολλοί αρχαίοι τοίχοι που διακρίνονται κάτω από μια σύγχρονη κατασκευή, ενδεχομένως μια ερειπωμένη στάνη. 

Επιστρέφοντας στον Άι Γιώργη ξεκινήστε μια ωραία εντουράδικη διαδρομή για το πιο ψηλό σημείο της Αντιπάρου τον Προφήτη Ηλία στα 300 μ. Υ. Στην αρχή σχεδόν της βόλτας περνάτε μια στάνη συνεχίζοντας τον ανηφορικό δρόμο. Στα 2,5 χλμ περίπου φεύγει ένας στενός χωματόδρομος αριστερά που προς το παρόν τον αγνοείται συνεχίζοντας μέχρι σχεδόν το προαύλιο της εκκλησίας και τις κεραίες. Είναι πραγματικά το καλύτερο σημείο με απεριόριστη θέα που εποπτεύει προς όλα τα σημεία του ορίζοντα, ολόκληρη την Αντίπαρο, το Δεσποτικό και φυσικά την γειτόνισσα Πάρο με την ψηλότερη κορφή της, τους Άγιους Πάντες στα 771 μ και τις κεραίες δίπλα τους. Με καλό, διαυγή καιρό φαίνονται η Σέριφος η Τήνος η Κίμωλος, αλλά οι μακρινές Σαντορίνη και Μήλος. Οι μυρουδιές από θυμάρι και ρίγανη θα σας συνεπάρουν περπατώντας προς το ξωκλήσι που όπως τα περισσότερα στην Αντίπαρο, είναι κτισμένο πάνω σε παλιότερο. Μπείτε στο περίβολο, απ’ όπου μπορεί να πεταχτεί τρομαγμένο κάποιο αγριοπερίστερο ή αγριοκούνελο, περπατήστε στο πλακόστρωτο και ανοίξτε την πόρτα της λιτής εκκλησιάς για να σας υποδεχθούν γνώριμες μυρουδιές λιβανιού και κεριών. 

Δίπλα σχεδόν από την εκκλησία είναι χαραγμένος ένας ‘’δρόμος’’, μονοπάτι σχεδόν, με αγκαθωτά πουρνάρια που ίσως κάποτε να έβγαινε, με ζώα προφανώς, στο Απάντημα (το λιμανάκι) ή το Σπήλαιο. Μην τον ακολουθήσετε (εκτός και αν θέλετε ακόμα μια όμορφη πεζοπορική διαδρομή) γιατί τώρα είναι αδιέξοδο. Αντίθετα, ακολουθείστε τον κακοτράχαλο χωματόδρομο στην δστ που αφήσατε πίσω, ανεβαίνοντας προς την εκκλησία. Το ερειπωμένο κτίσμα που βλέπετε στα αριστερά σας, είναι το πρώτο από μια σειρά κτιρίων – θα συναντήσετε και άλλα πιο κάτω – που χρησίμευαν για κοιτώνες, μαγειρεία των Μεταλλείων που υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή. Σκληρή εργασία, αφού εκτός της εξόρυξης του μεταλλεύματος υπήρχε αρχικά, η επίπονη διαδικασία του φορτώματος στα ζώα και η μεταφορά του στο σημείο που ήταν το καράβι. 

Η διαδρομή που ακολουθούσαν ήταν από τον ‘’δρόμο’’ δίπλα από το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία ή από τον Αι Γιώργη με κατεύθυνση και οι δύο στην απόκρημνη ακτή το ‘’Απάντημα’’ και την σκάλα φόρτωσης απ’ όπου ξεφόρτωναν το μετάλλευμα κατ’ ευθείαν στα αμπάρια του πλοίου. Και ήταν πολύ το μετάλλευμα, και πολύτιμο τότε. Ο ορυκτός πλούτος του νησιού ήταν από παλιά σημαντικός αφού εδώ, στις δυτικές πλαγιές του Προφήτη Ηλία, ανακαλύφθηκαν κοιτάσματα λειμονίτη, απ’ όπου έβγαινε σίδερο, και σμισθσωνίτη απ’ όπου έβγαινε ψευδάργυρος.

Οι εργασίες στο νησί άρχισαν το 1873, από την Ελληνική Μεταλλευτική Εταιρεία τότε που επιχειρηματίες και μεταλλειολόγοι ανακάλυπταν τον πλούτο του ελληνικού χώρου και επιχειρούσαν να δημιουργήσουν μόνιμες εγκαταστάσεις. Η εταιρεία άρχισε με την εξόρυξη ψευδάργυρου και σιδήρου, μέχρι το τέλος του αιώνα που ο μεταλλευτικός πυρετός έδινε τον τόνο στην εξέλιξη της ελληνικής βιομηχανίας. Το 1900 ανέλαβε τα μεταλλεία η Γαλλική εταιρεία Λαυρίου, που δημιούργησε τις εγκαταστάσεις που βλέπετε, αλλά και ένα πλήρες σιδηροδρομικό σύστημα για την μεταφορά του μεταλλεύματος στην θάλασσα. 

Καταργώντας τις μεγάλες δυσκολίες μετακίνησης οι οποίες οφείλονταν στο ορεινό γεωφυσικό υπόβαθρο ανέτειλε η χρυσή εποχή για το νησί. Από το 1902 έως το 1920 εξορύχθηκαν συνολικά 45.894 τόνοι μεταλλευμάτων και απασχολήθηκαν εκατοντάδες μεταλλωρύχοι. Οι τελευταίες δραστηριότητες έγιναν την περίοδο 1952 – ’56. Στις μέρες μας κανείς επισκέπτης δεν γνωρίζει αυτές τις δραστηριότητες στο νησί (πρόκειται για την πρώτη δημοσίευση) ούτε υπάρχει κάποιου είδους σήμανση για αυτούς που δεν διαβάζουν αυτές τις γραμμές. Σήμερα, η μεταλλική (στην θέση παλιότερης ξύλινης) σκάλα φόρτωσης στο Περαματάκι, οι εγκατελειμένες μεταλλευτικές εγκαταστάσεις, τα κτήρια που σώζονται ως τις μέρες μας, μαζί με άλλα βιομηχανικά κατάλοιπα ή αντικείμενα που πιθανώς δεν φαίνονται, κινδυνεύουν άμεσα από την φθορά του χρόνου.  

Αν αυτά αντιμετωπισθούν σαν πολιτιστικό αγαθό για τις επόμενες γενιές, και σαν όχημα μιας ήπιας και βιώσιμης ανάπτυξης στο νησί, θα είναι θετικό. Μια μελέτη για την δημιουργία Υπαίθριου Μουσείου Μεταλλευτικής Δραστηριότητας και Ορυκτού Πλούτου Αντιπάρου είναι η καλύτερη τύχη που μπορεί να έχουν όλα αυτά.

Ο στενός όλο κοτρόνες και πρασινάδες δρόμος, όσο κατηφορίζει τόσο εισχωρεί θαρρείς περισσότερο την αγκαλιά του φαραγγιού. Ωραία διαδρομή δυο χλμ μέσα σε αγριωπό τοπίο, στο τέλος όμως έρχεται η θεσπέσια έκπληξη που κρύβει πεισματικά η απόκρημνη βόρεια ακτή. Ο θαυμάσιος απομονωμένος Όρμος των Μοναστηριών απλώνεται νωχελικά κρύβοντας, για λίγο, την παραλία. Η πρώτη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Πρόδρομου δίπλα στο νεόχτιστο (2002) σπίτι, και η πολύ ωραία της Αγίας Ζώνης έδωσαν το όνομα Μοναστήρια στην περιοχή. 

Δείτε από κοντά τις ασπρισμένες εκκλησίες, ειδικά την Αγία Ζώνη. Η οροφή της δεν έχει όπως άλλες πελεκημένα δοκάρια, πώς να τα κουβαλήσουν από τις γιδόστρατες οι άνθρωποι, αλλά είναι στηριγμένη σε σιδερένιες ράγες, λύση αναγκαστική από τα παρακείμενα μεταλλεία. Μέχρι πριν λίγα χρόνια το στενό μονοπάτι και η απότομη κατηφοριά έκαναν  κυριολεκτικά απροσπέλαστη την παραλία. Όσοι γνώριζαν το εξαιρετικό αυτό σημείο ερχόντουσαν με βάρκες ή καΐκια στήνανε τα σκηνάκια τους και ανάλογα τις προμήθειες καθόριζαν και τη διαμονή. Τώρα ο δρόμος άνοιξε επικοινωνώντας με τον Άι Γιώργη (απ’ όπου ήρθατε) και με τον Κάμπο, (που θα πάτε), προσφέροντας μια εξαιρετικής ομορφιάς ολοκληρωμένη κυκλική διαδρομή.

Αφήνοντας πίσω τους θεούς και τους Αγίους να συνεχίζουν το αέναο ταξίδι τους πάνω στο νησιώτικο σκαρί, ανηφορίστε προς τα Πρασοβούνια (βόρεια) μέχρι το διάσελο, που αριστερά οδηγεί σε παλιές πετρόχτιστες αγροικίες χωρίς συνδετικό κονίαμα (λάσπη ή τσιμέντο κοινώς) και το λατομείο με την ωραία θέα, και δεξιά προς τον Κάμπο με τις μικρές Αγροτικές κατοικίες. Από τα παλιά τα χρόνια ο Κάμπος  ήταν η εύφορη κοιλάδα του νησιού. 

Οι κάτοικοι, κυρίως κτηνοτρόφοι ακόμα και σήμερα, φτιάχνουν με τον παραδοσιακό τρόπο κεφαλοτύρια και μυζήθρες από τα νοστιμότερα των Κυκλάδων. Όπου σταματήσετε θα δείτε στις αυλές, σκεπασμένα ή όχι, ανάλογα το στάδιο ωρίμανσης κεφάλια τυριών, που προωθούνται στην τοπική αγορά αλλά κάνουν και ‘’εξαγωγές’’ στις τουριστικές αγορές της Πάρου και της Ίου. Στο Κάμπο καλλιεργούνται δημητριακά, αλλά και συκιές, λεμονιές, πορτοκαλιές. 

Για το τέλος έμεινε μια από τις πολυτιμότερες  καλλιέργειες στο νησί, η αμπελουργία. Θεσπέσια η γεύση του αυθεντικού κόκκινου γλυκού κρασιού της Αντιπάρου, παλιότερα που υπήρχε μεγαλύτερη παραγωγή εξαγόταν, και ακόμη καλύτερη της ρακής (τσικουδιά των ντόπιων). Στα πέντε ‘’καζάνια’’ της Αντιπάρου παράγεται μια εξαιρετική ρακή, τέτοιας γεύσης, που μόνο η Μονεμβασιά και η Μαντηλαρία, που καλλιεργούνται εδώ και στην Πάρο μπορούν να δώσουν. Μέσα στα κουκούτσια, στα κοτσάνια και τις φλούδες των πατημένων σταφυλιών βρίσκονται οι νοστιμιές της πέτρας, της θάλασσας και του ήλιου. Η Αντίπαρος είναι διάσημος χταποδότοπος είναι κρίμα να μην δοκιμάσετε στη σχάρα αυτόν τον υπέροχο μεζέ, με την θαυμάσια παραδοσιακή τσικουδιά.

Λίγο πριν τον κεντρικό δρόμο (υπάρχουν πινακίδες) στα αριστερά σας, σε 1 χλμ, είναι η παραλία Λιβάδι με ωραία γαλαζοπράσινα νερά και δέντρα για σκιά, που θεωρείται η παραλία του Κάμπου, μόλις 4,5 χλμ από το βενζινάδικο και το χωριό. Στην βόρεια ακτή του Λιβαδιού υψώνεται το Βουνί, ένας ακόμα αρχαιολογικός χώρος. Θέλει λίγο περπάτημα αλλά η ανταμοιβή του ωραιότατου τοπίου αποζημιώνει. Από την παραλία υπάρχουν δύο επιλογές αφού βέβαια βγείτε πάλι στην κεντρική δστ (1 χλμ). Η πρώτη οδηγεί στο Κάστρο (5χλμ) και η δεύτερη περνάει από το εκκλησάκι του Χριστού με κατεύθυνση το σπήλαιο (3, 6χλμ).

Με κατεύθυνση το σπήλαιο σύντομα ο άσφαλτος αντικαθίσταται από καλό χωματόδρομο ακριβώς στην εκκλησία του Χριστού που λόγω του τρούλου φαίνεται από μακριά (από τις λίγες εξαιρέσεις σε ρυθμό σταυροειδούς με τρούλο). Μέσα στο κατακαλόκαιρο γίνεται ένα από τα ωραιότερα πανηγύρια της Αντιπάρου εδώ. Αν βρεθείτε στην εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στις 6 Αυγούστου μην το χάσετε. Είναι μια ευκαιρία να νιώσετε την κατάνυξη της λειτουργίας αλλά και τον τρόπο που διασκεδάζουν οι αντιπαριώτες. Στο προαύλιο, μπροστά στην είσοδο, υπάρχει το παλιό πηγάδι με δροσερό νερό. Γεμίστε το παγούρι ή το ισοθερμικό θερμός και διασχίζοντας μικρούς αμπελώνες, περνώντας πάλι δίπλα από λιτά αγροτόσπιτα με τις μεγάλες αυλές, διανύετε εύκολα τα 2,9 χλμ μέχρι το Σπήλαιο.

Το βραχώδες ‘’βουνό’’ του Αι Γιάννη υψώνεται στα 171 μ. Αφήστε στο πάρκινγκ (ευθεία είναι το παλιό μονοπάτι προς το ‘’Απάντημα’’) την Μοτοσυκλέτα και ανεβείτε στο στόμιο είσοδο του περίφημου σπηλαίου. Η συστηματική εξερεύνησή του πραγματοποιήθηκε το 1979 από την αείμνηστη Άννα Πετροχείλου η οποία το χαρτογράφησε, μελέτησε την τουριστική διαδρομή, και ονομάτισε διάφορους χώρους. Το διάσημο σε όλο τον κόσμο κάθετο (βαραθρώδες) σπήλαιο έχει έκταση 5.600 τ.μ, μέγιστο βάθος 85 μ, μέγιστο πλάτος 70μ, με μήκος 89μ. όπως καταλαβαίνετε, από τις διαστάσεις είναι τεράστιο. Πριν από αιώνες η οροφή στο μπροστινό τμήμα γκρεμίστηκε δημιουργώντας την σημερινή είσοδο που βρίσκονται τα δύο εκκλησάκια, του Αι Γιάννη Σπηλιώτη (ανακαινίστηκε το 1714 από τον Μητροπολίτη Ναυπάκτου και Άρτης, Νεόφυτο Μαυρομάτη) και το παλιότερο της Ζωοδόχου Πηγής, τα οποία επικοινωνούν μεταξύ τους. 

Το Σπήλαιο της Αντιπάρου, ένα από τα ωραιότερα στον Ελληνικό χώρο, θεωρείται ‘’μουσείο εν ενεργεία’’ αναπόσπαστο τμήμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ως έργο της φύσης με παγκόσμια αξία. Περιγραφές του δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς στην παγκόσμια βιβλιογραφία (συνολική παρουσίαση γίνεται στην εξαίρετη εργασία της κυρίας Ραγκούση – Κοντογιώργου στο βιβλίο Πάρος – Αντίπαρος με τα μάτια των Χαρτογράφων & περιηγητών, έκδοση Ανθέμιον – Πάρος 2000). Το γνωστό από την αρχαιότητα σπήλαιο φέρει ως σήμερα γραφές που πιστοποιούν την μακρά ιστορία του στους αιώνες. 

Ως αρχαιότερος επισκέπτης αναφέρεται ο λυρικός ποιητής από την Πάρο Αρχίλοχος (728 – 650 π.χ.), ενώ μέχρι τον 19 Αι υπήρχε εντοιχισμένη επιγραφή με αρχαίους ελληνικούς χαρακτήρες που η παράδοση αποδίδει σε συνωμότες κατά της ζωής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι οποίοι αποκαλύφθηκαν και για να σωθούν κατέφυγαν εδώ. Στους νεότερους χρόνους διάσημες προσωπικότητες επισκέφθηκαν το σπήλαιο όπως ο πρέσβης του Λουδοβίκου ΙΔ’ της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη De Nointel το 1673 ο οποίος, τέλεσε θεία λειτουργία στην σημερινή ‘’Αγία Τράπεζα’’ ένα τεράστιο σταλαγμίτη με περιφέρεια 18 μέτρων και ύψους οκτώ!. Ζωγράφοι και σχεδιαστές που είχε φέρει μαζί του De Nointel αποτύπωναν ότι έβλεπαν ενώ ταυτόχρονα το βοηθητικό προσωπικό αποσπούσε σταλακτίτες που φορτώθηκαν μαζί με αρχαία από την Πάρο για το μεγάλο ταξίδι στην Γαλλία. Αυτή ήταν η πρώτη σύληση του σπηλαίου. 

Ο επίσης Γάλλος φυσιοδίφης Pitton de Tournefort επισκέφθηκε την Αντίπαρο αφήνοντας θαυμάσιες αποτυπώσεις του εσωτερικού του σπηλαίου από τον ζωγράφο  Audriet που τον συνόδευε. Διάσημοι που χάραξαν την επίσκεψή τους, ήταν ο βασιλιάς Όθων και η βασίλισσα Αμαλία στις 27-9-1840.  Παρά τις καταστροφές και τις λεηλασίες που υπέστη στο πέρασμα των αιώνων, με σημαντικότερη  των Ρώσων – πολλοί από τους σταλακτίτες του σπηλαίου βρίσκονται στο μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης (Λένινγκραντ) - κυρίαρχων του νησιού τα έτη 1700 – 1774 (Ορλωφικά) και των Ιταλών (1940 – 1943), το σπήλαιο παρά την σύλησή του διατηρεί την ομορφιά και τη λάμψη του θαμπώνοντας – και φοβίζοντας λόγω του βάθους - τους επισκέπτες με τους φαντασμαγορικούς σταλακτίτες – σταλαγμίτες. 

Η ευκολία εισόδου, τα σκαλιά (417) που κατασκευάστηκαν και φτάνουν ως τα χαμηλότερα επίπεδα, ο ηλεκτροφωτισμός για περισσότερη ασφάλεια, γενικά η τουριστική αξιοποίηση των τελευταίων δεκαετιών, φέρνουν χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο κοντά στα θαυμάσια έργα φυσικής γλυπτικής του. Η κατάβαση στο σπήλαιο γίνεται ανά μικρές ομάδες, και πάντα, με συνοδεία έμπειρων οδηγών. Εσείς τα μόνα πρόσθετα που καλό είναι να έχετε μαζί σας, είναι το μακρυμάνικο πουλόβερ (για το κρύο), και τον ειδικό φακό που στερεώνετε στο μέτωπο (αν θέλετε να δείτε κάτι που δεν φωτίζεται).

Η Χώρα ή Κάστρο λουσμένη στο αστραφτερό φως του καλοκαιριάτικου ήλιου είναι η πρώτη εντύπωση του επισκέπτη που βαδίζοντας στα πλακόστρωτα σοκάκια αποκτά την αίσθηση του χώρου χωρίς υπερβολές. Βαδίστε μέχρι την πλατεία του χωριού με τα καφενεία, τις εκκλησιές, και το θρυλικό Κάστρο, που πραγματικά μέσα στην μοναδικότητά του, είναι το μόνο που κατοικείται ακόμη. Αυτό που σε μεγαλύτερο ποσοστό συναντάμε σε όλες τις Κυκλάδες είναι η γειτνίαση, ή ακόμη και το κτίσιμο κατοικιών κοντά, δίπλα, και μέσα σε αμυντικές κατασκευές, Πύργους, Κάστρα, οχυρωμένους γενικά περιβόλους.  

Το Κάστρο της Αντιπάρου είναι ο ίδιος ο παλιός οικισμός, η πιο καθαρή μορφή οχυρωμένης πόλης στις Κυκλάδες μαζί με λιγοστούς ακόμη π.χ. Μαστιχοχώρια Χίου που εξ αρχής σχεδιάστηκε, κτίσθηκε, και κατοικήθηκε, έχοντας υπ’ όψιν ακριβώς αυτό τον αμυντικό χαρακτήρα. Η γνωριμία μαζί του πεζοπορώντας, θα σας δείξει αυτόν το σχεδιασμό, στα πολύ στενά σοκάκια του (ρίμνες των ντόπιων), και στα χαρακτηριστικά για άμυνα υπερυψωμένα μπαλκόνια των σπιτιών, με τις ολόλευκες πέτρινες, εξωτερικές σκάλες που βλέπουν στην κεντρική αυλή. Αν ανεβείτε στον ερειπωμένο πλέον πετρόχτιστο ‘’πύργο’’ (σώζεται μόνο η βάση του) θα έχετε καλύτερη θέα των σπιτιών με τις επίπεδες στέγες φτιαγμένες από πηλό ή χώμα, καλάμια και φύκια. Παλιότερα πάνω στις στέγες ξέραιναν φρούτα για το χειμώνα.

Στον εσωτερικό περίβολο υπάρχει το Λαογραφικό και το νεότευκτο – υποτυπώδες προς το παρόν – Αρχαιολογικό μουσείο με φωτογραφίες από τα ευρήματα και τις ανασκαφές στο Δεσποτικό. Επίσης οι πολύ ενδιαφέρουσες εκκλησίες του Προδρόμου και της Γεννήσεως του Χριστού. Μην σας ξενίσει – αν και είναι ηλίου φαεινότερο - η σημερινή εξωτερική μορφή του Κάστρου, αφού στο πέρασμα του χρόνου έχει μεταβληθεί. Οι σημερινές προσθήκες – γκρεμίσματα, σκάλες, αυλές ή μπαλκόνια δεν υπήρχαν παρά μόνο το ψηλό τείχος. 

Τα χρόνια που κατασκευάστηκε το Κάστρο η πειρατεία ήταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τα πλοία που διέσχιζαν τις ελληνικές θάλασσες Γενικότερα όλα τα νησιά του Αιγαίου πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την τουρκική κατάκτηση είχαν τεράστια προβλήματα από τις επιθέσεις, υποχρεώνοντας τους κατοίκους σε συνεχή άμυνα. Ειδικότερα η περίοδος κατά την οποία οι πειρατές χαρακτηρίστηκαν μάστιγα είναι εκείνη που εμφανίστηκαν οι Οθωμανοί – Τούρκοι στο Αιγαίο οι οποίοι εμφανίζονται και σαν χρηματοδότες – κατασκευαστές πειρατικών πλοίων. 

Οι Τούρκοι πειρατές έδιναν στις πράξεις τους το χαρακτήρα επιδρομής και εξόντωσης των άπιστων χριστιανών αφού δεν εφορμούσαν μόνο στα πλοία και τους ναυτικούς αλλά αποβίβαζαν άνδρες στις παραθαλάσσιες και νησιωτικές περιοχές και σκότωναν αδιακρίτως, άρπαζαν περιουσίες, εμπορεύματα, ακόμα και ζώα ή σοδιές πουλώντας τα ή καταναλώνοντας τα οι ίδιοι. Η συχνότητα των επιδρομών ανάγκαζαν τους πληθυσμούς σε ομαδικές μετακινήσεις και ερήμωση των νησιών. Το 1416 – 1420, όταν ο Ιταλός Cristoforo Buondelmonti περιηγήθηκε στα νησιά του Αιγαίου, πολλά από αυτά ήταν ακατοίκητα, μεταξύ τους η Αντίπαρος, και στα υπόλοιπα οι κάτοικοι ζούσαν στην αθλιότητα και τον τρόμο.

Οι συνθήκες ανασφάλειας που δημιούργησε η πειρατεία σε συνδυασμό με την διάρκεια αυτής της απειλής, επηρέασαν την αρχιτεκτονική καθώς και τη δομή, οργάνωση, μορφή των οικισμών. Αυτοί πλέον, έπρεπε να έχουν αμυντικό χαρακτήρα, ώστε να προσφέρουν πάνω από όλα ασφάλεια. Έτσι στο Αιγαίο σημειώθηκε έντονη δραστηριότητα στην κατασκευή κάστρων σε δύο κυρίως περιόδους. Στην Λατινική κατάκτηση (13^ος Αι), και στο τέλος του 14^ου αρχές 15^ου αι. με την τουρκική απειλή. Οι οχυρωμένοι οικισμοί ήταν συνήθως μικροί, έδιναν όμως στους κατοίκους τη δυνατότητα να αντιτάξουν παθητική αντίσταση, παρέχοντας μια στοιχειώδη ασφάλεια στον πληθυσμό. Το κτίσιμο των κάστρων με δικά τους έξοδα αναλάμβαναν συχνά οι ίδιοι οι λατίνοι αφεντάδες, προκειμένου να ζουν σε συνθήκες ασφάλειας οι κάτοικοι που καλλιεργούσαν τη γη τους. Το χτίσιμο ενός χωριού βάση σχεδίου είναι κάτι πολύ σπάνιο στο Αιγαίο και μαρτυρεί την επιβολή μιας ξένης βούλησης που οργανώνει αυτό.

Σαν τέτοια περίπτωση αναφέρεται ο εποικισμός της Νήσου, όταν το 1440 ο άρχοντας της Πάρου Κρουσσίνος Α’ Σομμαρίπας έδωσε το φέουδο της Αντιπάρου προίκα στην κόρη του Φραντζέσκα για τον γάμο της με τον Leonardo Lorendano. Την ίδια εποχή εποικίστηκε η Σαντορίνη από τον Pisani (1448), ενώ είχε προηγηθεί η οχύρωση των μαστιχοπαραγωγικών χωριών της Χίου. Η αποτελεσματικότητα των κάστρων αρκετές φορές αποδείχθηκε ανεπαρκής άλλες όμως έσωσαν τους κατοίκους οι οποίοι ανελλιπώς παρακολουθούσαν τις ύποπτες κινήσεις στoν θαλάσσιο χώρο. Στην Αντίπαρο εκτός την εποπτεία των θαλάσσιων δρόμων παρακολουθούσαν ένα είδος πτηνών – τους Φάλκωνες – και από την συμπεριφορά τους καταλάβαιναν αν υπήρχε κίνδυνος στην περιοχή.  

Στο κέντρο του χωριού που θεωρείται η μικρούλα πλατεία και το Κάστρο υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Νικολάου μητρόπολη της Αντιπάρου κτισμένη στα μέσα του 17^ου Αι και η Ευαγγελίστρια με θαυμάσιες αγιογραφίες Κρητικής Σχολής. Σημαντική θεωρείται η απεικόνιση της Αγίας Παρασκευής και του Χριστού σαν Μέγα Αρχιερέα, έργα του 17^ου Αι. Οι στενοί δρόμοι με τις μπουκαμβίλιες και τα κόκκινα γεράνια επιβάλλονται, μαζί με τους πεζούς, και δεν επιτρέπουν την κίνηση με τροχοφόρα γενικά. Όμως οι αποστάσεις είναι τόσο μικρές ειδικά από την πλατεία του χωριού. 

Μια πεντάλεπτη πεζοπορία διασχίζει όλο το χωριό, περνώντας από την Παναγία (άλλη μια παλιά και ιστορική εκκλησία) φεύγοντας προς τις εξοχές. Η δεύτερη πεζοπορία περνάει κάτω από την καμάρα της πλατείας και δίπλα από λουλουδιασμένες αυλές, θα σας οδηγήσει στον όμορφο Σιφνέικο γιαλό, μια μεγάλη παραλία με ψιλή άμμο για τα πιο τρελά παιχνίδια με τα κύματα. Απέναντι το βράδυ με καλό καιρό φαίνονται τα φώτα της Σίφνου – από κει και το όνομα. Από εκεί, περνώντας το γήπεδο ποδοσφαίρου φαίνεται το παραλιακό αρχικά μονοπάτι που σκαρφαλώνει αργά στο βουνό, φτάνοντας στον Σταυρό, το μικρό εκκλησάκι. Από εκεί η θέα είναι εξ’ ίσου ωραία με του Προφήτη Ηλία αγναντεύοντας τις τελευταίες βόρειες απόκρημνες  ακτές, τις νησίδες γύρω από το νησί, ακόμα και την Πάρο. Ένα σημείο που φαίνετε ολόκληρος ο κεντρικός οικισμός της Αντιπάρου μέχρι κάτω το λιμάνι και τον Άγιο Σώστη με φόντο το απέραντο μπλε - γαλάζιο της θάλασσας και του ουρανού. 

Ολόκληρη η Αντίπαρος είναι μια απέραντη ακρογιαλιά, άλλες φορές γεμάτη κόσμο, άλλες μοναχική η ότι πρέπει για ερωτευμένους ….και κατασκήνωση. Οι επιλογές πολλές παρά το μικρό μέγεθος του νησιού. Οι νησίδες γύρω της (Φυρά, Στρογγυλό, Τούρνα, Κόκκινος & Μαύρος Τρούλος κ.α.) δίνουν διαφορετική αίσθηση αφού είναι εύκολη η επίσκεψη σε αυτές με τις οργανωμένες εκδρομές που γίνονται καθημερινά ή …με τα πόδια. Παρά τις κλασσικές για τις Κυκλάδες καλλιέργειες και εργασίες που έχουν να κάνουν με την κτηνοτροφία και τα θαυμάσια τυριά, ο τουρισμός είναι αυτός που την τελευταία δεκαετία συμβάλει στο να μένουν νέοι στο νησί, γεγονός που γίνεται φανερό στις δραστηριότητες και την ζωντάνια που αυτές αναπτύσσονται. 

Το μεγάλο και ανεκτίμητο κεφάλαιο της Αντιπάρου αποτελούν οι ατόφιοι άνθρωποι. Αυτό είναι ο λόγος που όλο και περισσότεροι επισκέπτονται το νησί κάθε καλοκαίρι. Η κίνηση αυξάνεται με σταθερότητα αλλά όλοι συμφωνούν ότι παραπάνω προβολή δεν χρειάζεται. Εκεί που σε άλλα νησιά κυριαρχεί η απληστία εδώ απλά δεν υπάρχει, θα περάσετε το ίδιο καλά όπως περνούν καλά οι Αντιπαριώτες. 

Το Αιγαίο δεν είναι θάλασσα με νησιά. Όπως έγραψε κάποτε ο ιστορικός Σπύρος Ασδραχάς, είναι ‘’Ελληνική πόλη, ενιαία πάνω σε υγρή επιφάνεια’’. Από την Τζια ως την Σαμοθράκη, την Χίο, τη Σύμη και το ακραίο Καστελόριζο είναι μία και μοναδική πόλη, με τον ίδιο πολιτισμό, τον ίδιο τρόπο ζωής, τις ίδιες συνήθειες. Μια χιλιόχρονη ζωή γαντζωμένη στο βράχο και στην βάρκα. 

Πολλές φορές στα ταξίδια σας ίσως αναρωτηθείτε που και πώς αναπτύχθηκε ο Αστικός κόσμος της Ελλάδας. Αυτή η τάξη με την θαυμαστή ιστορία στο εμπόριο, και την ναυτιλία, που ήξερε να κτίσει τις πόλεις και τα σπίτια που κατοικούσε, τις Εκκλησίες που προσευχόταν, τους δρόμους που περπατούσε. Τόσα υπέροχα αρχοντικά, καρνάγια, τέχνες, που αντικρίζετε. Μετά από σκέψη ίσως καταλήξετε και εσείς ότι κοιτίδα της αστικής τάξης, μαζί φυσικά με τον Πειραιά τον Βόλο και την Πάτρα, είναι αυτή η πανέμορφη ‘’πλωτή πόλη’’.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Λεπτομερή έκθεση για τις ανασκαφές στο νησί Σάλιαγκος δείτε I. Evans και C. Renfrew, Excavation at Saliagos near Antiparos, Annual of the British School of Athens 1968.

⁽²⁾Μετά την έρευνα και την αποκάλυψη του οικισμού στην νησίδα Σάλιαγκος, ο ερευνητής αρχαιολόγος περιηγήθηκε την Θεσσαλία από το 1889 έως το 1906 δίνοντας πρώτος έναν συστηματικό κατάλογο εξήντα τριών προϊστορικών οικισμών της Θεσσαλίας. Παράλληλα διενήργησε εκτεταμένες ανασκαφές στους νεολιθικούς οικισμούς του Σέσκλου και του Διμηνίου.  

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Έκταση: 35 τ.χ., Ακτογραμμή: 57 χλμ, Υψόμετρο: 0 – 299 κορυφή Προφήτης Ηλίας, Πληθυσμός: 1057 κατ (‘01), Πρωτεύουσα: Αντίπαρος - Κάστρο, Νομός: Κυκλάδων, Απόσταση από Πειραιά 95 ν.μ., Διάρκεια ταξιδιού 4ω 30’ μέχρι Παροικιά, από εκεί 10’ για Πούντα και 10’ για Αντίπαρο.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22840

ΔΙΑΜΟΝΗ: www.antiparos-isl.gr Υπάρχουν εννέα ξενοδοχεία ‘’Ανάργυρος’’ 61237, 61204, ‘’Αντίπαρος’’ 61358, 61340, ‘’Άρτεμις’’ 61460, 61102, ‘’Γαλήνη’’ 61420, ‘’Δήμητρα’’ 61474, ‘’Κοράλλι’’ 61236, ‘’Μανταλένα’’ 61206, ‘’Μπεγλέρι’’ 61378, ‘’Χρυσούλα’’ 61244, και δεκάδες ενοικιαζόμενα ’’Το Κάστρο’’ Κριτσαντώνη – Μαούνη 61423, στον Σωρό - Τριαντάφυλλος Γιώργος 61374, Τριαντάφυλλος Διονύσης 61505, ‘’Μωράκης’’ 61323, ‘’Πατέλη’’ 61265.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στην παραλία Αγ. Ιωάννης Θεολόγος, 2χλμ από τον μώλο, το οργανωμένο ‘’Αντίπαρος’’ Τηλ 61410, 61221. Στα Μοναστήρια ή στον Αγ. Γεώργιο ρωτήστε όμως πρώτα να αποφύγετε την ταλαιπωρία, και φεύγοντας μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Τα καλύτερα πρωινά στην ‘’Νότικα’’ 61323 και την ‘’Μαργαρίτα’’ 91461 στον κεντρικό δρόμο. Ζυμωτό ψωμί, εξαιρετικές πίττες & κρουασάν στον φούρνο του Δημήτρη Παλαιολόγου. Στον ‘’Γιώργο’’ πάνω στον κεντρικό δρόμο,  δοκιμάστε εξαιρετικά μαγειρευτά και ολόφρεσκες σαλάτες, αν είστε τυχεροί ή αν παραγγείλετε 61362, φτιάχνει και εκπληκτική κακαβιά, στην ‘’Κληματαριά’’ 61298 επίσης ισχύουν τα ίδια. Στον μικρό οικισμό Σωρός εκτός από τα δαντελωτά ακρογιάλια υπάρχει και ένα μικρό ταβερνάκι με...του κόσμου τις λιχουδιές. Στον Σωρό το ‘’Περαματάκι’’ 61302, 61211, στον Αγ. Γιώργη δύο ταβέρνες για εξαίρετο χταπόδι στα κάρβουνα, και πρωτόγνωρη ξινομυζήθρα, Κώστας Παρούσος ‘’το Δεσποτικό’’ 23864.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Κοινότητα 61570, Α’ Βοήθειες 61219, Αστυνομία 61202 Τράπεζα με ΑΤΜ / Εθνική.

ΧΡΗΣΙΜΑ: Σπήλαιο Αντιπάρου Ανοιχτά καθημερινά είσοδος 3 EUR. www.antiparos-isl.gr/Locations/CaveGr.htm  Εκδρομές στα γύρω νησάκια, αναχώρηση από τον Μώλο καθημερινά, Κουβαράς Τάσος με τα σκάφη ‘’Θύελλα’’ & ‘’Δελφίνι’’ 61028 και Μυλωνάς Αλέξανδρος με τον ‘’Αλέξανδρο’’ 61273. Συνεργείο δεν υπάρχει, όμως σίγουρα θα σας εξυπηρετήσουν στις ενοικιάσεις Π. Μαρινάτος 61110, 61449, Δ. Σιμιτζής 61289. Λαογραφικό - Αρχαιολογικό μουσείο 61005. Τα αρχαιολογικά ευρήματα από την νησίδα Σάλιαγκος (μία βιτρίνα) και μέρος των ευρημάτων του Δεσποτικού εκτίθενται στο Μουσείο της Πάρου 21231. Καθημερινά εκτός Δευτέρας 08:30 – 15:00, είσοδος 2 EUR.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Καθημερινά με όλα τα πλοία από Πειραιά – Πάρο, από Θεσσαλονίκη ή Ραφήνα, Λιμεναρχείο Πειραιά 2104226000 διάρκεια ταξιδιού 4ω 30’ - 95 ν.μ., Λιμεναρχείο Θεσσαλονίκης 2310531504 – 5, διάρκεια ταξιδιού 15 ώρες -250ν.μ, Λιμεναρχείο Ραφήνας 2294022300 διάρκεια ταξιδιού 6.30΄- 82ν.μ. Η συντομότερη επιλογή είναι από Πειραιά με τα highspeed I, II, III, IIII, 2ω30’, ή με τα Blue Star του Στρίντζη 2108919800 www.bluestarferries.com. Τηλ λιμεναρχείου Πάρου 21240, Τηλ λιμενικού Σταθμού Αντιπάρου 61231. Στην Πάρο έχετε δύο επιλογές ή από Παροικιά – Αντίπαρο 30’ - 3 ν.μ, ή Πούντα – Αντίπαρο 10’ - 1200μ κάθε μισή ώρα. Εισιτήρια: Κόστος (Φεβ 03) 20,70 EUR το άτομο, 13,00 EUR η μοτοσυκλέτα έως 250 cc & 19,50 EUR πάνω από 250 cc.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Υπάρχουν δύο ακριβώς έξω από το χωριό. 

ΧΑΡΤΕΣ: όλες οι εκδόσεις που διαθέτουν την Πάρο έχουν και την Αντίπαρο. Η πιο αξιόπιστη είναι η ΑΝΑΒΑΣΗ Επίσης Γ.Υ.Σ. Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, Πεδίον Άρεως 2108842811. Αγοράστε 2 φύλλα 1: 50.000 Δεσποτικό, Πάρος. Πλαστικοποιημένοι χάρτες ανά νομό που χωρούν στο tang Bag. Αγοράστε τον χάρτη Νο 29 ‘’Νομός Κυκλάδων’’ με όλες τις Κυκλάδες, εκδόσεις  ‘’Ελλάδα’’ Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 2103222573, Βενιζέλου 3 Θεσσαλονίκη 2310223063.

ΒΙΒΛΙΑ: Πάρος – Αντίπαρος με τα μάτια των Χαρτογράφων & περιηγητών / Κυριακή Ραγκούση – Κοντογιώργου   έκδοση Ανθέμιον – Πάρος 2000, Το Σπήλαιο της Αντιπάρου / Κυριακή Ραγκούση – Κοντογιώργου / έκδοση Ανθέμιον – Πάρος 2000.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ:Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΑΝΤΙΠΑΡΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Το Ελληνικό Αρχιπέλαγος / Σπύρος Ασδραχάς / έκδοση Ολκός Αθήνα 1985
• Το Κάστρο της Αντιπάρου / Μαριγώ – Φίλιππα – Αποστόλου / Αθήνα 1978
• Εξωκλήσια της Αντιπάρου / Ομάδα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Γυμνάσιο Αντιπάρου 1996
• Αντίπαρος / Κοινότητα Αντιπάρου 1997.
• Τα Ελληνικά νησιά / εκδόσεις Dorling Kindersley Καθημερινή / Αθήνα 1998
• Ελλάδα – Τα νησιά / εκδόσεις Γιαλλελή / Αθήνα 1992.
• Το Αιγαίο / Επίκεντρο Ελληνικού πολιτισμού / Μέλισσα
• Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου / Υπουργείο Αιγαίου – Πανεπιστήμιο Αθηνών 1999
• Η Πειρατεία στην Τουρκοκρατία / Αλεξάνδρα Κραντονέλλη / Επτά ημέρες / Καθημερινή 16/2/1997.
• Κάστρα και Πυργόσπιτα / Μαριγώ – Φίλιππα – Αποστόλου / Επτά ημέρες / Εφημ. Καθημερινή 16/2/’97
• Δεσποτικό / Χαρά Κιοσσέ / Βήμα / 6/1/’02 & 15/12/’02
• Ένα νησάκι σαν Μουσείο / Ν. Κοντράρου Ρασιά / Ελευθεροτυπία 7/7/02

 ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (4197 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΛΕΡΟΣ

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2003

Το νησί της Παναγιάς του Κάστρου  

‘’Φέρτε θυμάρ’ απ’ την Πηγή και θρίμπ’

        [απ’ το Παρθένι

για να μοσχοβολήσουνε οι δρόμοι που

                 [διαβαίνει,

Δίστιχο της Λέρου που τραγουδάνε οι κοπέλες στη γιορτή του Κλείδωνα.

 

Η Λέρος είναι ένα μικρό νησί με πολλούς γραφικούς καταπράσινους λόφους, μικρές κοιλάδες και δαντελωτές ακτές. Τρεις Χερσόνησοι και έξι όμορφοι βαθείς όρμοι καθορίζουν το περίγραμμα του ζωντανού και εύφορου νησιού της Δωδεκανήσου. Από τα πιο γαλήνια του αρχιπελάγους  γοητεύει όσους επισκέπτες θέλουν να περάσουν λίγες μέρες από τις διακοπές τους μέσα σε ένα φιλόξενο περιβάλλον με πολύ πλούσιο αρχαιολογικό παρελθόν και σημαντικότατη νεότερη ιστορία. 

Η πιθανή προκατάληψη και ο συσχετισμός με τις ιστορίες που ακούσατε ή που είδατε στην τηλεόραση, εξαφανίζονται στην θέα ενός από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια της Μεσογείου. Το Λακκί με τις επιβλητικές κορφές Πατέλα (248 μ. Υ.) και Σκουμπάρδα (334 μ.Υ.) να πλαισιώνουν τον νοτιοδυτικό κόλπο, σας υποδέχονται με τους φαρδείς ασφαλτοστρωμένους δρόμους, τα δεκάδες καταστήματα, ταξιδιωτικά γραφεία και καφενεία, που τα βράδια χρωματίζουν την παραμονή σας με την ηρεμία τους. Η όψη και το άρωμα των αρχοντικών και των κτηρίων της ιταλοκρατίας είναι παρούσες, από την πρώτη στιγμή. Τα περισσότερα στέκουν θλιμμένα, αφού στο πέρασμα του χρόνου έχουν εγκαταλειφθεί να καταστρέφονται άδικα, δείχνοντας την ηλικία τους και θυμίζοντας στους περίπατους του ταξιδιώτη, ξεχασμένο σκηνικό ταινίας.

Οι συνειρμοί του πρόσφατου παρελθόντος στο Λακκί οδηγούν λίγο έξω από το χωριό, στον δρόμο προς τη Γούρνα, που βρίσκεται από τον 11^ο Αι ηαξιόλογη Ι. Μονή Αγ. Ιωάννη Θεολόγου με τα θαυμάσια ίδιας χρονολογίας ψηφιδωτά. Οδηγώντας και περνώντας από τους σχεδόν ενωμένους οικισμούς του νησιού, από το Λακκί που είναι το κύριο λιμάνι, ως τα Άλιντα που είναι η πιο όμορφη αμμουδερή παραλία για κολύμπι αλλά και διασκέδαση, κυρίαρχη είναι η εντύπωση ότι είναι θέμα ωρών να ‘’τα δεις όλα’’. Τα μόλις πενήντα τρία χλμ στεριάς και δεκαπέντε χλμ μέγιστο μήκος βοηθούν αυτή την αίσθηση που ως συνήθως….αποδεικνύεται λανθασμένη.

Πρωτεύουσα και δεύτερο λιμάνι του νησιού είναι, η κατά ένα μέρος, κτισμένη αμφιθεατρικά  Αγία Μαρίνα, 5 χλμ από το Λακκί. Από εδώ φεύγουν πλοία και δελφίνια για το κοντινό μικρονήσι Λειψοί και την Κάλυμνο. Η επέκταση του οικισμού χρόνο με το χρόνο έφερε την ένωση με την αρχαιότερη συνοικία, παλιά πρωτεύουσα Πλάτανο ο οποίος έχει και αυτός ενωθεί με το Παντέλι ένα μικρό γραφικό ψαροχώρι ανατολικά. Εκεί θα δοκιμάσετε Λεριώτικη μαγειρική στα γνωστά για την απλότητά τους νησιώτικα ταβερνάκια. Ο Ζοrbas είναι δίπλα στο ακρογιάλι και συστήνεται. 

Σ’ αυτό το σύνολο κτυπά η καρδιά της Λέρου αφού εδώ είναι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, οι περισσότερες επιχειρήσεις, αλλά και το Δημαρχείο που στεγάζεται σε δύο νεοκλασικά κτήρια, ενώ ακριβώς δίπλα η ‘’Λεριακή Λέσχη’’ συνεχίζει την παραδοσιακή προσφορά της. Δίπλα στο Παντέλι η μεγάλη αμμουδιά του Βρομόλιθου με τους ψαρομεζέδες και τις σπάνιες ‘’φουσκιές’’ περιμένουν τους καλοκαιρινούς επισκέπτες.

Χαρακτηριστικό σημείο στην Αγία Μαρίνα ο παλιός Ανεμόμυλος σχεδόν μέσα στη θάλασσα, σαν να καθορίζει τα ‘’όρια’’ μεταξύ της ομώνυμης παραλίας και αυτής του Κριθωνίου. Δίπλα, το κλασικό ταβερνάκι για ουζάκι και χταποδάκι στα κάρβουνα σε ένα συνδυασμό που δεν υπάρχει πουθενά. Στο τέλος της παραλίας της Αγίας Μαρίνας λίγο πριν αρχίσετε να ανηφορίζετε προς το Κάστρο και τα 500 σκαλοπάτια του (ξεκινούν από τον Πλάτανο), εκεί προς τη θάλασσα υπάρχει το Μπρούζι, το ρωμαϊκό φρούριο με τις καμάρες που βλέπουν στο πέλαγο. 

Περπατώντας από τον παλιό Ανεμόμυλο μέσα στη θάλασσα, μέχρι τα στενά σκαλωτά σοκάκια του οικισμού συναντάτε την πανέμορφη πέτρινη εκκλησία της Αγ. Μαρίνας, σπιτάκια με εξώστες, γνώριμες μυρωδιές, λουλούδια, ασβέστης παντού, και χρωματιστά πορτοπαράθυρα. Ο Πλάτανος, όταν πια έχεις παρασυρθεί, είναι κοντά. Εκεί εστιάζουν όλοι οι φακοί του κόσμου, παλιές δίπατες κατοικίες (κατοικιές των ντόπιων), ιταλικές βίλες, παραδοσιακά αρχοντικά, ξύλινα και πέτρινα μπαλκόνια, μέσα στην πυκνή δόμηση μέχρι πάνω στην εκκλησία του Χριστού. Ωραία, πλούσια σπίτια σε ένα νησί που διατηρεί την πολιτισμική και πνευματική του παράδοση. Και οι τρεις οικισμοί (Πλάτανος, Αγία Μαρίνα και Παντέλι) περιλαμβάνονται στον κατάλογο που δημιουργήθηκε από ομάδα ερευνητών του Πολυτεχνείου με τα 449 Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους.

Μια εξαιρετική ταυτότητα που αυτή τη φορά δεν προέρχεται από τουριστικά εισοδήματα και ‘’αναπτυξιακές’’ δοσοληψίες. Καλλιεργούν τα κτήματά τους, ασχολούνται με την αλιεία, υπάρχει το Θεραπευτήριο με πολλούς εργαζόμενους και όλα κυλούν με φυσιολογικούς ρυθμούς δίχως τις πρόσκαιρες καλοκαιρινές εξάρσεις που παρουσιάζουν τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα. Από αυτούς τους οικισμούς υπάρχει ωραία θέα ολόκληρου του ‘’βουνού’’ Απιτίκι (Πιτύκι των ντόπιων) στα 154 μ Υ, ειδικά το δειλινό, που ανάβουν τα φώτα του χωριού και οι ειδικοί προβολείς που φωτίζουν τα τείχη του Κάστρου.

Πολλή καλή εργασία έχουν κάνει οι αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες της Αρχαιολογικής υπηρεσίας Δωδεκανήσων στο Αρχαιολογικό Μουσείο, που εγκαινιάστηκε το 1998 και στεγάζεται στην ‘’Αστική Σχολή’’, νεοκλασικό κτήριο του 1882 στην Αγία Μαρίνα. Εκτίθενται αρχαιολογικά ευρήματα από ανασκαφές όλων των εποχών από τη νεολιθική ως την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή περίοδο. Το πλούσιο διάγραμμα που δίνεται κατά την είσοδο του επισκέπτη παρουσιάζει στοιχεία από τον μύθο, την ιστορία και τη γεωγραφία του νησιού που είναι πολύ παλιά και σημαντική. 

Η ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα στην Λέρο μαρτυρείται από την πανάρχαια νεολιθική περίοδο (4^η χιλιετία π.Χ.), όπως φανερώνουν τα αρχαιολογικά λείψανα που εντοπίστηκαν στον κόλπο του Παρθενίου και της Γούρνας.  Στη Λέρο, όπως και σ’ όλα τα νησιά του Αιγαίου κατοίκησαν σύμφωνα με τους μύθους οι Κάρες και οι Λέλεγες, λαοί Μικρασιατικοί ενώ κατά τους ιστορικούς χρόνους την κατοίκησαν Ίωνες που ήρθαν από την Μίλητο και μέσω αυτής, βρισκόταν κάτω από την επιρροή της περσικής ζώνης. Στα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου (τέλος 5^ου Αι π.Χ.) την αναφέρει ο Θουκυδίδης σαν θέση στην οποία έλαβαν μέρος συγκρούσεις αντιπάλων στόλων και στρατών.

Από την Αγία Μαρίνα ο δρόμος σας φέρνει γρήγορα στα Άλιντα την υπέροχη μεγάλη παραλία με τον Πύργο του Λέριου Εθνικού Ευεργέτη Παρίση Μπελλένη. Το κτίσμα του 1925 – 26, έχει χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού διατηρητέο μνημείο και σήμερα, μετά την αναστήλωση του 1988, στεγάζει το Λαογραφικό – Ιστορικό μουσείο. Είναι παράξενο στην αρχή, γιατί ο επισκέπτης δεν βλέπει πολλά λαογραφικού χαρακτήρα αντικείμενα. Οι συλλογές είναι κυρίως ιστορικές και αυτό γιατί η κοινωνία της Λέρου την περίοδο 1880 – 1920 ήταν αστική. Σε αίθουσα του μουσείου υπάρχει ένα πρόχειρο χειρουργικό κρεβάτι και κλίβανος αποστείρωσης παραπέμποντας στα δύσκολα χρόνια τότε που ο πύργος λειτούργησε σαν νοσοκομείο. 

Επίσης στα Άλιντα στο προαύλιο του σημερινού δημοτικού ξενώνα βρέθηκε ιερό παλαιοχριστιανικού ναού, της Παναγιάς Γαλατιανής με εξαιρετικά ψηφιδωτά. Νωρίς το πρωί η αμμώδης ακρογιαλιά υποδέχεται τον επισκέπτη ήσυχα για περπάτημα ή κολύμπι στην πεντακάθαρη θάλασσα. Εκεί κατά τις δέκα, τα πολλά καταστήματα, μπαράκια, ταβέρνες ανοίγουν και σιγά – σιγά μετατρέπουν την Άλιντα σε ωραίο τόπο διασκέδασης. Ο δρόμος συνεχίζεται παραλιακά γίνεται χωμάτινος και οδηγεί στην μικρούλα παραλία Κρυφό. Πρόσφατα στα Άλιντα με τη βοήθεια της πολεμικής αεροπορίας ανελκύστηκε πολεμικό αεροσκάφος ‘’Γιούνκερ 54’’. 

Στο ψηλότερο σημείο της Λέρου, το περίφημο ‘’Κλειδί’’ στα 320! μ.Υ., οδηγεί βατός χωματόδρομος και προς το τέλος άσφαλτος με θέα που κόβει την ανάσα, ειδικά όταν το επισκεφθείς την ώρα του δειλινού που το χρυσαφένιο φως του ήλιου καλύπτει τα πάντα, φτιάχνοντας ένα μοναδικά αληθινό τοπίο. Η θέα φτάνει στους Λειψούς στην Πάτμο, αλλά και στη ράχη του ορεινού όγκου της Ικαρίας. Λίγο πριν τη δστ προς το Κλειδί ο δρόμος συνεχίζει, περνά το φράγμα! οδηγώντας στο αεροδρόμιο και το Παρθένι. Το παραθαλάσσιο μικρό ψαροχώρι απλώνεται σε μια εύφορη κοιλάδα σε ένα καλά προστατευμένο όρμο. Απέναντί του, το μικρονήσι Αρχάγγελος και πολύ κοντά στο χωριό η παραλία του Αγίου Στέφανου. 

Οι Λειψοί είναι πολύ κοντά και μια ωραία εκδρομή ξεκινά με τα καΐκια που αναχωρούν από εδώ. Δυτικά από το αεροδρόμιο (υπάρχει πινακίδα) είναι ο αρχαιολογικός χώρος και τα ερείπια αρχαίου ναού. Ο κύριος αρχαίος οικισμός του νησιού τοποθετείται στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας ενώ στο Παρθένι, όπου βρέθηκαν αρχαίες επιγραφές, βρισκόταν το επίσημο ιερό της Παρθένου Ιοκαλλίδος (η λατρεία της συνδέεται με την Άρτεμη), αλλά και το διοικητικό κέντρο της. 

Στον αρχαιολογικό χώρο βρέθηκαν ερείπια προϊστορικού συνοικισμού του 3800 π.Χ. λείψανα Πύργου και Οχυρού που χρονολογούνται στο 4^ο αιώνα π.Χ. Στην ευρύτερη περιοχή σώζεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (10^ος Αι) με πολλά αρχαία μέλη. Από το τέλος του 3^ου αιώνα μ.Χ. μέχρι τις αρχές του 7^ου η Λέρος ανήκε πολιτικά στην επαρχία των Νήσων, κάτω από την διοίκηση της Ασίας, ενώ εκκλησιαστικά η Επισκοπή Λέρου, υπαγόμενη στη Μητρόπολη Ρόδου, ανήκε στην επαρχία των Νήσων Κυκλάδων. Η εποχή αυτή αντιπροσωπεύεται αρχαιολογικά από πλήθος παλαιοχριστιανικών βασιλικών (4^ος – 5^ος αι). 

Τον 11^ο αι. το νησί βρίσκεται στο Θέμα της Σάμου και στην διάρκεια της Ιπποτοκρατίας (1309 – 1522) το νησί ανήκε στη διοικητική μονάδα (preceptoria) της Κω, μαζί με τα γειτονικά νησιά Κάλυμνο και Νίσυρο. Η μάστιγα της πειρατείας (15^ος – 16^ος Αι) δεν έλειψε και από την Λέρο, αφού παράλληλα με τους Τούρκους πειρατές δρούσαν μέχρι το 1522 και χριστιανοί (δες Νήσος Αντίπαρος σχετικά). Το τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη που ήταν εγκατεστημένο στη Ρόδο και τα Δωδεκάνησα από το 1309, ασκούσε με τον στόλο του πειρατεία αλλά αυτοί έδιναν ιδεολογικό περιεχόμενο στην δράση τους, αφού στρέφονταν κατά των Τούρκων, άμεσα με συνεχείς αρπαγές πλοίων του τούρκικου και αιγυπτιακού στόλου, έμμεσα παρεμποδίζοντας τον ανεφοδιασμό της Κωνσταντινούπολης σε τρόφιμα και εμπορεύματα. Παράλληλα η Ρόδος ήταν σημαντικός σταθμός μεταπρατικού εμπορίου κυρίως δούλων, γιατί σκλάβους κυρίως άρπαζαν και τους χρησιμοποιούσαν ως κωπηλάτες ή τους μεταπουλούσαν. Οι έλληνες της Δωδεκανήσου αλλά και των βορείων Σποράδων, Σκιάθου, Σκοπέλου, Σκύρου ήταν πιστοί συνεργάτες τους κυρίως λόγω της εναντίωσής τους στους Τούρκους, αλλά και για τον πλουτισμό τους.

Από το Παρθένι η διαδρομή εύκολα οδηγεί στην Αγία Κιουρά και στον μικρό οικισμό Μπλεφούτι μια πανέμορφη ήσυχη παραλία με μικρά παραθαλάσσια ταβερνάκια. Στο άνοιγμα – έξοδο από τον όρμο φαίνεται το νησάκι Στρογγύλη. Η επίσκεψη στην εκκλησία της Αγίας Κιουράς θα σας εντυπωσιάσει αφού οι θαυμάσιες ‘’παράξενες’’ αγιογραφίες δεν είναι δημιουργίες κάποιων γνωστών επώνυμων αγιογράφων, αλλά πολιτικών κρατουμένων της χούντας στο Παρθένι. Την ιδέα τους υλοποίησαν οι Τάκης Τζανετέας, Κ. Τσακίρης και Α. Καραγιάννης. 

Στην επιστροφή από τον κεντρικό δρόμο προτείνεται η διαδρομή προς τον όρμο της Γούρνας την καλή παραλία της και τον Άγιο Ισίδωρο στην άκρη, πάνω στον βράχο, με πρόσβαση από μια στενή λωρίδα γης μέσα στην θάλασσα. Συνεχίζοντας τον στενό χωματόδρομο θα βγείτε στα παλιά πέτρινα αλώνια, στα οποία συνεχίζουν να αλωνίζουν στις μέρες μας οι ντόπιοι, και στο ξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου. Συνεχίζοντας την διαδρομή προς το Λακκί περνάτε από τον όμορφο Δρυμώνα και την κοντινή Παναγία την Γουρλομάτα (13^ος – 14^ος Αι). Ο δρόμος από τον Δρυμώνα συνεχίζει προς τον Άγιο Γεώργιο και φεύγει προς την Πατέλα το ‘’βουνό’’ της περιοχής που εξασφαλίζει μια ωραία εντουράδικη διαδρομή με κατεύθυνση και τελικό προορισμό το Λακκί. Στην Πατέλα (στο Κατσούνι), στην Σκουμπάρδα (στον Αι - Γιώργη) αλλά και σε πολλά υψώματα υπάρχουν ακόμη οι οχυρώσεις (στάνες για τα κατσίκια σήμερα) από τις Ιταλικές Πυροβολαρχίες. 

Στα 1912, τα Δωδεκάνησα, αντί με τους νικηφόρους βαλκανικούς πολέμους (1912 – 13) να ενσωματωθούν με την Ελλάδα, πέρασαν υπό  ιταλική κατοχή, στην αρχή με το πρόσχημα ότι οι Τούρκοι δεν θα μπορούσαν να μεταφέρουν στρατεύματα και πολεμοφόδια στον συνεχιζόμενο πόλεμο της Λιβύης, και θα αναγκάζονταν να αναγνωρίσουν την προσάρτηση της Τριπολίτιδας και της Κυρηναϊκής από την Ιταλία. Στην συνέχεια φάνηκε ότι η Ιταλία ήθελε και ένα σημαντικό εδαφικό ενέχυρο για να το χρησιμοποιήσει στις διαπραγματεύσεις για την ειρήνη.

Στις 12 Μαΐου 1912 κατελήφθησαν από ιταλικά πολεμικά σκάφη τα περισσότερα Δωδεκάνησα (δες και νήσο Κάρπαθο 0 – 300 τομ Γ’ 2001). Την Λέρο κατέλαβε ‘’προσωρινά’’ στην αρχή, το καταδρομικό R. N. San Marco. Η κατάληψη εμφανίστηκε σαν στρατιωτική ενέργεια αντιπερισπασμού έναντι των Τούρκων. Αυτό δικαιολογεί τον αρχικό ενθουσιασμό των Δωδεκανησίων που δέχθηκαν τους Ιταλούς σαν ελευθερωτές. Αρχικά μάλιστα (5 Μαίου με 18 Οκτωβρίου 1912), είχαμε την λεγόμενη occupatio dellica, όπως την ορίζουν τα διεθνή νόμιμα, την κατάληψη δηλαδή με προσωρινό χαρακτήρα, που δεν άλλαζε το καθεστώς των νησιών, παρέμεναν δηλαδή υπό την κυριαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Βέβαια, στην συνέχεια φάνηκαν οι πραγματικές προθέσεις των Ιταλών απογοητεύοντας οικτρά τους Δωδεκανήσιους. 

Ο Μουσολίνι άρχισε να υλοποιεί το όραμά του για την δημιουργία μιας νέας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Λέρο. Η επέμβαση στον βαλτότοπο Λακκί το 1923 είναι εντυπωσιακή για τα μέτρα και τα μέσα της εποχής. Με καινούργιο σχέδιο πόλης το Λακκί γίνεται στρατιωτικό λιμάνι που απαγορεύεται να προσεγγίζουν πλοία ξένης σημαίας. Οι Ιταλοί αρχιτέκτονες και μηχανικοί αρχίζουν να εφαρμόζουν την επιθυμία του δικτάτορα να χτιστεί η ιδανική φασιστική πόλη. Όλοι οι βάλτοι μπαζώθηκαν τα αμπέλια ξεριζώθηκαν και η επιθυμία άρχισε να υλοποιείται. Μια καινούργια ηλεκτροδοτημένη πόλη, πρωτεύουσα τότε, ξεφύτρωσε διαθέτοντας κινηματοθέατρο, ξενοδοχείο, κλειστή – με κυκλικό σχήμα - αγορά, κατοικίες, πολλά μοντέρνα κτήρια που κατασκευάζονται με ένα νέο για την εποχή υλικό, το τσιμέντο.

Στο νησί ανοίγονται δρόμοι (που δυστυχώς περίμεναν χρήματα από την Ε.Ε. για να επισκευαστούν ) ενώ δεξιά και αριστερά τους πυκνοφυτεύονται ευκάλυπτοι για να μην φαίνονται οι κινήσεις των στρατιωτικών οχημάτων. Από τις πρώτες κιόλας μέρες λειτούργησε ιδεολογικά η πλαστογράφηση του ιστορικού παρελθόντος, με έντυπη κυρίως προπαγάνδα φτάνοντας στο σημείο να υμνεί τα κατορθώματα των Ιπποτών του Τάγματος του Αγ. Ιωάννη της Ιερουσαλήμ υποστηρίζοντας ως επικείμενη την προσάρτηση των νησιών με βάση την κληρονομιά των τίτλων των Ιπποτών της Ρόδου από τον οίκο της Σαβοΐας. 

Ήταν τέτοια η επιμονή και η πειστικότητα των ‘’στοιχείων’’ που έφτασε να έχει απήχηση ακόμα και σε ελληνικούς κύκλους, ‘’ξεχνώντας’’ ή αγνοώντας ότι η καταγωγή των Ιπποτών ήταν κυρίως από την Αραγονία, Προβηγκία, Γαλλία, Αγγλία, Σκότια, Γερμανία, και ελάχιστη ποσοτικά σχέση είχε με την Ιταλία. Η συνέχεια ήταν οδυνηρή για τους Έλληνες με πνιγμό των εθνικών αισθημάτων, τη μη εφαρμογή εκ μέρους της Ιταλίας των συμφωνιών Tittoni – Βενιζέλου (1919) και Σεβρών (1920). Η Συνθήκη της Λωζάνης (1923) έφερε της επισημοποίηση της κατάληψης και κυριαρχίας στα νησιά. Στην θητεία των δύο στρατιωτικών διοικητών, του Mario Lago (1922 – 1936) και του συνιδρυτή, τετράρχη του φασιστικού κινήματος στην Ιταλία Cesare De Vecchi (1936 – 1940) ο οικοδομικός οργασμός μετέτρεψε ριζικά την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των Δωδεκανήσων ειδικά στην Ρόδο, την Κω, και τη Λέρο. Αυτή η εικοσαετία ήταν καθοριστική για το νησί που από τις αρχές της δεκαετίας του ’20 άρχισε να οχυρώνεται με μεγάλα στρατιωτικά έργα. 

Τα βουνά σκάβονται και γεμίζουν με αποθήκες υλικών, καταφύγια και εικοσιτρείς συνολικά πυροβολαρχίες¹.  Τα 105 διάσημα (από την μυθοπλασία της ταινίας που τα ‘’χάρισε’’ λόγω των γυρισμάτων που έγιναν στην Ρόδο) ‘’κανόνια του Ναβαρόνε’’ στήνονται σε όλες τις κορφές (και όχι στη φανταστική ‘’Κέρο’’) απειλώντας όποιον εχθρό προσέγγιζε το νησί. Σταδιακά η Λέρος μεταμορφώθηκε στην μεγαλύτερη στρατιωτική βάση των Ιταλών στη Μεσόγειο. Κατά τη διάρκεια του Β. Π. Π. ήταν από κάθε άποψη, απόρθητο οχυρό με οκτώ χιλιάδες άνδρες από τους οποίους οι έξι χιλιάδες ανήκαν στο Ναυτικό, αλλοιώνοντας την πληθυσμιακή εικόνα της νήσου επιφέροντας, μεγάλες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές. Από την αρχή του πολέμου μέχρι την ανακωχή, η κύρια αποστολή της υπήρξε εκείνη της βάσης υποβρυχίων που έστηναν ενέδρες στην ναυτική και αεροπορική αγγλική δραστηριότητα. 

Από την Λέρο ξεκίνησε το υποβρύχιο Delfino που τορπίλισε και βύθισε το ελληνικό εύδρομο Έλλη (15 Αυγούστου 1940), και στο Λακκί της Λέρου βυθίστηκε στις 26 Αυγούστου 1943 από γερμανικά βομβαρδιστικά Στούκας κατά τη διάρκεια της ανακωχής, το θρυλικό αντιτορπιλικό Βασίλισσα Όλγα (εκθέματα από την μάχη και από την βύθιση του αντιτορπιλικού ξαναζωντανεύουν στο μουσείο Μπελένη). Όμως από την Λέρο επίσης, ξεκίνησαν μετά την ανακωχή της 8^ης Σεπτεμβρίου 1943 λαμπρές δράσεις, αποβατικές αποστολές για την κατάληψη άλλων ελληνικών νησιών, και ειδικά για την κατάκτηση της Κρήτης. Το νησί έπαθε μεγάλες καταστροφές κατά την διάρκεια του Β. Π. Πολέμου. Οι Λέριοι όμως, με την υποστήριξη των συμπατριωτών τους που είχαν ανθηρές παροικίες στο Σουέζ, την Αλεξάνδρεια, το Κάιρο, σε άλλα κέντρα της Αιγύπτου και της Αμερικής, ξανάδωσαν δύναμη, χάρη και γοητεία στο νησί, ώστε τα χρόνια που ήρθαν, να μην δείχνουν ότι από εδώ, πέρασαν μερικές από τις πιο μαύρες σελίδες της ιστορίας της, αλλά και όλων των Δωδεκανήσων. 

Το βουνό του Κάστρου επιβάλει την παρουσία του έτσι είναι αδύνατον να μην επισκεφθείτε το Κάστρο του Παντελίου ή Παναγιάς Κυράς στο Απιτίκι (Πιτύκι των ντόπιων). Πάνω από τους τρεις ενωμένους πλέον οικισμούς δεσπόζει στον χώρο τραβώντας το βλέμμα σαν μαγνήτης. Εκεί φαίνεται πως ήταν η αρχαία Ακρόπολη και έπειτα το βυζαντινό κάστρο. Ανεβαίνοντας τον φιδίσιο δρόμο περνάτε από τους πρόσφατα ανακαινισμένους πανέμορφους ανεμόμυλους, σε ένα σημείο με πλούσια θέα προς το Παντέλι τον Πλάτανο αλλά και την Αγία Μαρίνα. Από εδώ αντιλαμβάνεται καλύτερα ο επισκέπτης την ένωση των τριών οικισμών.

Λίγο πριν το Κάστρο σε απόκρημνο σημείο ο Πρφ. Ηλίας αγναντεύει την Αγία Μαρίνα και τα Άλιντα από ένα ιδανικό μαζί με το ‘’Κλειδί’’ μέρος για να δείτε το ηλιοβασίλεμα. Το Κάστρο αποτελεί το σημαντικότερο και ……μεγαλύτερο μνημείο στο νησί με τρεις περιβόλους, εκ των οποίων οι δύο εσωτερικοί κτίστηκαν πριν το 1087. Εκείνη τη χρονιά οι δύο μεγάλες αγροτικές περιοχές του νησιού, τα ‘’Προάστια’’ Παρθένι και Τεμένια, καθώς και τμήμα του κάστρου του Παντελίου, παραχωρήθηκαν από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό στον όσιο Χριστόδουλο και στην μονή του Άγιου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Τότε ιδρύονται πολλές εκκλησίες, μερικές από τις οποίες φέρουν αξιόλογο ζωγραφικό διάκοσμο. Τον τρίτο περίβολο για γενικότερη ενίσχυση των οχυρώσεων τον πρόσθεσαν οι Ιωαννίτες ιππότες της Ρόδου κατά τη διάρκεια της Ιπποτοκρατίας (1309 – 1522).

Όποια αιγαιοπελαγίτισα Παναγιά επισκεφθείτε την ίδια συγκίνηση αισθάνεστε. Λίγο ή πολύ οι περισσότεροι έχουν προσκυνήσει ή τουλάχιστον γνωρίζουν την Παναγία της Τήνου, την Καταπολιανή στην Πάρο ή την Θεομήτορα στην Αγιάσο. Στην Λέρο στα τέλη του 17^ου Αι στην γωνιά του δεύτερου περιβόλου θεμελιώθηκε ο Ι. Ναός της Παναγίας του Κάστρου – Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στην θέση παλιότερου βυζαντινού ναού του 9^ου αι. 

Απόκτημα ευλογία για το νησί, αλλά και ολόκληρο το Αιγαίο, η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας με χρονολογία 713 μ.Χ. που ιστορήθηκε, κατά την παράδοση, από τον ευαγγελιστή Λουκά πάνω σε δέρμα. Η αργυρεπίχρυση επένδυση ‘’συντελέσθη στις 23 Μαΐου 1785’’. Αρκετές είναι οι μαρτυρίες για την εύρεση της εικόνας αλλά δύο οι αξιοσημείωτες, η πρώτη όταν έφτασε στο νησί μέσα σε ένα κιβώτιο με δύο λαμπάδες δεξιά και αριστερά της κατά την εποχή της εικονομαχίας (9^ος Αι). Η δεύτερη αναφέρει ότι μια βάρκα ήρθε μόνη στο λιμάνι του Κάστρου και είχε μέσα δύο αναμμένες λαμπάδες και την εικόνα της Παναγίας. Την είδαν οι Τούρκοι φρουροί, το θεώρησαν θαύμα του ταξίδευε μόνη και την πήγαν στον Δεσπότη του νησιού. 

Στον ναό υπάρχει ένα μοναδικής καλλιτεχνικής αξίας τέμπλο (1745) στα πρότυπα της βυζαντινής ξυλογλυπτικής με το εξαιρετικό βημόθυρο και αγιογράφηση από Κρήτες δημιουργούς. Βέβαια δεν ήταν πάντα έτσι, αφού τα δίσεκτα χρόνια που πέρασαν υπήρχαν πολλές φθορές ενώ στο τέμπλο είχαν ζωγραφιστεί δυτικότροπες μαντόνες.

Μέχρι πριν από δεκαπέντε χρόνια έμεναν στα χαλάσματα οι ακρίτες του Ελληνικού Στρατού. Μόλις αποσύρθηκαν ο ναός παραχωρήθηκε κατόπιν αιτήματος του μητροπολίτη Νεκτάριου και άρχισαν οι εργασίες αποκατάστασης από ειδικούς Αμερικανούς συντηρητές. Έτσι φτάσαμε σήμερα να θεωρείται ένα από τα λίγα θρησκευτικά και ιστορικά μνημεία του ελληνισμού. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το εκκλησιαστικό μουσείο που βρίσκεται στο Κάστρο, πίσω από την εκκλησία της Παναγίας. Εκεί υπάρχουν λαμπρές συλλογές εκκλησιαστικών κειμηλίων και εικόνων.

Στο νοτιότερο άκρο του νησιού βρίσκεται ο κόλπος του Ξηρόκαμπου. Λίγο πριν κατηφορίσετε για την παραλία και το κάμπινγκ, ανάμεσα από τις αγροικίες το μονοπάτι αριστερά σας βγάζει στον λόφο του Παλαιόκαστρου με την εκκλησία της Παναγίας στην θέση παλιότερου παλαιοχριστιανικού ναού με όμορφα ψηφιδωτά. Εκεί είναι ορατό ένα τμήμα του τείχους του 4^ου Αι π.Χ. Αυτός ο ορθογώνιος Πύργος στον Ξηρόκαμπο είναι πολύ παλιότερος από το Κάστρο του Παντελίου ή Παναγιάς και ήταν κτισμένος μέσα στο αρχαίο Κάστρο των Λεπίδων. 

Από εδώ η θέα φεύγει εντελώς, προς το υπέροχο γαλάζιο της θάλασσας, το ακρωτήριο Διαπόρι και στο στενό θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ της Λέρου και της Καλύμνου. Ανάμεσά τους τα δύο όμορφα Γλαρονήσια. Ολοκάθαρη, φαίνεται η βόρεια κακοτράχαλη πλευρά της Καλύμνου, σχεδόν δίπλα, λες και μια γέφυρα θα τα ένωνε. Αφήνοντας δεξιά σας το μικρό παραθαλάσσιο χωριό συνεχίστε την χωμάτινη διαδρομή φτάνοντας πολύ σύντομα στο ειδυλλιακό τοπίο με το μικρό ξωκλήσι της Παναγίας της Καβουράδαινας. Η μικρή εκκλησία που συναντάτε κατεβαίνοντας τα δεκάδες σκαλάκια θεωρείται από τις ομορφότερες του νησιού, κτισμένη πάνω στα βράχια. Η παράδοση αναφέρει ότι ένας ψαράς που έψαχνε για καβούρια, βρήκε σε μια σχισμή του βράχου την εικόνα της Παναγίας που φυλάσσεται στο βραχώδες εσωτερικό της. Ο δρόμος σύντομα σταματάει και η καλύτερη λύση είναι στάση για κολύμπι ή διατριβή με θέμα τους ουζομεζέδες στα ταβερνάκια του Ξερόκαμπου. 

Πριν ακόμα ξεκινήσει το ταξίδι, στο μυαλό του περιηγητή έρχονται οι σκέψεις για τη νεότερη ιστορία με τους πολιτικούς κρατούμενους, τον τόπο εξορίας τους με τα δύο στρατόπεδα συγκέντρωσης ένα στο Παρθένι και ένα στο Λακκί ή τα αρνητικά δημοσιεύματα του Αγγλικού τύπου σχετικά με το ψυχιατρείο. Αποχαιρετώντας όμως ο επισκέπτης τη Λέρο καταλαβαίνει την λανθασμένη εντύπωση που είχε και το πόσο έξω είχε πέσει. Η προσπάθειες της Νομαρχίας και του Δήμου να προβάλουν το νησί και να εξαλείψουν τις φήμες έχει πιάσει τόπο. 

Σήμερα το νησί της Αφροδίτης με την ήρεμη ατμόσφαιρα και τα μαγευτικά τοπία, φαντάζει μέσα στο Αιγαίο σαν ένας μικρός παράδεισος, ίσως από τους τελευταίους, που κατακτά με την ομορφιά και την αγνότητά της, τον περιηγητή που αναζητεί φρέσκα τα χνάρια της ιστορίας, μνημεία φορτωμένα ιστορία σαν μικρές νησίδες γνώσης, ανέγγιχτες παραλίες, κάστρα και νεράιδες..…..

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Πυροβολαρχίες (ΠΒΧ): Τρεις των 152 – 50 χιλιοστών βεληνεκούς 18.300 μ, & 152 – 40 χλσ βεληνεκούς 14.400μ, (‘’Ducci’’στην τοποθεσία Κατσούνι 152 μ.Υ. – ‘’Ciano’’ στην τοποθεσία Κλειδί 310μ.Υ. – ‘’San Giorgio’’ στην τοποθεσία Σκουμπάρδα 334 μ.Υ.), Δύο των 120 – 45 χλσ βεληνεκούς 16.100 μ (‘’Farinata’’ στην τοποθεσία Μάρκελλο 246 μ. Υ. – ‘’Lago’’ στην τοποθεσία Απιτίκι 181 μ.Υ.), Τέσσερις των 102 χλσ, Μια των 90 χλσ, Δεκατέσσερις των 76 χλσ. Οι πυροβολαρχίες μικρού διαμετρήματος είχαν διπλή αποστολή, αντιναυτική & αντιαεροπορική. Για την αντιαεροπορική άμυνα υπήρχαν 14 πυροβόλα των 102 χλσ, έξι των 90 χλσ, τριάντα οκτώ των 76 χλσ, και 49 μυδραλιοβόλα (3 των 37 χλσ, 15 των 20 χλσ, 31 των 13,2 χλς).

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Έκταση: 53 τ.χ., Ακτογραμμή: 71 χλμ, Υψόμετρο: 0 - , Πληθυσμός: 8.500 κατ, Πρωτεύουσα: Πλάτανος, Νομός: Δωδεκανήσου, Απόσταση από Πειραιά 171 ν.μ. Διάρκεια ταξιδιού 11 ω.

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22470

ΔΙΑΜΟΝΗ: www.ando.gr/dimoi/leros www.greek-tourism.com/leros Πολύ καλή ξενοδοχειακή υποδομή και τα τελευταία χρόνια αρκετά νέα ενοικιαζόμενα δωμάτια. Marilen στα Άλιντα 24100, 24660 www.marilen.gr Γραφείο τουριστικών Πληροφοριών: 22937.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στον Ξηρόκαμπο οργανωμένο κάμπινγκ 22236, δίνονται και μαθήματα κατάδυσης. Δεν επισημάνθηκαν άλλα μέρη για ελεύθερο. Τα μικρονήσια γύρω προσφέρονται, φεύγοντας όμως μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Ο χαρακτήρας της Λέρου κερδίζει αμέσως τον επισκέπτη, πόσο μάλλον οι τοπικές νοστιμιές, ‘’ZORBAS’’ στο Παντέλι, η παλιότερη ψαροταβέρνα του νησιού, ‘’Νερόμυλος’’ στην Αγία Μαρίνα για ουζομεζέδες αλλά και καφέ, ‘’στου Καπανίρη’’ επίσης στην Αγία Μαρίνα για χταποδάκι. Ο φούρνος του Μικέ στον Πλάτανο και του Σταύρου στο Λακκί φτιάχνουν μυρωδάτο χωριάτικο ψωμί και νοστιμότατες πιτούλες.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος: 28320 - 28340 - 23255, Α΄ Βοήθειες: 23251, Αστυνομία: 22222 - 3, Τράπεζες με ΑΤΜ / Αγροτική – Εθνική – Εμπορική. Ενοικιάσεις σχεδόν παντού, Συνεργείο – Βουλκανιζατέρ: Ελευθ. Χατζημιχάλης 22919.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.lerosisland.com www.leros.org Φωτογραφικά Φιλμ & Διαφάνειες στον Κύριο Φυλακούρη στον Πλάτανο, επίσης Ημερολόγια του νησιού με πολύ μεράκι. Αρχαιολογικό μουσείο ανοιχτό καθημερινά εκτός Δευτέρας από Απρίλιο μέχρι Οκτώβριο (08.00 – 14.30) 24775, Βυζαντινό Μουσείο Κάστρου Λέρου ανοιχτό καθημερινά το καλοκαίρι 09:00 – 13:00, Λαογραφικό μουσείο στον Πύργο Μπελένη στα Άλιντα. Δημοτική Βιβλιοθήκη: 24294.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Με πλοίο G.A. Ferries καθημερινά από Πειραιά, διάρκεια ταξιδιού 11 ώρες, 171 ν.μ - Τηλ λιμεναρχείου Πειραιά 2104226000, Λιμεναρχείο Λέρου 22224 - 23256. Εισιτήρια & Πληροφορίες: στον Πειραιά ακτή Μιαούλη 185 G.A. Ferries 2104511720, στο Λακκί Νικήτας Γρίμπιλος 22154, 24000 & Δημήτρης Καστής 22500 - Κόστος (Φεβ 03) 21,90 EUR το άτομο, η μοτοσυκλέτα έως 250 cc 12,80 EUR & 17,00 EUR πάνω από 250 cc. Από την Λέρο υπάρχει σύνδεση με ‘’Δελφίνι’’ για Κάλυμνο και Λειψούς πληροφορίες & εισιτήρια στην Αγία Μαρίνα 22140.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Δεν θα αντιμετωπίσετε κανένα πρόβλημα αφού υπάρχουν τέσσερα σε όλους σχεδόν τους οικισμούς.

ΧΑΡΤΕΣ: Τουριστικός χάρτης Λέρου σε κλίμακα 1:40.000 από την Δημήτρης Δάβαρης 2109216357, & ομότιτλη από τις εκδόσεις Τουμπή 2103217484. Πλαστικοποιημένοι χάρτες ανά νομό που χωρούν στο tang Bag. Αγοράστε τον χάρτη Νο 11 ‘’Νομός Έβρου’’, εκδόσεις  ‘’Ελλάδα’’ Κολοκοτρώνη 11 Αθήνα 2103222573, Βενιζέλου 3 Θεσσαλονίκη 2310223063.

ΒΙΒΛΙΑ: Λέρος / εκδόσεις Σ. Τουμπής Αθήνα 2001, Τα Ελληνικά νησιά / εκδόσεις Dorling Kindersley ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ / Αθήνα 1998, Ελλάδα – Τα νησιά / εκδόσεις Γιαλλελή / Αθήνα 1992.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων  - τ.κ. 42032  Πύλη, Τηλ - Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΛΕΡΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

• Λέρος / Ημερολόγιο 2002 / 4^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων / Μαρία Μιχαηλίδου / έκδοση Μιχ. Τουμπής.
• Λέρος / εκδόσεις Σ. Τουμπής Αθήνα 2001.
• Λέρος / εκδόσεις Μ. Τουμπής Αθήνα 2000.
• Λέρος η Μάλτα του Αιγαίου / Μιχ. Ι. Σαμάρκου / Αθήνα 1974.
• Το πανόραμα της Λέρου / Μανώλη Α. Ήσυχου / Λέρος 1989.
• Γεγονότα στο Αιγαίο μετά την ανακωχή / Ιστορικό Γραφείο Π.Ν. / Λέρος 1999.
• Η Πειρατεία στην Τουρκοκρατία / Αλεξάνδρα Κραντονέλλη / ένθετο Επτά ημέρες Καθημερινή 16/2/1997.
• Ένας θρύλος στον βυθό / Ρένα Ιατροπούλου – Κώστας Θωκταρίδης / περιοδικό Οξυγόνο Τ6^1/2 / Σεπτ - Οκτ 1997.
• Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα / Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή / ένθετο Επτά ημέρες Καθημερινή / 16/2/1997.
• Το Βασίλισσα Όλγα & η Μάχη της Λέρου / Περιοδικό Γαιόραμα / Μάιος – Ιούνιος 2002.
• Οι Ιταλικές Κατζάρμες Λέρου / Δημήτρης Κωστόπουλος / Περιοδικό Ταξιδεύοντας Τ03 / Τεχνικές Εκδόσεις 1998.
• Εφημερίδα Καθημερινή 15/8/’99 άρθρο της Κατερίνας Ρωμιοπούλου ‘’δύο γείτονες με πολλές αντιθέσεις’’.
• Εφημερίδα Καθημερινή 25/7/’01 άρθρο του Αντώνη Καρκαγιάνη ‘’μας γράφουν από τη Λέρο’’.
• Έρως καλοκαιρινός / Σπύρος Τσακίρης / Περιοδικό ΓΕΩ / Ελευθεροτυπία 25/8/2001.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΑΝΤΙΠΑΡΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

• Το Ελληνικό Αρχιπέλαγος / Σπύρος Ασδραχάς / έκδοση Ολκός Αθήνα 1985
• Το Κάστρο της Αντιπάρου / Μαριγώ – Φίλιππα – Αποστόλου / Αθήνα 1978.
• Εξωκλήσια της Αντιπάρου / Ομάδα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Γυμνάσιο Αντιπάρου 1996.
• Αντίπαρος / Κοινότητα Αντιπάρου 1997.
• Τα Ελληνικά νησιά / εκδόσεις Dorling Kindersley Καθημερινή / Αθήνα 1998.
• Ελλάδα – Τα νησιά / εκδόσεις Γιαλλελή / Αθήνα 1992.
• Το Αιγαίο / Επίκεντρο Ελληνικού πολιτισμού / Μέλισσα
• Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου / Υπουργείο Αιγαίου – Πανεπιστήμιο Αθηνών 1999
• Η Πειρατεία στην Τουρκοκρατία / Αλεξάνδρα Κραντονέλλη / Επτά ημέρες / Καθημερινή 16/2/1997.
• Κάστρα και Πυργόσπιτα / Μαριγώ – Φίλιππα – Αποστόλου / Επτά ημέρες / Εφημ. Καθημερινή 16/2/’97
• Δεσποτικό / Χαρά Κιοσσέ / Βήμα / 6/1/’02 & 15/12/’02
• Ένα νησάκι σαν Μουσείο / Ν. Κοντράρου Ρασιά / Ελευθεροτυπία 7/7/’02

 Περισσότερες πληροφορίες για την ΛΕΡΟ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

• Λέρος / Ημερολόγιο 2002 / 4^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων / Μαρία Μιχαηλίδου / έκδοση Μιχ. Τουμπής.
• Λέρος / εκδόσεις Σ. Τουμπής Αθήνα 2001.
• Λέρος / εκδόσεις Μ. Τουμπής Αθήνα 2000.
• Λέρος η Μάλτα του Αιγαίου / Μιχ. Ι. Σαμάρκου / Αθήνα 1974.
• Το πανόραμα της Λέρου / Μανώλη Α. Ήσυχου / Λέρος 1989.
• Γεγονότα στο Αιγαίο μετά την ανακωχή / Ιστορικό Γραφείο Π.Ν. / Λέρος 1999.
• Η Πειρατεία στην Τουρκοκρατία / Αλεξάνδρα Κραντονέλλη / ένθετο Επτά ημέρες Καθημερινή 16/2/1997.
• Ένας θρύλος στον βυθό / Ρένα Ιατροπούλου – Κώστας Θωκταρίδης / περιοδικό Οξυγόνο Τ6^1/2 / Σεπτ - Οκτ 1997.
• Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα / Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή / ένθετο Επτά ημέρες Καθημερινή / 16/2/1997.
• Το Βασίλισσα Όλγα & η Μάχη της Λέρου / Περιοδικό Γαιόραμα / Μάιος – Ιούνιος 2002.
• Οι Ιταλικές Κατζάρμες Λέρου / Δημήτρης Κωστόπουλος / Περιοδικό Ταξιδεύοντας Τ03 / Τεχνικές Εκδόσεις 1998.
• Εφημερίδα Καθημερινή 15/8/’99 άρθρο της Κατερίνας Ρωμιοπούλου ‘’δύο γείτονες με πολλές αντιθέσεις’’.
• Εφημερίδα Καθημερινή 25/7/’01 άρθρο του Αντώνη Καρκαγιάνη ‘’μας γράφουν από τη Λέρο’’.
• Έρως καλοκαιρινός / Σπύρος Τσακίρης / Περιοδικό ΓΕΩ / Ελευθεροτυπία 25/8/2001.

 Περισσότερες πληροφορίες για την ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία –  Αρθρογραφία: 

• Λούβρο / εκδόσεις Gallimard - Ερευνητές / Αθήνα 2001.
• Τα Ελληνικά νησιά / εκδόσεις Dorling Kindersley ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ / Αθήνα 1998.
• Λούβρο / εκδόσεις Mondadori – Φυτράκης / Αθήνα 1967.
• Ανατολική Μακεδονία – Θράκη / εκδόσεις Explorer / Αθήνα 2002.
• Ελλάδα – Τα νησιά / εκδόσεις Γιαλλελή / Αθήνα 1992.
• Σαμοθράκη / Karl Lehmann / έκτη έκδοση / Θεσσαλονίκη 1998
• Το Αιγαίο / Επίκεντρο Ελληνικού πολιτισμού / Μέλισσα
• Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου / Υπουργείο Αιγαίου – Πανεπιστήμιο Αθηνών 1999
• Οι Άγιοι ένδοξοι Πέντε Νεομάρτυρες / εκδόσεις Γνωριμία / Αλεξανδρούπολη 1997
• Νερόμυλοι – Λαδόμυλοι Σαμοθράκης / έκδοση ΙΘ’ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων, Δημ Μάτσας – Δήμος Σαμοθράκης – Πολιτιστικός Σύλλογος Σαμοθράκης / Αλεξανδρούπολη 1999
• Σαμοθράκη / Περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα Τ 4
• Η Σαμοθράκη στην Αρχαιότητα / Δημ. Μάτσα / Επτά ημέρες / Εφημερίδα Καθημερινή 4/9/94
• Κόρη του Ανέμου / Θ. Πολίτης / Περιοδικό ΓΕΩ / Εφημερίδα Ελευθεροτυπία 5/1/01
• Εφημερίδα Καθημερινή 21/10/01 άρθρο της Πέγκυς Κουνενάκη για το βιβλίο ‘’Ελληνικές Αρχαιότητες στο Λούβρο’’.
• Εφημερίδα Καθημερινή 15/8/02 άρθρο της Ελευθερίας Τράιου από την Ημερίδα ‘’Ν. Β. Φαρδύς’’.
• Ανάβαση στο Φεγγάρι - Πεζοπορία / περιοδικό Oxygen T 15 Α. Καλογήρου / Ιούλιος 2000.
• Διάσχιση Φαραγγιού ‘’Στομάρι’’ / περιοδικό Κορφές Τ 134 / Δ. Σωτηράκης /  Νοε – Δεκ 1998

 Περισσότερες πληροφορίες για την ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (ΜΑΝΗ – ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ) αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

• Πελοπόννησος / τόμος ΙΒ’ / Καθημερινή 1996
• Στη Χερσόνησο της Μάνης / Γιάννης Σαΐτας / τόμος ΛΔ’ παραδοσιακή αρχιτεκτονική / Καθημερινή 2001
• Μάνη / τόμος ΙΒ’ Πελοπόννησος / Καθημερινή 1996
• Έξω & Μέσα Μάνη / Γιάννης Σαΐτας / ένθετο 7 ημέρες Καθημερινή 23/7/00
• Παλαιολιθική Μάνη / Άρθρο της Γιώτας Συκκά / Εφημερίδα Καθημερινή / 31/8/2002
• Περιηγητές στην Μάνη / έκδοση Ιστορικού εθνολογικού Μουσείου Μάνης Γύθειο 1993 – 1994.
• Οδοιπορικό στην Πελοπόννησο / Γιώργος Σακκάς – Δημ Καλλίτσης / έκδοση της Prince
• Μάνη / Ελισάβετ Λαλουδάκη περιοδικό Οξυγόνο Τ4 / Φθινόπωρο 1996
• Οι φρουροί της Μάνης / Γιώργος Παπαδόπουλος Τετράδης / Περιοδικό ΓΕΩ 21/10/2000
• Ο Ελκόμενος Χριστός και η Αγία Σοφία / Χάρης Α. Καλλιγά / ένθετο Πελοπόννησος Επτά Ημέρες 10/7/94
• Μονεμβασιά / Αναστασία Γκολιομύτη / Περιοδικό Οξυγόνο Τ8^1/2 Μάιος – Ιούνιος 1998
• Χάρις Καλλιγά / Η βυζαντινή Μονεμβασιά, οι πηγές της ιστορίας της, Εστία.

 Περισσότερες πληροφορίες για τα ΓΡΕΒΕΝΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

• Γρεβενά / Π. Ματσούκα – Τρ. Αδαμακόπουλος / Νομαρχία Γρεβενών
• Τα μοναστήρια της Μακεδονίας / 7 Ημέρες Εφημερίδα Καθημερινή 13 – 14 / 4/96
• Μακεδονία / ένθετο 7 ημέρες / Εφημ. Καθημερινή 2/7/2000
• Δυτική Μακεδονία Α’ έκδοση / Περιφ. Δυτικής Μακεδονίας / Κοζάνη 1994
• Δυτική Μακεδονία Β’ έκδοση / Περιφ. Δυτικής Μακεδονίας / Κοζάνη 2000

 Περισσότερες πληροφορίες για το ΜΑΤΣΟΥΚΙ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

• Το Ματσούκι Ιωαννίνων / Α’ Ιστορικά Δημήτρης Καλούσιος / Ματσούκι 1994
• Η Βύλιζα / Δημήτρης  Καλούσιος / Ματσούκι 1992
• Νομός Ιωαννίνων / σύγχρονη πολιτιστική Γεωγραφία / Βασίλης Νιτσιάκος / Γιάννινα 1998
• Το χερσαίο Δίκτυο επικοινωνίας στο κράτος του Αλή πασά Τεπελενλή / Γ. Μακρής – Σ. Παπαγεωργίου / Εκδόσεις Παπαζήση 1990

 Περισσότερες πληροφορίες για το ΣΥΡΡΑΚΟ – ΚΑΛΑΡΡΥΤΕΣ  αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία: 

• Συράκο – Καλαρρύτες ΕΡΤ 2 1983
• Οι Νομάδες των Βαλκανίων / Alan J. B. Wace – Maurice S. Thompson / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1989
• Οι Αρωμούνοι (Βλάχοι) / Gustav Weigand / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2001
• Τα Μοναστήρια τα Ηπείρου / Δημήτρης Καμαρούλιας / εκδόσεις Μπάστας – Πλέσσας Αθήνα 2000
• Ήπειρος / Εκδοτική Αθηνών / Αθήνα 1997
• Ακολουθώντας τον Άραχθο / Περιοδικό Κορφές Τα1150 Ιούλιος – Αύγουστος 2001
• Σπήλαιο Κηπίνας / Περιοδικό Κορφές Τα106 Μάρτιος – Απρίλιος 1994
• Συράκο – Καλαρρύτες / Κώστας Ζυρίνης / Περιοδικό ΓΕΩ Τα5 Ελευθεροτυπία 13 Μαίου 2000
• Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια / Μιχαήλ Σταματελάτος – Φωτεινή Βάμβα Σταματελάτου / Εκδόσεις Τεγόπουλος – Μανιατέας Αθήνα 1997

 Περισσότερες Πληροφορίες για τον ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟ αντλήστε από την Ενδεικτική Αρθρογραφία – Βιβλιογραφία: 

• Η Αρχαία Θεσσαλία / Friedrich Stahlin / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2002
• Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου & ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος / Νικ. Κ. Γιαννούλη / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1992.
• Οδοιπορικό στην Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία / Leon Heuzey / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1991
• Οι Νομάδες των Βαλκανίων / Alan J. B. Wace – Maurice S. Thompson / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1989
• Οι Αρωμούνοι (Βλάχοι) / Gustav Weigand / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2001
• Τρίκαλα – Καλαμπάκα – Μετέωρα – Πίνδος – Χάσια / Θεοδώρου Νημά / Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1987
• Τζούρτζια / Αναδρομή στο χρόνο / Γ. Ι. Κούτσια / Τρίκαλα 1986
• Η Λιπίντζα ΑσπροποτάμουΔημητρίου Α. Αλεξίου / Πολιτιστικός Σύλλογος Ανθούσης 1998
• Ασπροπόταμος – Ελάτη – Περτούλι / Α. Σινάνης – Σ. Κούλιου / Αθήνα 2000
• Η κατάρα του Μίχα / Άγγελου Ν. Μανώλη / Αθήνα 1978
• Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου – Παραδόσεις / Αλέξανδρου Χατζηγάκη / Τρίκαλα 1948
• Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου – Τοπωνυμικά / Αλέξανδρου Χατζηγάκη / Τρίκαλα 1950 
• Αχελώος, το παρελθόν, το παρόν και το Μέλλον / Νίκος Πέτρου / Experiment Γαιόραμα Ιαν – Φεβ 1995
• Αρωμούνοι / Γιάννης Λυμπερόπουλος – περιοδικό Κόνιτσα Τ97 Μάρτιος – Απρίλιος 2001
• Ασπροπόταμος / Περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα / Τ30 Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2002
• Ανθούσα – Χαλίκι / ΣΟΧΤρικάλων / Εφημερίδα Ενημέρωση Τρίκαλα 26/10/01

 Περισσότερες Πληροφορίες για την ΦΩΚΙΔΑ - ΒΑΡΔΟΥΣΙΑ αντλήστε από την Ενδεικτική Αρθρογραφία – Βιβλιογραφία: 

• Λουκόπουλος Δημ / Γεωργικά της Ρούμελης / Δωδώνη / 1983
• Λουκόπουλος Δημ / Αιτωλικαί οικίσεις- σκεύη- τροφαί Δωδώνη / 1984
• Ματσούκα Π. / Τρ. Αδαμακόπουλος ΑΝΑΒΑΣΗ 1999. Βαρδούσια / Χάρτης & Οδηγός στον Ορεινό Χώρο και Πολιτισμό.
• Ματσούκα Π. / Τρ. Αδαμακόπουλος ‘’ΡΟΥΜΕΛΗ ‘’ εφημερίδα Καθημερινή ένθετο 7 ημέρες 16/7/2000
• Τρ. Αδαμακόπουλος / Βασ. Χατζηβαρσάνη / Π. Ματσούκα / Τα βουνά της Ρούμελης / Πιτσιλός 1986
• Τάκης Ντάσιος / Βαρδούσια / Περιοδικό Cliff, Τεύχος 2 / 1995
• Ιάκωβος Καρακωστάνογλου / Βαρδούσια / Περιοδικό Κορφές Τ122 / 1996
• Σφήκας Γ. / Τα βουνά της Ελλάδας
• Φυσιολατρικοί Ορίζοντες (έκδοση Π.Ο.Σ.)Βαρδούσια /Τ4 / 1993
• Ιωάννης Σούφλας – Ιωάννης Κανούρης / Βαρδούσια / περιοδικό Oxygen Τ5 / 1997
• Αδελφότης Αθανασίου Διάκου / Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου ‘’200 χρόνια από την γέννηση του Αθανασίου Διάκου’’ 1788 – 1988 / Αθήνα 1992

 Περισσότερες Πληροφορίες για τις ΛΙΜΝΕΣ ΠΡΕΣΠΩΝ  αντλήστε από την Ενδεικτική Αρθρογραφία – Βιβλιογραφία:  

• Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων / Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων / Θεσσαλονίκη 1994.
• Ελληνική Φύση / Η Καθημερινή / τόμος ΚΕ’ / Αθήνα 1998.
• Εθνικός Δρυμός Πρεσπών / Ελληνική Εταιρεία - Β’ έκδοση / Αθήνα 1998
• Πρέσπες / Χάρτης & Οδηγός / Π. Ματσούκα – Τρ. Αδαμακόπουλος / ΑΝΑΒΑΣΗ 2000

 EDITORIAL Τόμου Ε’ 2002 (694 λέξεις)

Ελλάδα και Τουριστική Ανάπτυξη 

Και σε αυτό τον γεμάτο ταξίδια σε μια ‘’άλλη Ελλάδα’’ τόμο δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι αλήθειες που τόσο πολύ μας λείπουν. 

Διαπιστώνουμε όλοι, μέσα από αυτά τα ταξίδια, ότι η αυτάρκης αγροτική & κτηνοτροφική κοινωνία που ζούσε και ευημερούσε σε όλα τα χωριά που ταξιδεύουμε - και προτείνουμε να ταξιδέψετε και εσείς - προ πολλού έχει γίνει ‘’πρώην’’, προ πολλού έχει καταρρεύσει και σταδιακά μεταβλήθηκε σε αστική. Ελάχιστοι κάτοικοι πλέον σε αυτά τα χωριά διατηρούν τον κοινωνικό & οικογενειακό τους ιστό εκεί.  Δείγματα αυτής της άλλοτε κραταιάς κοινωνίας αχνοφαίνονται σε όλα τα ορεινά συγκροτήματα της πατρίδας μας αποκλειστικά και μόνο το καλοκαίρι, ενώ έως την δεκαετία του 70’ – 80’ υπήρχαν εκατοντάδες οικογένειες που διαχείμαζαν στην γενέτειρά τους παρά τις δυσκολίες. 

Αυτή η χειμωνιάτικη εικόνα εγκατάλειψης που παρουσιάζουν τα χωριά, οφείλεται πρωτίστως σε γεγονότα:
1^ο: τα δημόσια κοινωνικά προγράμματα δεν πιάσανε ‘’τόπο’’, (αφού δεν υπήρχε πρόνοια για διαφανείς διαδικασίες στο μοίρασμα της ‘’πίττας’’ ή των αναπτυξιακών ‘’πακέτων’’ της Ε. Ε, που διαχειρίζονται σε τοπικό επίπεδο αναπτυξιακές Α. Ε),

2^ο: η αποσάθρωση και διάλυση της κτηνοτροφίας που παρέσυρε τον αυτόνομο κοινωνικό ιστό, στην έλλειψη έγκυρης πληροφόρησης & εύκολης επικοινωνίας, με τα κέντρα αποφάσεων, πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα την μαζική εσωτερική μετακίνηση του πληθυσμού και την αναζήτηση μόνιμης στέγης, αξιόπιστης πληροφόρησης και σίγουρης εργασίας στις μεγαλύτερες πόλεις. 

Η Διοίκηση, οι δήθεν ‘’αναπτυξιακές’’ εταιρείες ανίκανες να δουν την αλήθεια, αγνοούν ακόμη και αυτό το οφθαλμοφανές γεγονός. Δυστυχώς μόνο με ημερίδες, ευχές, σεμινάρια, ή για τους τύπους… ενημέρωση, ουδείς φαίνετε διατεθειμένος να επιστρέψει.  Και πώς να το πράξει, όταν όλα αυτά που επιδοτούμενα παρουσιάζονται σαν ανάπτυξη, δεν υλοποιούνται από τον τοπικό πληθυσμό, όπως θα έπρεπε να είναι το βασικό ζητούμενο, αλλά από ανθρώπους ξένους προς αυτόν και την κουλτούρα του. 

Διακρίνετε δηλαδή, μια εκ βάθρων επιχειρούμενη διαστρέβλωση της κοινωνικής συνοχής που φέρνει μέσα από αυτές τις ‘’αναπτυξιακές’’ προσπάθειες ο πρόσκαιρος πλουτισμός των ευνοουμένων, άσχετων με τον τόπο, ανθρώπων που εννοούν καλά και σώνει να τον αναπτύξουν όπως αυτοί οραματίζονται, μην λαμβάνοντας υπ’  όψιν τις βασικές δομές λειτουργίας των τοπικών ευνομούμενων κοινωνιών. Μην λαμβάνοντας υπ΄ όψιν το ‘’παν μέτρον άριστον’’ έχουν μπερδέψει την εξέλιξη με την ασυδοσία και την καταστροφή, λησμονώντας τα καίρια προβλήματα των καιρών μας. 

Εν τω μεταξύ, ο καιρός περνάει άπρακτος για αυτούς που επιμένουν να μένουν στα χωριά. Η εμπλοκή των υπεύθυνων ‘’αναπτυξιακών’’ εταιρειών, τα ωραία λόγια, και ταυτόχρονα ο παραλογισμός και η ομαδική παράκρουση της Διοίκησης που τα πιστεύει, έχουν - όλοι αυτοί  - φτάσει στο σημείο να νομίζουν πραγματικά – ειδικά τα τελευταία χρόνια – ότι στις ορεινές και μειονεκτικές ορεινές περιοχές υπάρχει ανάπτυξη !!! 

Ας ξεκαθαρίσουμε όμως κάτι. Ανάπτυξη είναι όταν οι επενδύσεις γίνονται στον τόπο, και ταυτόχρονα, τα τυχόν κέρδη από αυτές μένουν και επενδύονται σε αυτόν. Αυτό είναι δυνατόν να συμβεί μόνο από ανθρώπους που ανήκουν σε αυτόν και απολύτως φυσιολογικά συμπάσχουν μαζί του. Δεν είναι ανάπτυξη, όταν έρχεται ο επίδοξος επενδυτής από όποια πόλη - ή χώρα πλέον - παίρνοντας 50% ή 60% επιδότηση και να φτιάχνει όπως – όπως αυτό που έχει επιλέξει και το τελικό κέρδος από αυτή την επένδυση να το επαναπροωθεί στην γενέτειρά του για χίλιους δυο δικούς του λόγους, που δεν υποχρεούται να αναφέρει σε κανέναν. 

Κέρδος για την επιτυχημένη πορεία της ανάπτυξης και ταυτόχρονα της όποιας επενδυτικής προσπάθειας θα έπρεπε να θεωρείται όταν το κέρδος, παραμένει και επαναεπενδύετε στον τόπο και δεν φεύγει αλλού. Τότε, και μόνον τότε, υπάρχει και  - κυρίως - στεριώνει η όποια προσπάθεια.  

Κοιτώντας μεσοπρόθεσμα, να εκταμιευθούν κονδύλια επειδή ‘’το πρόγραμμα τρέχει τώρα’’ για δήθεν έργα ή δήθεν επενδύσεις στους ορεινούς & μειονεκτικούς τόπους της πατρίδας μας, τότε είναι πράγματι άτυχοι, και αυτοί, εφ’ όσον οι επενδύσεις χάνονται, αλλά κυρίως, ο δύσμοιρος τόπος και οι πραγματικά αγανακτισμένοι από τις διακρίσεις κάτοικοί του, που έτυχε να κυβερνάται από αυτούς.

Εμείς, αλλά κυρίως εσείς που μας διαβάζετε έχετε σίγουρα δει αυτά τα καθοριστικά για την Ελλάδα γεγονότα. Συνεχίστε να ταξιδεύετε μέσα από τις σελίδες μας καταγράφοντας τοπία και εμπειρίες στο μυαλό ή στο χαρτί. Σε λίγα χρόνια, οι τουριστικοί ‘’προορισμοί’’ θα έχουν αλλάξει μορφή, και σίγουρα, δεν θα έχουν καμία σχέση με αυτό που εμείς επιζητούμε. 

Ταξιδεύοντας…….και αναβοσβήνοντας τα φώτα. 

Άγγελος Σινάνης